“Baş”da süjet sistemləri: tarixi fon və bədii uydurmalar, personajlar və xarakterlər

“Baş” romanında xarakterlər və personajların psixologiyası

Elçinin “Baş” romanındakı qəhrəmanları müxtəlif təbəqədən olan insanlardır. Burada onlardan hər biri əsərdə ona ayrılan öz rolunu, öz missiyasını, öz fəaliyyətini yerinə yetirməkdədir.

Pavel Sisianov sərdar, knyaz, canişindir. Onun qılıncının qabağı da kəsirdi, dalı da. General idi. Cənubi Qafqazda at oynadırdı. Derjavanın məqsədlərini burada bacarıqla həyata keçirənlərdən idi. O, Allahın yaratdığı imperiyanın xidmətçisi idi. Buna görə də knyaz Sisianov Qafqaza gəldiyi gündən daima Rusiya imperiyasına sadiq qaldığını nümayiş etdirirdi. Qarabağ cinsli Pantera atına ürəkdən bağlı idi.

Zaqafqaziyaya gələndən seçmə atlar arasından yalnız bu atı seçib onun belinə minməsi, Pantera ilə knyaz arasında qarşılıqlı məhəbbətin yaranması, həyatda özünə ən sədaqətli məxluq kimi bu atı seçməsi, bu Qarabağ atının özü ağ olsa da, knyazın ona qapqara Pantera adını qoyması, onu tumarlaması, Qoşa Qala Qapısından Panteranın belində Bakıya Böyük Rusiya imperiyasının xidmətçisi qismində daxil olmaq istəyi və Panteraya “dostum” deyə müraciət edib Bakı xanlığında nə varsa bir neçə dəqiqədən sonra Derjavaya məxsus olacağı haqqında düşünməsi, Bakını işğal zamanı əvvəllər özü ilə öyünməsə də, sonra özündən razılıqla özü-özünə tənə ilə “Bəsdir, knyaz, deyəsən, yaman şöhrətpərəst olursan”, deyib içində bir həyəcan yaratması, Bakının işğalı olan tarixi gündə nəinki özü ilə, həm də bütün Rusiya ilə qürur duyması “onun bütün daxilindən gələn həqiqət idi”(s.17).

Aleksandr onu yenidən (1802-ci ildə) hərbi qulluğa çağırıb, general-leytenant rütbəsi verərək Həştərxanın hərbi qubernatoru, Qafqaz ordusunun baş komandanı, Cənubi Qafqazın imperator canişini, Gürcüstanın Ali hakimi təyin etdikdən sonra “Rusiyanın Qafqaz uğurları sizinlə birlikdə olacaq” (s.19), “Mən bilirəm sizi hara göndərirəm, knyaz... Özünüzü qoruyun”(s.19) deyəndə Sisianovun qulaqları cingildəmişdi. Knyaz Derjavanın əldə edilmiş qələbələri qarşısında farağat dururdu. Gəncəyə Yelizavetpol adını verib, Bakıya Aleksandropol adını verməyi düşünməsi, sonra kim Aleksandropolun adını Bakı adlandırsaydı bir gümüş rubl cərimə edilməsi, Aleksandropol və Abşeronda bütün məscidlərdə imperator Aleksandr Pavloviçin və onun ailəsinin sağlığına və şərəfinə dualar oxudacağı ilə öyünməsi (s. 21) və s. onun xarakterinin yadda qalan cizgilərindəndir.

Elçin, fikrimizcə, Pavel Sisianovun xarakterinin bütün tərəflərini, onun şəxsiyyətini, mənəviyyatını, Cənubi Qafqazda yaşayan xalqlara qarşı münasibətini, Derjavaya canla-başla xidmət etmək istəyində olmasını, Bakının işğalı ərəfəsində keçirdiyi hiss və duyğularını, içindəki təlaşlarını, səksənmələrini, şübhələrini, haldan-hala düşməsini uğurlu bədii təsvir vasitələri və psixoloji gərginliklər fonunda vermiş, onun xarakterinin bütün səciyyəvi xüsusiyyətlərinə oxucunu inandıra bilmişdir.

“Baş” romanında yer almış bütün personajlar öz dövrünün, mühitinin və ətrafının insanları olmaqla öz fərdi psixologiyası ilə ortada durmaqdadırlar. Knyaz üçün at özünəməxsus fərdi və zahiri xüsusiyyətləri, görünüşü tamamlayan heyvan və minik vasitəsi olmaqla bərabər, həm də çoxsaylı cins atların arasından seçilmişdir. Pantera Sisianovun bir heyvan olaraq dostu yox, həm də mübarizə meydanında yaxın köməkçisidir. Sisianov mahiyyət etibarilə Derjavanın maraqlarını silah, ordu, artilleriya gücü ilə qoruyanlardandır. Onun üçün Qafqazda lap qədim dövrlərdən bəri yaşayan xalqların sərbəst yaşamaq istəyi İmperiyanın işğalçılıq maraqlarına görə heç bir əhəmiyyət daşımır, əksinə onun düşüncəsində onların qul edilib, Rusiya təbəəliyinə qəbul edilməsi daha prioritetlidir. Onun bütün düşüncəsi imperiya ambisiyalarının təmin edilməsini nəzərdə tutur.

