Tərcümə də bir
sənətdir...
PROFESSOR TOFİQ RÜSTƏMOVUN 80 YAŞI TAMAM OLUR
Tərcümə də bir sənətdir: tərcüməçidən
mükəmməl dil
bilgisi, yazıçılıq
məharəti, mətnin
sətiraltı mənasını
duymaq bacarığı
tələb edən sənət...
Xüsusilə də, əgər söhbət bədii ədəbiyyat nümunələrinin
tərcüməsindən gedirsə. Tərcümə son dərəcə nəcib,
faydalı, səmərəli,
eyni zamanda gərgin və məsuliyyətli bir işdir. Bu işə
qoşulan hər kəs onu dərindən
dərk etməlidir...
Azərbaycanda tərcümə sənətinin
qədim tarixi var. Ana dilimizdə tərcümələrin
ilk nümunələri XIV əsrə
aiddir. Burada Qazi Mustafa Zəririn "Siratün-nəbi", "Siyəri-Nəbəvi",
İmadəddin Nəsiminin,
Əvhədinin farscadan
tərcümələri və
sairə misal ola bilər.
Lakin tərcüməçiliyin sürətli
inkişafı və sənət səviyyəsinə
qalxması XIX əsrin
əvvəllərinə təsadüf
edir. Mədəniyyət və ictimai
fikrimizin görkəmli
nümayəndələri M.F.Axundov,
H.B.Zərdabi, N.Nərimanov,
C.Məmmədquluzadə, A.Səhhət,
Ü.Hacıbəyov və
başqaları tərcümə
işi ilə məşğul olub, onun nəzəri məsələləri barədə
qiymətli fikirlər
söyləyiblər. M.F.Axundov deyirdi: "Tərcümənin də
əsas şərti budur ki, onda
orijinaldan nə artıq, nə də əskik bir şey olsun.
Bundan yaxşı, bundan yüksək tərcümə ola bilməz". A.Bakıxanovun ruscadan dilimizə
İ.Krılovun "Eşşək
və bülbül"
təmsilinin tərcüməsi
də bu sahədə ilk təşəbbüslərdən
biridir.
Bu ənənə davam
etdirildikcə zamanla tərcümə sənəti
müzakirə və araşdırma obyektinə
çevrildi. Əyyub Abbasov, Hüseyn Şərif, Beydulla Musayev, İslam İbrahimov, Mirzə İbrahimov, Məmməd Arif, İshaq İbrahimov, İsmayıl
Şıxlı, Anar,
Ələviyyə Babayeva,
Natiq Səfərov, Vaqif Əlixanlı kimi tərcüməçilərin
əməyi sayəsində
neçə-neçə ədəbiyyat
nümunələri Azərbaycan
dilində oxundu.
Yaradıcılığı bu dövrə təsadüf edən
professor Tofiq Rüstəmov
da tərcüməçilik
fəaliyyəti ilə
məşğul olub,
onun nəzəri və praktik məsələlərinə aid fikir söyləyib. Onun tərcüməyə
marağı hələ
tələbəlik illərindən
- "İlk tapşırıq"
hekayəsi ilə başlayır.
60-cı illərdə T.Rüstəmov
M.S.Ordubadi yaradıcılığına
müraciət edir, yazıçının "Qırx
baqqal", "Ramazan" hekayələrini
rus dilinə çevirir.
Bu illər ərzində onun bir neçə
nağıl, hekayə,
novella tərcümələri ayrı-ayrı mətbu orqanlarda çap olunub: "Axşam məktəbi", "Sındırılmış
şüşə", "Sevgi məktubları","İlk
məhəbbət" və
s.
1980-ci ildə Tofiq Rüstəmovun tərcüməsində
yazıçı, tərcüməçi
Lev Ginzburqun "Novıy
mir" jurnalında nəşr olunan və böyük əks-səda yaradan
"O dünyada görüşlər"
əsəri "Azərbaycan"
jurnalında, 1993-cü ildə
isə kitab şəklində çap
olunub.
