Ömrün son payızı

Vaqif Məmmədov kimdir? Bu suala cavab vermək yəqin ki, oxucularımız üçün də çətindir. Onun şəxsiyyətindən, bir müəllif olaraq yaradıcılıq dünyasından, ən başlıcası, onun elmi-bədii yaradıcılığından danışmaq məsuliyyət, ədəbi-elmi cəsarət tələb edir.

Mənim Vaqif müəllimdə bir insan kimi, müəllimim kimi qibtə edib dəyərləndirdiyim onun saf və təmiz mənəvi aləmi, sonra isə şairlik dünyasıdır. O, sözü ilə əməli bir olan insandır. Onun şeirlərində insanın hisslərinə, arzularına, duyğularına qarşı durmuş olan dünyanın özü ilə üzbəüz danışmaq gücü var. Vaqif Məmmədov poeziya tarixində nadir hisslərin ifadəsinə görə yaşamaq haqqını qoruyub saxlaya bilən şairlərdəndir. O, şair olmaqdan başqa, publisist, naşir, alim və tədqiqatçı idi. Vaqif Məmmədov ən əsası, bu dünyaya ancaq səmimiyyət gətirdiyini təsdiq edən ziyalı idi.

Elə bu anda düşünürəm ki, görəsən, yalanın ayaq tutub yeridiyi bir vaxtda səmimiyyətdən üstün daha nə vermək olardı bu dünyaya, oxucuya?

Və heç şübhəsiz, heç vaxt Vaqif Məmmədovun səmimiyyətini onun şairliyindən ayırmaq olmaz. Bəlkə də, onu insanlara,oxucularına sevdirən ən üstün məziyyətlərindən elə birincisi, səmimiyyətidir-həyata, insanlara, eləcə də keçmişə və gələcəyə səmimiyyəti. Oxucu Vaqif Məmmədovun ən azı hədsiz səmimiyyəti qarşısında qibtə hissi ilə düşünməli olur. Çünki onun şeirləri insan qəlbinin dərinliklərindən süzülüb gələn dumduru dağ selinə bənzəyir.

Həm də ürəkdən qopan hər kəlmə, hər söz səmimidirsə, hissin, duyğunun ifadəsidirsə, o zaman şeir oxucunu çəkəcək, düşündürəcək, müəlliflə oxucu arasında isti bir bağlılıq, ab-hava yaradacaq. Vaqif müəllimi oxucuya sevdirən də məhz qeyd edilən cəhətdir. Onun şeirlərində hay-küy, gurultu yoxdur.

Yaşanmış mənəvi ağrılar, əzablar,kövrək hisslərlə qələmə alınıb. Misralarda ürəyinin səsi eşidilir. Bu səs oxucunu düşündürür, dünənə,keçmişə aparır, vaxtsız itkilərin, vədəsiz ayrılıqların od-alovunda yandırır, qarsılayır:

Elə bil tilsimə, daşa düşübdü,

Kədər sevinc ilə qoşa düşübdü

Könlümə bir az da Şuşa düşübdü

Torpaq, Vətən hara, əsirlik hara?

Mütləq dönəcəyik o torpaqlara.

Vətən anlayışı Vaqif Məmmədovun yaradıcılığında özünəməxsus orijinal deyimlərlə tərənnüm olunub, toxunulmazlıq simvolu kimi bir daha təsdiqlənir. "Ürəyimə təkcə Vətən yerləşir", "Vətənsizi qızıla bük, dərd olur", "Yavan çörək belə baldı vətəndə", hətta həyatının son günlərində qələmə aldığı "Nə Vətən məndən doydu,nə mən Vətəndən" kimi misralar Vətənə cismani-ruhani bağlılığın poetik ifadəsidir. "Vətənim", "Qara çadırlar", "Azərbaycan", "Bu kənd niyə yetimdir", "Sədərək harayı", "Qürbətdə yaşamaq yamandı, qardaş!" və s. şeirlərinin hər biri şairin tükənməz Vətən məhəbbətindən xəbər verir. O, sadəcə Vətən torpağını tərənnüm etmir, həm də bu torpağın qədrini bilməyə, onu qorumağa, ona dikilən yad gözlərə qarşı amansız olmağa çağırır. Torpaq dərdini, vətənin bölünməsinin böyük faciəsini həssaslıqla duyan şair bədii sözün qüdrəti ilə xalqın parçalanmasına etirazını bildirmişdir. "Ağır gündü, bərki sən" deyərək xalqı birliyə səsləyir.

