Afaq Məsud dünyası

Altıncı yazı

Bütün həqiqi yazıçılar kimi Afaq Məsudun “uydurmalar”ı da yazıçının daxili dünyasında məskunlaşmış “həyatın dibi”ndən gəlir...

“Şənbə gecəsi” yazıçının ən yaxşı hekayələrindən biridir. Və burada qadın qəhrəmanın ən azı dörd missiyası həm ziddiyyətdə, həm də üzvi vəhdətdə təzahür edir...

“...Hə, belə getsəydi, anası mütləq yorğan- döşəyə düşəcəkdi. Bunu dəqiq bilirdi. Bunu anasının yeriməkdən balacalaşan ayaqlarına baxanda bədəninin hansı toxumasıylasa necəsə hiss eləyirdi.

Axır vaxtlar anasının gözləri də əvvəlkindən xeyli kiçilmişdi, əlləri də kiçilib uşaq əllərinə bənzəməyə başlamışdı”...

Bu, hekayənin qadın qəhrəmanının övladlıq hissiyyatlarıdır. Və bunun ardınca analıq hissiyyatları gəlir:

“Dilini döyənək eləmiş nağılların içində uşaqlardan qabaq özü itib- batırdı, paltarlı-corablı, kipriklərinin sürməsi süzülüb gözünün altına yayıla- yayıla yatıb qorxulu nağılları yuxulara qərq olurdu... Həmin o yuxularda uşaqlarını paltar kimi əyninə geyirdi, corab əvəzinə qıçlarına çəkirdi, sonra ha çalışırdı onları soyuna, soyuna bilmirdi”...

Qadın qəhrəman anasına övladlıq eləməyə qarşı olduğu qədər də övladlarına analıq eləməyə qarşıdır. Və onun təbii insan vəzifəsinə, məsuliyyətinə bu dərəcədə “üsyan”ı, daxili etirazı normal mənəvi- əxlaqi mövqedən qəribə görünməyə bilməz. Ancaq nəzərə alsaq ki, həmin qəhrəman “anormal bir dünya”nın adamıdır, onun üzərindən “anormaldır” deyib keçmək də mümkün deyil.

Ərinə arvadlıq missiyasına gəldikdə isə... “Fikirləşdi ki, əslinə qalsa, axı həmin bu yarlı- yaraşıqlı, qolu qüvvətli Azad onun heç nəyinə lazım deyildi?!. Azad üçün uşaqlar oyuncaqdan savayı başqa bir şey deyildilər”...

Anasına, övladlarına, ərinə bu soyuq, laübalı münasibətin bircə səbəbi var ki, o da yazıçılıq “xəstəliyi”dir. Və bu “xəstəlik” artıq şiddətli bir ehtiras səviyyəsindədir:

“Bütün şəhər səsini içinə çəkib ona diqqət kəsilmişdi... Onun yazmağını gözləyirdilər. Çox atılıb-düşürdü, uşaqlarına, ərinə, evinə maneə, əngəl kimi baxırdı. Guya onlar olmasaydı, uca dağlar yaradacaqdı...

Anası da onun istedadsız olduğunu bilirdi, Azad da, elə o birilər də. Sadəcə ürəyini sındırmaq, xətrinə dəymək istəmirdilər”...

...Hekayənin qadın qəhrəmanı bütün bunları hansısa təhtəlşüurla duyub özünü öldürmək qərarına gəlir. Və bu zaman “o biri otaqdan uşaqların hansınınsa səsi gəldi...

...Kiçik qızı yerinin içində oturmuşdu, balaca əllərini ona sarı uzadıb “ma- a- a...” deyə- deyə ağlamağa başladı.

...Uşağı qucağında yelləyə- yelləyə həzin- həzin fikirləşdi ki, bəlkə də, ondan sonra həyat olduğu kimi davam edəcək, amma uşaqları anasız böyüyəcək”...

Qadının (insanın) onu başdan ayağa sarmış təhtəlşüur maraqları, istəkləri və həmin maraqlardan, istəklərdən əl çəkdikdə məhv olacağı qənaəti nə qədər güclü, qarşısıalınmaz olsa da, yazıçı nəticə etibarilə, bu fikrə gəlir ki, həmin qadının (insanın) daha həlledici olan missiyaları da var... Onlardan biri də dünyaya gətirdiyi övladla bağlı bütün cəmiyyət qarşısındakı məsuliyyətidir. Əslində, bu məsuliyyətin kökündə dayanan təhtəlşüurluluğun “doza”sı da az deyil, ancaq yazıçı məsələnin həmin tərəfini o qədər də qabartmır... “Qabardılan” hisslərin təlatümü və ya əzablardır ki, bunun avtobioqrafik kökləri olmamış deyil...

Yazıçı müsahibələrindən birində həmin köklər barəsində danışır:

“ - Siz Tanrı tərəfindən yox, həyati əzablarla məhkum olunmusunuz elə bil...