T.Rüstəmov Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında səhnələşdirilən
F.Dürrenmattın "Böyük
Romul" komediyası
və Q.Caqarovun "Prokuror" pyesinin tərcüməçisi kimi
də tanınıb.
lll
T.Rüstəmovun Bestujev-Marlinski yaradıcılığına
marağı 60-cı illərdən
başlayıb ("İnsan
və şeytan" oçerki). Daha sonra 1988-ci ildə
"Yazıçı" nəşriyyatında "Molla
Nur" povesti Azərbaycan dilində çap olunub. Tərcüməçinin hər iki dili mükəmməl bilməsi nəticəsində
əsər ustalıqla
dilimizə tərcümə
edilib. Povestin o dövr Azərbaycan
oxucusu və elmi ictimaiyyəti arasında tanınmasının
səbəblərindən biri
də elə bu idi. Mətbuat səhifələrində
"Molla Nur" və onun peşəkar
tərcüməsi ətrafında
professorlar C.Məmmədli,
A.Hacıyev, Z.Əlizadə
və başqaları
müzakirələr aparıb,
tərcüməçinin iş üslubundan, orijinala yaxın söz və ifadə seçimindən,
Azərbaycan reallığının
məharətli təsviri
və təqdimatı
barədə mütəxəssis
rəyləri söyləyiblər.
Yazıçı-dekabrist A.A.Bestujev-Marlinskinin
Qafqaz dövrü yaradıcılığının az öyrənilməsi,
külliyatının akademik
nəşrinin olmaması
tərcüməçi üçün
xüsusi çətinlik
yaradırdı. Ona görə də bu adi tərcümə
yox, həm də Marlinski yaradıcılığının və "Molla Nur"un uzun
bir dövrü əhatə edən araşdırması, tədqiqatı
idi. Digər tərəfdən də bu əsər Sovet oxucusu üçün
XIX əsr Azərbaycan
şifahi xalq yaradıcılığı elementləri
ilə tanış
olmaq imkanı yaratdı və bu sahədə bilgiləri artırdı.
"Molla Nur"
povestinin tərcüməsindən
sonra Azərbaycan ədəbi mühitində
A.B.Marlinski yaradıcılığına
maraq artdı. 1990-cı ildə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı
ilk dəfə onun seçilmiş əsərlərini
rus dilində oxuculara təqdim etdi. Maraqlıdır ki, kitaba Bestujev-Marlinskinin tərcüməsində
M.F.Axundovun "Puşkinin
ölümünə" şeiri
də salınıb.
"Nəşriyyatdan" qeydi ilə olan hissədə Azərbaycanla bağlı
maraqlı məlumatlar
verilir.
Diqqət çəkən məqamlardan
biri də əsərdə "Azərbaycan"
sözünün işlənməsidir. "Molla Nur"da tatar sözü tez-tez istifadə olunur. Tərcüməçinin
qeydində deyilir:
"Povestin bütün
hissələrində "tatar"
sözü "azərbaycanlı"
mənasında işlədilib".
Povestin bir hissəsində isə müəllif qeydində "Azərbaycan
ləhcəsi" ("aderbaedjanskoe
nareçie") ifadəsi
var. Xatırladım ki,
əsər 1836-cı ildə
yazılıb.
T.Rüstəmov kitaba Bestujev-Marlinskinin Azərbaycan dövrü yaradıcılığını əhatə edən faktlarla zəngin giriş məqaləsi yazıb. Burada yazıçının ayrı-ayrı povest və oçerklərində
Azərbaycanın təbiəti,
şəhərləri və
yaşayış məntəqələri,
tarixi abidələri,
yerli adət-ənənələri
haqqında geniş məlumat verilir. T.Rüstəmov Abbasqulu Ağa
Bakıxanov haqqında
danışılan "Hərbi
antikvar" ("Voennıy
antikvariy") hekayəsini
xüsusi vurğulayır:
"...müəllif "tatar
atlı ordumuzun cəsur mayoru", "alim-müsəlman", "ziyalı
və mülayim insan"ı böyük
hörmətlə təsvir
edir".
lll
Dövrünün tanınmış yazıçısı, şairi, ədəbi tənqidçisi, dekabrist hərəkatının fəal nümayəndəsi A.A.Bestujev-Marlinski qırx illik ömrünün yeddi ilini Qafqazda sürgündə keçirib. Azərbaycan ziyalılarından M.F.Axundovun, A.A.Bakıxanovun yaxın dostu A. Bestujev-Marlinski, hələ bir qədər əvvəl şərq dillərinə, xüsusilə türk dilinə, maraq göstərirdi. Azərbaycanda olduğu müddətdə o, dilimizin tarixi, yerli adət-ənənələrimizlə daha yaxından tanış olur və bu dili tam öyrənir. Burada onu mərhəmətlə, azərbaycansayağı "İsgəndər bəy" çağırırdılar.
