Mənəvi-mədəni qaynaqlarımız: Əhməd Yəsəvinin bədii və fəlsəfi-dini irsi

Müasir dövrdə Əhməd Yəsəvi irsi Orta Asiya xalqlarının mədəniyyətini birləşdirən mühüm bir amilə çevrilib.

Təsadüfi deyil ki, Əhməd Yəsəvinin yaradıcılığı türkdilli məkanda yüksək qiymətləndirilir. Orta Asiya xalqlarının ədəbiyyat və dillərinin inkişafına təsir göstərmiş ədib, dilçi, dərin biliklərə malik filosof və dini xadim kimi tanınan Əhməd Yəsəvinin dünya mədəniyyətinin inkişafına göstərdiyi təsir artıq beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən qəbul edilir. Onun yaradıcılığına Azərbaycanda böyük rəğbət var və tədqiqatçılarımızın maraq dairəsindədir. Əziz Mirəhmədovun "Yəsəvi və yəsəvilik Azərbaycanda", Bəhlul Abdullanın "Yəsəvilik və Azərbaycanda şaman-dərviş mədəniyyəti" məqalələri, Pənah Xəlilovun "Əhməd Yəsəvi", Füzuli Bayatın "Xoca Əhməd Yəsəvi və Xalq sufizminin bəzi problemləri", Gülşən Əliyeva-Kəngərlinin "Sufizm" monoqrafiyaları çap olunub.

Əhməd Yəsəvinin bədii yaradıcılığı janr və bədii üslub axtarışları ilə səciyyələnir və Orta Asiya xalqlarının ədəbiyyatlarında özəl janr sistemlərinin formalaşmasına təkan verib. Əhməd Yəsəvinin "Vücudnamə" əsərində, həm klassik, həm də aşıq şeiri janrların xüsusiyyətlərini müşahidə edirik. Təəssüf ki, "Vücudnamələr" əvvəllər yalnız aşıq şeiri janrı kimi tədqiq edilib. Sufi rəmzlərindən aşıq yaradıcılığında geniş istifadə edilməsi vücudnamələri aşıq ədəbiyyatının tərkib hissəsinə çevirib. Misal kimi Əhməd Yəsəvinin "Divani hikmət"ini göstərmək olar. Əhməd Yəsəvi özü qələmə aldığı mənzumələri, şeirləri hikmət adlandırıb. Hikmət Əhməd Yəsəvi yaradıcılığında metajanr kimi çıxış edir. Əhməd Yəsəvinin yaradıcılığında "Divani-hikmət" əsəri xüsusi yer tutur. "Divani-hikmət" əsəri qafiyə sistemi və vəzn baxımından qoşmalara bənzəyən dördlüklərdən və əruz vəznində yazılmış qəzəllərdən tərtib edilib.

Əhməd Yəsəvinin xalq şeir ənənəsinə uyğun qələmə almış olduğu şeirlərin əksər qismi yeddi (4+3=7) və on iki (4+4+4=12) heca bölgüsündədir. Ədəbiyyatşünaslıqda on iki hecalı şeir növü on bir hecalıya çevrilmişdir. Əhməd Yəsəvinin yaradıcılığında əruz vəznində qələmə alınmış poetik nümunələrə də rast gəlmək mümkündür. O, ərəb və fars dillərini mükəmməl bilib, öz görüşlərinin təbliğində isə əsasən milli dilə üstünlük verməsi ilə diqqəti cəlb edir. Yaşar Qarayev Əhməd Yəsəvinin türk şeirinə yeni vəzn biçimi verməsi amilinə toxunaraq qeyd etmişdir: "Şeyx Əhməd Yəsəvinin ağıl və könül gücü onda oldu ki, o, təsəvvüflə təsəvvüfə qədərki türkün ruhu, dünyagörüşü, məişəti, həyat tərzi arasında fitri, təbii ahəngi də tuta bildi; ona yalnız milli (qövmi) təfəkkür yox, həm də milli dil, milli üslub, forma, vəzn biçimi verdi. Milli çalarları hətta təsəvvüfü yaymağın, təbliğ eləməyin tərzində, üslubunda qoruyub saxladı... Bunun üçün Əhməd Yəsəvi, hər şeydən əvvəl, hakim, rəsmi dil ənənəsini - ərəbcəni, farscanı bir tərəfə atdı, xalqa öz sözünü xalqın öz ovqatında, ruhunda, öz ana-baba, el-oba, xeyir-şər, toy-mağar, qopuz-saz dilində və üslubunda çatdırdı; yenə də hakim rəsmi poetikanı, üslub, vəzn ənənəsini - əruzu, sərbəsti bir tərəfə atdı, xalqa öz mahnısını xalqın öz vəznində - hecada, sazda, qoşmada, bayatıda çatdırdı". Əhməd Yəsəvinin doğma dili çağatay türkcəsi (əski özbək türkcəsi) olmasına baxmayaraq, sufi şair yaradıcılığını əsasən oğuz türkcəsində yaratmışdır. Bu baxımdan da, şəriəti, təriqəti, mərifəti və həqiqəti əsas tutan Əhməd Yəsəvinin dili sadə olduğu qədər başadüşüləndir:

On səkkiz min aləmdə,

Heyran bulğan aşiqlər.

Tapmaq məşuq sorağın,

Sərsan bulğan aşiqlər.

İlk təhsilini Sayramın ən məşhur vəlilərindən olan atası Şeyx İbrahimdən almış Əhməd Yəsəvinin Buxarada mürşidi məşhur təsəvvüf şeyxi Əbu Yaqub Yusif Həmədani (1048 - 1140) olmuşdur. O, Əhməd Yəsəvinin fəlsəfi və dini görüşlərinə önəmli təsir göstərmişdir. Məsələn, Əhməd Yəsəvinin hüsnü mütləq ideyası dünyanı eşq ilə dərk etməsi ideyası sufi ənənəsi ilə sıx əlaqəlidir. Dünyanı eşq ilə dərk etməyi təlqin edən eşqin şirin olan əzabları varlığını Tanrıda əritməyə doğru istiqamətlənib. Əhməd Yəsəvi öz varlığında Tanrının nurunu görür ki, bu nur da sufi aşiqin iç dünyasını işıqlandıraraq Tanrıya çatmış olur.

O, yaradıcılığında idrak vasitəsilə hər şeyi anlamaqla insanlara yaxın olmağa, onlara yardım göstərməyə çağırır:

Əhməd Yəsəvinin yaradıcılığında "qəriblik" mövzusu diqqəti cəlb edir. Simvolik-ürfani səciyyəsi ilə diqqəti çəkən "qərib" obrazı doğma yurd-yuvasından ayrı düşüb onun həsrətini çəkən insana söylənir. Qürbətə dözümsüzlüyü əks etdirən "qərib" obrazı torpağa bağlılıq və sevgi duyğularını göstərən genetik-psixoloji keyfiyyətdir. Məlumdur ki, qəriblik mövzusu təsəvvüf ədəbiyyatında bəzən canın (ruhun) bu fani dünyada qonaq olması ideyasına əsaslanması ilə əlaqəlidir. Canın (ruhun) səyahəti könül səyahətidir. Bu səyahət, Tanrıya qovuşmaqda böyük rol oynayır. Təsəvvüf ədəbiyyatında "qəriblik" mövzusu və "qərib" obrazı rəmzi səciyyə daşıyaraq fəlsəfi-ürfani mənaya malikdir. Əhməd Yəsəvinin "Qəriblər" rədifli şeirində qərib obrazı Tanrıya çatmaq üçün ömür fəda edən insan aşiq kimi, qəriblik isə hər kəsin davam gətirə bilməyəcəyi hünər kimi təqdim edilmişdir. Əhməd Yəsəvi Xorasan, Şam və İraqa səyahəti zamanı orada keçirdiyi qəriblik hisslərini poetik sətirlərə çevirib.

Təsəvvüfdə insan dünyaya gəldiyi andan öz bütövündən - "Vücud" adlandırılan Tanrıdan ayrılmış vəziyyətdə olması ilə qürbətə düşür. İnsan Allaha qovuşana qədər sufi qərib olur. Qəribliyin keçdiyi yol, yəni Tanrıya qovuşmanın yolu özünü təkmilləşdirmə mərhələsi və məşəqqətli sınaqlardır.