- Atam dünyasını dəyişəndə, mənim on beş yaşım vardı, amma həmin o on beş yaşımda artıq o qədər əzab çəkmişdim ki, atamın ölümünü o əzablardan növbətisi kimi qəbul etdim.

- O nə əzablar idi?

- Dəqiq deyə bilməyəcəyəm. Çünki özüm də bilmirəm. Mən şəhərin mərkəzi küçələrindən birində, tanınmış ədəbiyyatşünas alim Məsud Əlioğlunun ailəsində doğulmuşam. Geniş, işıqlı bir mənzildə yaşamışam. Evin sonbeşiyi kimi, ailənin ərköyünü olmuşam. Maddi korluq çəkməmişəm. Amma həm də, görünür, nədənsə korluq çəkmişəm. Bunun, nəyin korluğu olduğunu uzun müddət anlaya bilmirdim. Bir müddət bunu, atamın yaşadığı zəmanə ilə, cod cəmiyyət qadağaları ilə yola getməməsiylə, canında gəzdirdiyi dissident sıxıntılarını bütün evə çökdürməsi ilə bağlayırdım. Sonralar daha ayrı bəhanələr tapırdım. İndi isə anlayıram ki, bütün o əzabları mənə öz içimdə veriblər. Olsun ki, bu, mənim hədsiz azad ruhumla bu dünyanın miskin darısqallıqlarına sığınmaq məhkumluğu olub”...

“Şənbə gecəsi” bir də ona görə mükəmməl əsərdir ki, müəllifin yazıçı (və insan) “əzablar”ı ilə bilavasitə bağlıdır. Və bu bağlılıq olduqca təbii, səmimidir... Afaq Məsud ədəbiyyatşünas Nərgiz Cabbarlı ilə söhbətində “yaradıcılıqda yazıçı şəxsiyyətinin, eqosunun təzahürü məsələsinə necə baxırsınız?” sualına belə cavab verir:

“Bunlar qarşılıqlı vəhdətdə olan şeylərdir. Yaradıcılıqla yazıçının şəxsiyyəti həmişə əlaqədədir”... Və əlavə edir:

“Mənim yazdıqlarımı şəxsi həyatımın davamı, daha doğrusu, bəlkə də, bir hissəsi hesab etmək olar. Hətta elə əsərlərim var ki, bioqrafik xarakter daşıyır”.

Əlbəttə, bu və ya digər əsərin avtobioqrafik xarakter daşıması bir, onun nə dərəcədə, hansı səviyyədə avtobioqrafik, başqa sözlə, səmimi olması ikinci məsələdir. Və Nərgiz Cabbarlı ilə söhbətdə yazıçı bu məsələyə də aydınlıq gətirir:

“...Hər əsərimdə mən öz sirlərimi mərhələlərlə açıram. Bəzən mənə deyirlər ki, yazılarımda həddindən artıq açıqlıq edir, öz daxilimi çox büruzə verirəm. Hərdən bunu nöqsan da tuturlar. Amma mən həmişə öz düşündüklərimi, hiss etdiklərimi yazmışam. Və bundan çəkinməmişəm”... Niyə?.. Yazıçı cavab verir: ona görə ki, “mənim qəhrəmanlarım özlərini dərk etməyə çalışan insanlardır”...

Afaq Məsudun yaradıcılığında təzahür edən avtobioqrafiklik ənənəvi ədəbiyyatdakından onunla fərqlənir ki, bu, sosial (ütülü!) yox, “hisslərin tərcümeyi- halı”na əsaslanan psixoloji avtobioqrafiklikdir. Yazıçı “mənim yazdıqlarım düşündüklərimin deyil, duyduqlarımın məhsuludur. Əslində, nəyi hiss etmişəmsə, onu da yazmışam” deyəndə, heç şübhəsiz, bunu nəzərdə tutur.

“Şənbə gecəsi”ndə ənənəvi ədəbiyyat poetikasının qəbul etdiyi mənada “yekun”, yaxud “sonluq” yoxdur... Burada da yazıçının öz poetikası özünü göstərir. Və Afaq Məsud bunu belə şərh edir:

“Yazıçının işi dərk etmək, insanı açmaqdır. Hətta bunun sonu olmasa belə. Əgər bunun nə zamansa sonu olacağını düşünsəydim, bəlkə də, yazmazdım”.

Nərgiz Cabbarlı soruşur:

“Səhv etmirəmsə, “Şənbə gecəsi” hekayəsindədir: yaradıcı qadın elə bilir ki, yazacağı bir şey olacaq. Hətta ailəsini, uşaqlarını, işini də günahlandırır yaza bilmədiyi üçün. Hər şeydən təcrid olunmağa çalışır və... Məlum olur ki, onun yaza biləcəyi, deyə biləcəyi bir şey yox imiş əslində”...

“Şənbə gecəsi”nin müəllifi cavab verir:

“O, yaradıcı adamın bir əhvalı, ovqat yazısıdır. Bəlkə, elə həmin qadın əlini o kağızlara atanacan məhv ediblər yaza biləcəyini... Bir vaxt ədəbiyyatın vətəndaşıyam demişdim və inanın ki, ədəbiyyat insanı uzun müddət qəbul etmir. Hələ indi- indi istədiyim kimi, istədiyim vaxt yaza bilirəm”...