Maraqlıdır ki, XIX əsr rus yazıçıları Şərq mövzusuna müraciət edib, əsərlərində türkdilli söz və ifadələrə geniş yer veriblər. Məsələn, Puşkinin "Qafqaz əsiri", "Baxçasaray fontanı" və s.əsərlərini "Quran", "şərbət", "çalma", "xan" kimi sözlər bəzəyir. Lakin canlandırdığı diyarın yerli etnoqrafiyasına, xalq məişətinə bələd olduğundan A.B.Marlinskinin türk dilinə müraciəti və təsvirləri daha maraqlı və əsaslı idi.
Bədii tərcümədə orijinalın dilini bilmək, onu hərtərəfli anlamaq vacib şərtdir. Əsərdə müəllif qadın gözəlliyinin təsvirində "cim, əlif, nun" hərflərindən istifadə edərək yazır:"Gülşadın üç hərfdən ibarət çöhrəsinin təsvirini verirəm: J. Mən əminəm ki, heç bir Avropa alimi yığcam J hərfində bu qədər zəriflik olduğunu güman etməyib". T.Rüstəmov isə "Tərcüməçi qeydi"ndə məsələyə aydınlıq gətirir "Cim, əlif və nun hərflərinin birləşməsindən "can" sözü alınır" və yəqin ki, müəllif elə bunu nəzərdə tutub.
Əsərdə Fətəli xanın hakimiyyəti dövründən danışılır. Tərcüməçi burada da tarixi faktları araşdırır və göstərir ki: "Marlinskinin bu məlumatı dəqiq deyildir. Burada 1759-cu ildə Dərbəndi ələ keçirmiş və 1789-cu ildə vəfat etmiş Qubalı Fətəli xandan söhbət gedə bilməz".
Əsərin orijinalı ilə tərcümənin
müqayisəsində bir məsələ
də diqqət çəkir. 1990-cı il nəşrində
olan bir hissə: "Ay vay, kakoy stıd! C arməninom, s perevodçikom!
Razve musulğman ili russkix ey
nedostalo?… Löboy armənin s pridaçey dvux kuskov zerr-bafta, i çetverti qrexa ne stoit! tərcümədə verilmir. Bu da
yəqin ki, dövrün tələbi
idi. Xatırladaq ki əsərin
tərcüməsi 1988-ci ilə
aiddir. Əsərin ikinci nəşrində
bu nəzərə alınıb, həmin hissə bərpa olunub.
"Qaqfaz povestləri"
silsiləsinə daxil
olan "Molla Nur" məzmun etibarilə Azərbaycan oxucusuna çox yaxındır. XIX əsr
həyatımızdan alınmış
povestdə T.Rüstəmovun
yaradıcı yanaşması
tərcüməni canlı
və səmimi edir. Sanki müəllifin
Quba ətrafında hərbi xidmət keçərkən şahidi
olduğu hadisələri
onunla birgə yaşayır və yenidən canlandırır.
Bəzən deyirlər ki, bədii əsərlər ancaq o xalqın milli xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir və başqa dildə dəqiqliyi ilə həmin ruhu ifadə edə bilməz. Çünki yazıçılar əsərlərində ana dilinin zənginliyindən istifadə edərək müxtəlif obrazlar yaradır, fərqli hiss və duyğuları canlı ifadələrlə oxucuya ötürür. Bu əsərdə isə bir qədər fərqli tərz var. Tərcüməçi bunu belə izah edib: "Əsərin bəzi hissələrini oxuduqca elə güman edirsən ki, yazıçı azərbaycanca düşünüb rusca yazıb. Burada hər obrazın özünəməxsus dili, üslubu, fikir və hərəkət tərzi var". Yəni yazıçı "azərbaycancanı" rus dilində ifadə etməyə çalışıb. T.Rüstəmovun bu povestə diqqəti onun əsəri faktiki olaraq əvvəlki vəziyyətinə qaytarmaq istəyindən irəli gəlirdi.
"Molla Nur"u oxuyanda belə qənaətə gəlirsən ki, Tofiq Rüstəmov oxucuların mühakiməsinə verilən povestin əlvan, romantik dilinin illərlə axtardığı "azərbaycanca açarını" tapa bilib. Onun ən ümdə istəyi isə,"Molla Nur"un ana dilimizdə də bədii və üslub cəhətdən orijinalda olduğu kimi öz əksini tapması olub.
Bu il "Molla
Nur"un 170, onun tərcüməçisi professor Tofiq Rüstəmovun isə 80 yaşı tamam olur. Yubiley ərəfəsində
povestin ikinci nəşri oxuculara bir hədiyyədir.
Sevinc
MƏMMƏDOVA
BDU Jurnalistika fakültəsi,
Teleradio jurnalistikası
kafedrasının dosenti
525-ci qəzet.- 2016.- 11 may.- S.7.