O, israrlı idi ki, Kaxetiya və İmeretiya çarlıqları, Minqreliya və Quriya knyazlıqları, bütün Şimali Azərbaycan - Qarabağ, Gəncə, Şəki, Şirvan xanlıqları, Car-Balakən camaatlığı ana Rusiyanın tərkibində olduğu kimi 1806-cı il fevral ayının 8-i Bakı xanlığı da Rusiya imperiyasının ərazisinə çevrilsin. Bu çarlıqlar və xanlıqlar Derjavanın quberniyaları olacaqdı (s.17). O, azərbaycanlıların məğrurluğunu bilsə də, bu məğrurluğu romantik dona bürüməklə hər hansı nəyə isə nail olmağın mümkünsüzlüyünü dilə gətirib, əksinə onu sındırıb bu məğrurluğu başqalarına görk etmək lazım olduğu (s.21) haqqında daha çox düşünürdü. Və eyni zamanda düşünürdü ki, Cənubi Qafqaz o zaman tam ram olunacaq ki, bu zəngin tarixli, bu qədim mədəniyyətli vəhşilər bir-birilə düşmən olsun ki, aralarındakı çəkişmələr heç zaman bitməsin (s.23).

Elçin “Baş” da Sisianovu intellektual baxımdan adekvat təqdim edir. Onun, bir tərəfdən, özünə güvənməsini, qürrələnməsini, digər tərəfdən, daxilini didib-dağıdan sarsıntılarını kifayət qədər yaxşı yaradır. Yazıçı Sisianovun bütün iç dünyasını (bəzi hallarda həm də sevgi romanlarını) uğurla təsvir mərkəzinə çəkir, ani təəssüratlarını göz önünə gətirir. “Knyaz Sisianov əvvəlcə heç nə anlamadı, təəccüblə fikrindən keçdi ki, bu güllə səsləri hardan gəlir... və yerə sərilmiş yavərinə baxdı, ancaq Hüseynqulu xanın isterik çığırtısından sonra başa düşdü ki, nəsə nəzərdə tutulmamış bir hadisə baş verib. Knyaz təhtəlşüur olaraq əlini belindən asılmış qılıncının dəstəyinə apardı, ancaq dəstəkdən yapışa bilmədi və yavaş-yavaş atdan yanakı sürüşərək yerə düşdü”(s.26). Müəllif burada knyaz Sisianovun içindən gələn daxili monoloqların, onun düşüncəsində oturanların şübhələrlə bağlı olduğunu da dərindən və uyğun vurğulaya bilmişdir.

“Baş” romanında o qədər aparıcı rola malik olmasa da, Markiza Natalya de Lafonjenin iç dünyası, xarakterik cizgiləri, onun knyaz P.D.Sisianova ünvanladığı məktubu da bizim nöqtəyi-nəzərimizdən önəmli görünür. Romanda cəmi iki səhifəyə yaxın həcmi əhatə edən bu parça gənc bir qadının Sisianova qarşı olan məhəbbət macəralarını və hisslərini görümlü təsvir etməkdədir. Natalya de Lafonjenin, bir tərəfdən, oğlu Mişeli sinəsinə sıxdıqca özünün əri Markiz Jerar de Lafonjenə xəyanət etdiyini, digər tərəfdən, knyaza qarşı bir ayın içində fırtına kimi yaranmış sevginin başlayıb bitməsinə təəssüf edir, bu qadının öz daxilində çəkdiyi mənəvi əzablar, sarsıntılar yaşadığını, Sisianovu xatırlamaqla yaşayacağını təsirli, emosional təsvirlərin köməyi ilə ortaya qoyur, içi sevgi hissi ilə dolu olan bir qadının xarakterini oxucunun göz önündə canlandırır(s.93-94).

Əri Jerar, oğlu Mişel ilə Sankt-Peterburqda üzücü hisslər və günlər keçirən Natalya de Lafonjenin özünü məzəmmətləyə-məzəmmətləyə yazdığı, xarakterini ortaya qoyduğu bu məktubda onun daxili təlatümləri, qınaqları verilmişdir. Öz həyatına acımaq burada həm də fərdi baxımdan özü qarşısında, əri ,oğlu qarşısında alçalma kimi görünür. Knyaz Sisianova yazdığı məktubunda Natalya de Lafonjen öz içində ağlayır, özünü həm günahkar sayır, həm də knyaz Sisianovun bu məktubu on yeddi il bundan əvvəlki ilk məktubu kimi oda atıb yandıracağına, lakin bütün bunlara baxmayaraq, bu qadının onu xatırlayacağına əmin olduğunu söyləyir. Knyaz Sisianovu lap gənc yaşlarından sevmiş bu qadın əri Jerara və oğlu Mişelə xəyanət etdiyinə görə özünə yer tapa bilmir, Jerarla cismən bir yerdə olsa da, ruhi və mənəvi baxımdan Sisianovla birgə qalması haqqında düşünür.