Vaqif Məmmədovun "Bizim ellər yaylağından dönmədi", "Nədir, bu körpənin günah, Allah?", "Bu torpağın ahı səni tutacaq", "Xocalı", " Çörəyim yanır" və s. şeirlərində bəlkə də dünyanın özündən də ağır bir kədər yükü var. Zalım düşmənlər tərəfindən taxıl zəmisinə od vurulduğunu görən şair yazır:

Taxıl zəmisinə düşmən od atıb

Ya nır, tabağımda çörəyim yanır.

Alov dilimləri lap ərşə çatıb,

Elə bil, cızhacız ürəyim yanır.

Dərdlərini dilə gətirməkdə şairin məqsədi o deyil ki, oxucularını kövrəltsin, ağlatsın. Məqsəd dərdin böyüklüyünü oxucuya çatdırmaq, biganəlik, laqeydlik zülmətində olan insanları bu zülmətdən qurtarmaqdır.

Həm də dünya poeziya tarixi də göstərir ki, əsl şeirin mayası elə dərddir. Mənim üçünsə, şeir dərdin dilidir, göz yaşlarının sözə çevrilmiş formasıdır.

Elə insanlar var ki, ulu tanrı onlara şairlik istedadı ilə bərabər, həm də bütöv bir xalqın adından danışmaq kimi səlahiyyət də bəxş edir. Bütöv bir xalqın adından danışmaq işinin nə qədər çətin, məsuliyyətli və şərəfli olduğu artıq hər birimizə məlumdur. Düşünürəm, nə yaxşı ki, erməni işğalçıları tərəfindən 14 dəfə hücuma məruz qalan Sədərək kəndində Vaqif Məmmədov kimi şairlərimiz olub. Həm silah götürüb xalqla birgə səngərlərdə döyüşüb, həm xalqın adından danışıb, onların haqqını, hüququnu müdafiə edib, həm də xalqın gün-güzəranını olduğu kimi qələmə alıb, gələcək nəsillərə çatdırıb.Vaqif Məmmədov yaşadığı o illərin mühüm ictimai-siyasi, mədəni hadisələrini "Heydər Əliyev və Sədərək rayonu", "Sədərək harayı", "Sədərəkdə yazılan gündəlik", "Unutsaq unudularıq”, "Sədərək şəhidləri", "Kərkinin taleyi" və sair kitablarında elə dəqiq şəkildə əks etdirmişdir ki, hər hansı bir tarixçi onun əsasında dövrün salnaməsini yarada bilər.

Vaqif Məmmədov kifayət qədər mütaliəsi olan, klassik və müasir ədəbiyyatımızdan, Şərq və Qərb mənəvi dəyərlərindən xəbərdar olan intellektual səviyyəli qələm sahibi idi. Məhz bunun nəticəsidir ki, 16 il Naxçıvan Dövlət Universitetinə rəhbərlik edən, Vaqif müəllimin ən yaxın dostu, hazırda AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli Vaqif Məmmədov haqqında yazdığı "Sənətə vaqiflik" adlı kitabında şairin yaradıcılığına yüksək qiymət verərək yazıb: "Şeirimizdəki çoxsaylı Vaqiflər arasında elmi fəaliyyətlə məşğul olan, tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alan tək Vaqif Məmmədovdur. Vaqif Məmmədovun şeirlərində poetik baxışla bir sırada ziyalılıq, zəngin dünyagörüş vəhdət təşkil edir".

Həqiqətən,18 il NDU "Qeyrət" nəşriyyatının direktoru kimi fəaliyyəti, 100-dən artıq elmi, publisist, bədii kitabların, ildə 4 seriyada çıxan "Elmi əsərlər", "Fikir" jurnallarının redaktəsinin Vaqif Məmmədova tapşırılması, 10 il " Sədərək yurdu" qəzetinin redaktoru işləməsi, uzun illərin axtarışından sonra “Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Müəllimlər İnstitutu" kimi dəyərli bir mövzunu tədqiq edib araşdıraraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi alması, 40-a yaxın bədii, elmi kitabların müəllifi olması onun yüksək savad və dünyagörüşə malik olmasına canlı sübutdur. Şübhəsiz ki, bu materialları redaktə edən şəxs bunların hər biri haqqında geniş məlumata malik olmalıdır. Vaqif Məmmədovun dərin elmi potensialı belə bir işin müvəffəqiyyətinə zəmin yaradıb və bütün bunlar, Vaqif Məmmədovun həm də mətnşünaslıq məharətinin nümunəsidir.

Vaqif Məmmədovun bütün yaradıcılığında olduğu kimi, son "Ömrün payız nəğməsi" kitabında toplanan şeirlərində də təsadüfi misralar yoxdur. Şairin yazdığı şeirlər sanki onun ətindən, qanından yoğrulmuşdur.