İstər yazıçılıq olsun, istər rəssamlıq, istər müğənnilik... qadının kişidən fərqli olaraq, özünü realizə etməsi qarşısında həmişə təbii əngəllər, maneələr var... Hətta bunu onun özünə bildirməsələr, elan etməsələr, mövcud ailə qayda- qanunları, ritualları əsasında başa salmasalar belə...

Qadın üçün ən ağrılısı, əzablısı isə odur ki, o, həmişə (təbiətən) daxili yaradıcılıq ehtirası ilə xarici məsuliyyət (və mənəvi borc) arasındadır...

Afaq Məsudun hekayələrində ailə, xüsusilə ər- arvad münasibətlərinin çoxspektrli psixoloji analizi ənənəvi (və milli!) ədəbiyyatdakından əsaslı şəkildə fərqlənməklə yanaşı qeyri- adi bir “poza” da və ya rakursdan təqdim olunur ki, bu da yazıçının, ümumən, insanı tədqiq (və dərk) metodunun xarakterindən irəli gəlir. Yəni hər hansı mənada ekspromt və ya eksperiment deyil.

“Uydurma” hekayəsinin qəhrəmanı fiziki olaraq “problemli” adamdır. Və onun “problem”i ağzında ərindən xəbərsiz gəzdirdiyi protezdir... Nə zamansa (hətta öləndən sonra “qəbri hansısa təsadüf üzündən qazılıb açılanda”) sirrinin ortaya çıxacağı fikri onu əməlli- başlı narahat edir...

“...Fikirləşdi ki, bəlkə də Toğrul heç iyrənməyəcəkdi?!.. Niyə də iyrənməliydi axı? Protezdə iyrənməli nə vardı axı?.. Toğrul sadəcə, onun qocalmağından duyuq düşəcəkdi. Otuz beş yaş qadın üçün çox da üzağardan yaş həddi deyildi axı?! Bir də, olsun ki, həmin o protezdən sonra Toğrul onun hər tərəfinə- saçlarına da, gözlərinə də, döşlərinə də şübhəylə baxacaqdı”...

Fiziki “problem”, tamamilə təbii olaraq, mənəvi-psixoloji “problem”ə çevrilir.

Toğrulla onların kəndlərinə toya gedirlər... Və bütün etnoqrafik təfsilatıyla təsvir olunan bu toyda kompleksli xanım öz ərinə, gözləmədiyi halda, “rəqib” tapır... Oynaya-oynaya görür ki, “hamıdan arxada, əlləri cibində dayanıb əl çalmadan ona baxan alagöz oğlan”ın gözləri yaşarıb.

Cəmilə biri digərini təqib edən fikirlər, xəyallar aləminə düşür. Oğlanın ona vurulduğu, bunun isə tamamilə təbii olduğu qənaətinə gəlir... Axı ona vurulmamaq olmazdı... Həmin məqamda nə üçünsə sevmədiyi Toğrula ərə getdiyinin səbəbi barədə düşünməyə başlayır. Və “kompleks”dən “kompleks” doğulur...

Niyə Toğrulu seçmişdi?.. Çünki o vaxt “qabağına çıxanlardan ən üzüyolası, həlim xasiyyətlisi o idi... Görünür, hiss eləmişdi ki, Toğrulu istədiyi vaxt - tanış darısqallıqlara düşüb boğula- boğula çabalayanda, divar radiosunu söndürən kimi, söndürə bilər... İstəsə uzun müddət yandırmaz”...

Gecə, qonaq olduqları evdə gəlin otağında yatır. Və xəyalla yuxunun təmasında özünü “alagöz oğlan”ın ağuşunda hiss edir.

Toğrulla şəhərə qayıdanda yenə rastlaşırlar... “Bu, o idi... Dünən axşam toy mağarının qapısından ona zillənən, gecə yuxuda qucağında çırpındığı həmin bozumtul gözlü oğlan... İndi bu gözlər toz- torpaqlı sifətə səhvən düşmüş kimi əcaib görünürdülər...

Əsəbilikdən, ya sarsıntıdan ürəyi bulandı”...

Və hekayə bitir:

“...Toğrula nifrətlə baxdı. Belə baxanda Toğrulun üzü həmişə elə əyilirdi, elə bil üstünə güclü təzyiqlə su buraxırdılar.

Necə də nifrət eləyirdi bu dəqiqə ona?!.. Bütün günahlar ondaydı. Payızın bu cod bozluğunda bu mənasız kəndçilərin arasına gəlməyi də, gecəki o ətürpədən yuxusu da, özü üçün uydurduğu o şit məhəbbət macərası da, ağzında gecə-gündüz şaqqıldadıb damağını yara eləyən protez də - hər şeyin, hər şeyin baiskarı o idi”...

Nizami Cəfərov

525-ci qəzet.- 2016.- 28 may.- S.15