“Baş” romanının digər personajlarında - Hüseynqulu xanın,Molla Müzəffər Ağanın, Mahmud bəyin, Lal Qafaroğlunun, Dilmanc Şərif bəyin, Babua Arçilin, Abbas Mirzənin, kapitan Suxaryovun, Qəssab Balarzanın, Hacı Muxtarın, Ağabəyim Ağanın, Hürü Bəyim xanımın, Cavad xanın, Xacə Əbdül Rəhmanın, Sarı Çobanın, Sarı Çoban Qızının, Qurd Kərimin və başqalarının da xarakterik cizgiləri müəllif tərəfindən bütün özünəxas keyfiyyətləri ilə verilmişdir. Bu personajlardan hər birinin davranışı üzərində müşahidələr aparsaq, maraqlı məqamların ortaya çıxdığını görərik. Məsələn, müəllif Bakı xanı Hüseynqulu xanı xarakterizə edərkən onun “kəmhövsələ bir adam” olduğunu qeyd etsə də, Bakının taleyi həll olunan zaman onun təmkinlə məsləhətləşmə apardığı “məsləhətə, təklifə ülgüc ağzı kimi iti, həssas” ehtiyacı olduğunu, Bakının taleyi həll olunan məqamlarda “taxtında oturmuş Hüseynqulu xan otağın istisində əməlli-başlı üşüyürdü... əslində, onu üşüdən.... sümüklərini ağrıdan eşikdə cövlan eyləyən sulu külək deyil, ... xanlığın düşdüyü bu çıxılmaz vəziyyət idi və Sərdar Sisianov onu elə boğazlamışdı ki, heç bir çoban iti qurdu belə boğazlaya bilməzdi”(s.5-6). Bakının işğalı ilə bağlı Hüseynqulu xanın keçirdiyi iztirablar, Molla Müzəffər Ağanı dinləmək istəyəndə onun Ağa Məhəmməd şahın Tiflisdən çıxdıqdan sonra Qarabağa hücum etməsini yada salarkən İbrahim Xəlil xanın Balakənə qaçması, Qacarın qəzəbindən qan qoxusu gəlməsi və Hüseynqulu xanı Qacarın iki dəfə öz hüzuruna çağırması, Hüseynqulu xanın bəhanələrlə onun hüzuruna getməməyinin Bakı xanlığına baha başa gələcəyini düşünüb öz ölümünə doğru Şuşaya getməsi, iki gündən artıq vaxtdan sonra axşamüstü Şuşaya çatıb Ağa Məhəmməd şahın qəzəb qığılcımı saçan gözləri önündə dayanması, Hüseynqulu xanın içindən hürkü dalğasının keçməsi, Ağa Məhəmmədin Hüseynqulu xanı satqın adlandırıb edam edəcəyi, Hüseynqulu xanın taxtından salınması barədə sabah fərman olacağı halda gecə Qacarın özünün qətlə yetirildiyini biləndə Qacarın hökmünə yox, Allahın hökmünə inanması vəziyyətin onsuz da çətinliyini dərk edib ruslarla dil tapmağın məqbul hesab edilməsi, Mahmud bəyə çımxırması, bütün imkan və yolların tükəndiyini dərk edib “ Seçim yoxdur, tərəzinin bir gözündə Sərdar Sisianovun zatımızı təhqir edən şərtləridir, o biri gözündə camaatımızın qırğını”(s.14) deyib, Bakının açarını Sərdar Sisianova təqdim etmək zorunda qalması, Bakının təslim olunması ilə bağlı ağır şərtlərlə razılaşmaya getmənin yeganə yol olaraq düşünməsi, Dəli Pyotr zamanında Bakının alınmasını yada salması, rusların buradan çəkilib getməsi, sonra Yekaterinanın qoşunlarının Bakını ələ keçirib Sisianovu buraya şəhər rəisi təyin etməsi, Yekaterina gorbagor olduqdan sonra Aleksandrın atasının qoşunları geri çəkməsinə ümid etməsi, rusların bir gün rədd olub gedəcəkləri, beləliklə, Bakını və camaatı qorumaq haqda düşünməsi, Qoşa Qala Qapısının qarşısında Bakının açarının knyaz Sisianova Hüseynqulu xanın özünün şəxsən təqdim edəcəyini fikirləşməsi, zərif cizgilərlə naxışlanmış iri gümüş açarın yaşıl ipək üzlü döşəkciyin üstündə Sisianova uzatdığı an tüfənglərdən açılan atəş zamanı “Adə, qoymayın...nə edirsiz? (s.26) deyərək keçirdiyi hisslər və s. də xanın xarakterinin və psixologiyasının özəl ştrixlərini ortaya qoymaqdadır.

Nizami TAĞISOY

Professor

nizami.mamedov@mail.ru

525-ci qəzet.- 2016.- 7 may.- S.14