Şair sadə bir dillə yaşadığı cəmiyyətin problemlərini əks etdirir, şair-vətəndaş münasibətini bildirir, ən başlıcası isə, çoxəsrlik Azərbaycan poeziyasının ən yaxşı ənənələrini ləyaqətlə davam etdirir.

"Şirvannəşr"in direktoru, şair Qəşəm İsabəylinin və şairin oğlu Səbuhi müəllimin ön sözündən sonra ilk bölmə "Dəniz mənim, mən dənizin içində" adlanır. Silsiləyə daxil olan onlarla şeiri nəzərdən keçirərkən, heç vaxt müəllifin hardasa şeir qoşmaq, orijinal və təzə görünmək xatirinə qələm çaldığını müşahidə etmirik.

Şairin şeirlərində dəniz, ay, günəş kimi aparıcı obrazlara dəfələrlə rast gəlsək də, onlar heç də təkrar təsiri bağışlamır. Əksinə, biz hər dəfə onların yeni və daha emosional çalarları ilə rastlaşırıq. Şairin bu obrazları özünəməxsus bədii-fəlsəfi semantikası ilə diqqəti çəkir. Öncə qeyd etməliyəm ki, şair özünün bütün duyğularını həmişə həyati ifadə etməyə çalışıb. "Dəniz mənim, mən dənizin içində" silsiləsində dəniz, ay, günəş obrazlarının sıx-sıx uğurlu ifadəsi çox təbii görünür. Ümumiyyətlə, əbədi həsrət və ayrılıq şeirlərində bu obrazlara tez-tez müraciət zəruri və qaçılmazdır. Vaqif müəllim də bu ənənəvi obrazlara yeni can verə bilib. "Dəniz də nigaran, sən də nigaran" şeirində olduğu kimi:

Hər günəş çıxanda, hər ay batanda

Ləpələr rəsmini hörür, bilirəm.

Sənin həsrətinlə dəniz yatanda,

Səni yuxuda da görür, bilirəm.

Çox dərdi dənizlə sən bölüşübsən,

Sirdaşın, həmdəmin o olub hər an

Nə vaxtdı, dənizdən ayrı düşübsən,

Dəniz də nigaran, sən də nigaran.

"Alın yazısı" bölməsində yer alan "Yada salarsan" şeirində şair iztirab və duyğularını o qədər məharətlə ifadə edib ki, sanki iki bəndlik bir şeir yox, məhəbbət faciəsi haqqında gərgin bir qissəni oxuyursan. Əgər şair poeziyanın son dərəcə məhdud forması və ifadə imkanları daxilində nəsrin ininkas effektini reallaşdıra bilirsə, bu, müəllifin son dərəcə böyük qələbəsidir.

Vaqif Məmmədovun son kitabında toplanan sevgi şeirləri də soyuq nəfəslə yoğrulmayıb. Hər misrada sevginin, məhəbbətin odu, istisi var və oxucu bu odu, istini özü hiss edir. Təəssüf ki, şairin məhəbbət mövzularının əksəriyyətində kədər notları, eşqdə vüsala yetməmək, ayrılıqla, hicran əzabından doğan güclü bir sarsıntı var.

Bir faktı xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, Vaqif Məmmədovun məhəbbət lirikasını fəlsəfi lirikadan ayırmaq çətindir, onlar çox vaxt bir-birinin davamı kimi çıxış edir, qırılmaz vəhdət təşkil edir. Məhəbbət sətirləri arxasında fəlsəfi fikirlər, fəlsəfi sətirlər arxasında məhəbbət duyğuları "gizlənir" və onlar bir-birini tamamlayır. "Ürəyimdəsən" şeiri Vaqif Məmmədovun lirikasında əhəmiyyətli yer tutur. Bu şeir məhəbbət lirikası ilə fəlsəfi lirikanın vəhdətindən yaranmışdır. Bunlardan hansının üstünlük təşkil etdiyini söyləmək çətindir. Onun yaradıcılığı o qədər dərin, o qədər fəlsəfidir ki, eyni şeyi hər dəfə oxuduqda yeni bir hikmət, yeni bir məna kəşf edirsən. Hər dəfəsində də düşünürsən ki, məhz bu mənanı mən keçən dəfə niyə görməmişəm. Dörd bənddən ibarət olan şeirdə məhəbbətlə fəlsəfi motivlər elə çulğalanmış,elə birləşmişdir ki, onları bir-birindən ayırmaq çətindir:

Bu nə qismət idi, tuş oldu bizə

Taleyə gözlərim yaşarasıdır.

Həm yaxın, həm həsrət bir-birimizə,

Aramız göz ilə qaş arasıdır.