Əhməd Yəsəvinin etik gorüşləri sufiliyə xas nəfs anlayışı ətrafında cəmləşdirilib. Nəfs və ondan doğan tamah, qürur, xəbislik, acgözlük, paxıllıq və s. kimi təsəvvüf ədəbiyyatının mövzuları Əhməd Yəsəvi yaradıcılığından yan keçməmişdir. Əhməd Yəsəvinin təlqin etdiyi əqidə nəfsin quluna çevrilmək deyil, əksinə nəfsi əqlinə tabe etdirmək böyük sərvətdir. Əhməd Yəsəvi nəfsə baş əyməyənlərin ilahi eşqin cazibəsində məqamdan-məqama yüksəlməsini, Yaradana yaxınlaşaraq ona qovuşmasını eşq, əzab hissiylə mümkünlüyünü göstərə bilmişdir. Əhməd Yəsəvi din xadimi kimi Orta Asiyadan başqa Şərqin digər hissələrində də dərin iz qoymuşdur. Sufi ideyaları üzərində təşəkkül tapmış Əhməd Yəsəvi yaradıcılığı Orta Asiya ilə yanaşı Azərbaycanda, Anadoluda sufi ədəbiyyatının təşəkkülünə, həmçinin Dədə Ömər Rövşənin, Yunis İmrənin yaradıcılıqlarına təsir göstərmişdir. Əhməd Yəsəvinin türk Renessansında "Dante işi" gördüyünü vurğulayan Yaşar Qarayev qeyd edir: "Yəsəvi - vahid türklüyə qədərki dövrün son və vahid türk-islam mədəniyyətinin ilk böyük şair ideoloqu oldu və məhz bu mənada böyük türk (islam!) Renessansının hazırlanmasında "Dante işi" görmək onun qismətinə düşdü".

Əhməd Yəsəvinin fəaliyyəti Yəsəvilik təriqətini formalaşdırmasına gətirib çıxardı. Yaşar Nuri Öztürkün "Təsəvvüfün ruhu və təriqətlər" kitabında Yəsəvi dərvişi olan Hazinin "Cəvahir ül-əbrar" əsərinə istinad edilərək Yəsəvi təriqqətinin əsas mahiyyəti qabarıq şəkildə açıqlanır: "Yəsəviliyin əsaslarını tövhid, şəriət və sünnətə bağlılıq, riyazat (bədəni zərurət dərəcəsində bəsləmək yolu ilə nəfsi tərbiyə etmək üsulu) və mücadilə, gizli ibadətə çəkilmək və zikr təşkil edir. Bundan əlavə, camaatla birgə namaz qılmaq, səhər vaxtları oyaq qalmaq, bütün günü dəstəmazlı olmaq, özünü hər an Allahın hüzurunda hiss etmək Yəsəviliyin davamçılarının müntəzəm olaraq əməl etməli olduqları əsas prinsiplərdəndir". Yəsəvi təriqəti Nəqşibəndilik, Bəktaşilik, Babai, Mövlanəlik, Xəltvətilik və digər təriqətlərin formalaşmasına təkan verib.

İslamın təbliğində Əhməd Yəsəvinin təsəvvüf poeziyası önəmli rol oynayıb.

Görkəmli alim Pənah Xəlilov Əhməd Yəsəvi yaradıcılığında əksini tapmış motivləri açıqlayaraq yazır ki, Yəsəvi şeirində pərişanlıq, narazılıq, şikayət motivləri güclüdür. Bu motivlər onun zahidliyindən, bəşəri-dünyəvi işlərə biganəliyindən irəli gəlməmişdir. Dünyada ədalət və haqq axtaran, insandan alicənablıq, varlıdan səxavət, şahdan ədalət və insaf gözləyən şair əks hallar görəndə bunları çəkinmədən pisləyirdi.

Əhməd Yəsəvi dini fanatizmdən uzaq olub. Onun humanistliyi digər dinlərə və onların davamçılarına hörmətlə yanaşmasında özünü göstərib. O, islama xidmət etməyənlərə də zərər verilməməsinin vacibliyini vurğulayırdı.

Qeyd edək ki, Əhməd Yəsəvi yaradıcılığı tələb olunan dərəcədə araşdırılmayıb. Mövcud elmi araşdırmalar onun irsini tam açıqlamağa kifayət etmir. Azərbaycan tədqiqatçılarının Əhməd Yəsəvinin mənəvi-mədəni həyatımıza təsirini daha ətraflı araşdırmalarına ehtiyac duyulur.

Salidə ŞƏRİFOVA

filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2016.- 6 may.- S.4.