Şairin yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan bir cəhəti də vurğulamaq yerinə düşərdi. Onun şeirlərində ictimai kədərlə şəxsi kədər birləşir və bütövlük, tamlıq yaradır. Hətta bir çox məqamlarda " ictimai ilə şəxsini" ayırmaq çətin olur. Bu da Vaqif Məmmədovun şeirinin sözün yaxşı mənasında, təəccüb doğuracaq dərəcədəki tamlığından, bütövlüyündən irəli gəlir.

"Xəstəxana şeirləri" silsiləsində yer alan şeirlərdə daha çox şairin qəlbinin sarsıntıları əks olunur. Onun ürəyindən və mühakimələrindən keçənlər söz libasında oxucunun ruhuna və fikirlərinə yol tapır.

Duyğularının emosianal təsviri şeirlərin məna yükünün, bədii sanbalının güclənməsinə xidmət edir...

Vaqif müəllimlə son dəfə fakültənin foyesində qarşılaşdıq. İkimiz də dərsə girəcəydik. Əməliyyat üçün Bakıya gedəcəyini eşitmişdim. Hal-əhval tutduq, uşaqları soruşdu: - Əsgər balan hardadı, nə vaxt gəlir, gəlib bir çay içək?

- Sədərəkdə xidmət edir, 6 aydan sonra gələcək, - dedim. "Sədərək" adını eşidəndə elə bil dərdi təzələndi.

- Müəllimə, Sədərək, dağların o üzü mənim kəndimdi, uşaqlığım keçən, gəncliyim ötən yurd yerimdi. Canımın ağrıları artdıqca, gözlərimin nuru zəiflədikcə, ömrüm sona yaxınlaşdıqca, o yerlər üçün daha çox darıxıram.

O yerləri qarış-qarış gəzməyi, havasını ciyərlərimə çəkməyi, ağzımı bulağın gözünə dirəyib suyunu doyunca içməyi necə istəyirəm. Sözün düzü, elə bil ürəyimə də damıb ki, mən o yurdu, o ocağı bir də görə bilməyəcəm, o kəndi görmək qismətin bir də yaşamayacam..

Elə bilirəm ki, kəndə gedib yamacların yovşan ətrini ciyərlərimə çəksəm, bədənimin bütün ağrı-acıları yoxa çıxar, yüngülləşərəm..

Elə bilirəm ki, o kəndin xəzan çağında xəzəlin üstü ilə yerisəm, ətrafa yayılan səsdən güc alaram, azar-bezardan xilas olaram, bu dünyadan nigaran köçmərəm..

Elə bilirəm ki, o kəndin payızında gur yağışa düşüb, cumculuq olsam, bir daş koğuşuna sığınıb , orada yağış yağana qədər oturub xəyala dalsam, bu dünyadan nigaran köçmərəm..

Elə bilirəm ki... zəng vuruldu, sözü kimi ömrü də yarımçıq qaldı. Bu görüşdən üç ay sonra çarəsiz xəstəlik onu bizdən həmişəlik alıb apardı. Oğlu Səbuhi gözünün önündə atasının günbəgün şam tək əridiyini görüb və onun arzusunu nəzərə alıb son kitabın çapına nə qədər çox çalışsa da qismət olmadı...

Oğlunun təsəllisi o oldu ki, "heç olmasa atam son kitabının tərtibatını və adını özü verdi. "Ömrün payız nəğməsi"... O, payız fəslini çox sevirdi, həmişə payız fəsli ilə həyatım arasında bir oxşarlıq var, - deyirdi:

Bu payız günündə, xəzan günündə

Elə qəribsədim, sanki xəyalsan.

Bir az da geciksən , bir az da qalsan

Surətin gözümdən çəkilə bilər.

Ya da sənsizliyə dözə bilməyib,

Ömrüm yarpaq-yarpaq tökülə bilər.

Bəli, bu ayrılığa, bu qəribliyə dözə bilməyib,ömrü yarpaq-yarpaq töküldü, amma xəzəl olmadı. Anar müəllimin sözləri ilə desək: "İnsanlar ölərkən birdəfəlik ölmürlər, tamam yox olmurlar, nə qədər ki, onları xatırlayan, onların sifətlərini, səslərini yaddaşında saxlayan insanlar olur bu ölənlər də hələ yaşayır - fikirlərdə, xəyallarda, təsəvvürlərdə". Sən də yaşayacaqsan, Vaqif müəllim, çünki səni də xatirələrdə yaşadanlar var. Onlar əsrdən-əsrə, nəsildən-nəslə ötürüb səni daim yaşadacaqlar. Ruhun şad olsun!

Aypara BEHBUDOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2016.- 24 may.- S.8.