Tarixin Muğan səhifəsi

MUĞANIMIZ - TARİXİMİZ, SƏRVƏTİMİZ

O taylı-bu taylı Muğan düzü

Muğan düzü Kür-Araz ovalığının bir hissəsidir. Şimal-qərbdə Araz çayı vasitəsilə Mil, Kür çayı vasitəsilə Şirvan düzündən ayrılır. Cənub və cənub-şərqdə Lənkəran ovalığına, Salyan düzünə qədər uzanır. Qeyd edək ki, düzün böyük hissəsi Cənubi Azərbaycanın payına düşür.

Buradan Kür və Araz çaylarının keçməsi əkinçiliyin inkişafı üçün geniş imkanlar yaradıb. Bu çaylardan çəkilən arxların köməyi ilə süni suvarma sistemləri yaradılıb. Əhali əkinçilik, maldarlıq, eləcə də digər fəaliyyətlərlə məşğul olub.

Muğan xalçaçılıq məkanı kimi

Muğan həm də Azərbaycanın xalçaçılıq mərkəzlərindən hesab olunur.

Ərazi baxımından Muğan xalçaları Şirvan xalçasıdır, toxunma texnikasına diqqət yetirdikdə isə Qarabağ xalçalarına aid edilir. Azərbaycanda təxminən 17 kənd Muğanla bağlıdır. Xalçaların adısa Muğan düzü ilə əlaqədardır. Yaşlı xalçaçıların sözlərinə görə, Muğan xalçaları Şirvan xalçalarına nisbətən daha yüksək keyfiyyətli hesab edilir. Yumşaqlıq, zəriflik, hamarlıq və rənglərin ahəngdarlığı Muğan xalçaları üçün səciyyəvidir.

Müxtəlif format və proporsiyalara malik xovlu Muğan xalçaları əsasən iki üsulla toxunub. Birinci üsulla toxunan xalçalar "Qarmaqlı xalça", ikinci üsulla toxunan xalçalarsa "Çiçəkli Muğan" adlanır.

Muğan - qədim tarixin şahidi...

Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Pirağa İsmayılzadə Muğan düzü haqqında ətraflı məlumat verib, tarixən burada yaşayan əhalinin məşğuliyyəti, həyat tərzi haqqında xeyli danışıb: " Azərbaycanın ən qədim tarixi etnoqrafik bölgələrindən olan Muğan düzünün 4 min yaşı var. 1982-ci ildə Muğanda eramızdan əvvəl beşinci minilliyə aid əhliləşdirilmiş at başının tapılması burada qədim sivilizasiyanın olmasını göstərən əsas amillərdəndir. İkincisi isə Cəlilabadda tapılıb. Atın Midiya atlarının cinslərinə uyğun olduğu müəyyənləşdirilib. Bu da Muğan ərazisinin qədim zamanlardan əhalinin məişət və mədəniyyətində mühüm yer tutduğunu göstərir. 1864-cü ildə Parisdə Melik Sarkisyanın "Muğan düzü" kitabı çıxıb. Həmin kitabda göstərilir ki, Muğan düzü insanların yaşadığı ən qədim ərazidir".

Tarixçi alim Muğanın qədim tarixinə aid maraqlı faktlar da dilə gətirib: "Beyləqan ərazisində Örənqala adlı qədim yaşayış məskəni var. Orada Gavurarx deyilən su arxı var. Bu arxın yaşı 5000 ildir. Arxın adını ərəblər veriblər. "Düşmən arxı", "Yad arxı" mənalarını ehtiva edir. Bu gün də həmin arxa Gavurarx deyilir. Bu ərazidə tarixən təsərrüfat həyatının inkişafı birinci növbədə əhalinin əkinçilik, maldarlıq, balıqçılıqla məşğul olması ilə bağlıdır".

Muğan düzünün ayrılmaz ikilisi - Kür və Araz çayları

P.İsmayılzadə burada əhalinin məskunlaşmasında Kür və Araz çaylarının rolunun danılmaz olduğunu hesab edir: "Bu ərazinin qədimliyini sübut edən əsas amillər Kür və Araz çaylarıdır. Yəni milyon illər boyu o ərazinin təbii coğrafi şəraitinin, torpağının münbit olmasını şərtləndirən əsas amil Kür və Araz kimi iri çayların bu ərazidən axmasıdır. Çayların tərkibində olan inqridiyentlər bu torpağın münbitləşməsinə şərait yaradıb. Dünyanın ən qədim dövlətçilik tarixi Misirdən başlayır. Misiri Misir edən də Nil çayıdır. O, misirlilərin həyatında hansı rolu oynayırdısa, tarixən Kür və Araz çayları da muğanlıların həyatında həmin rolu oynayıb. Kürlə Arazın birləşdiyi yerdə Muğaniyyə şəhəri olub. Ərəb mənbələrinə əsasən Muğaniyyə şəhərinin tarixi 4000 ildir. Amma onun 4000 yaşı olması haqqında hələ ki, arxeoloji nümunə tapılmayıb. Muğaniyyə şəhər-dövlət olaraq muğanlıların, Muğan ərazisində yaşayan yerli əhalinin dövləti olub və bu dövlətin yaranmasının əsas səbəblərindən biri də əhalinin sıx məskunlaşması olub.

1896-cı ilə qədər Arazın ayrıca qolu varmış, o gedib Xəzərə çıxırmış. Bu ərazilərin çay şəbəkəsi, şirin su hövzəli olması ərazinin qədim məskən olmasını göstərir.

Muğanda böyük meşəliklər olub. Ağaclardan Kürdə bənd qurmaq məqsədilə də istifadə edilib. Daşqın nəticəsində torpaq münbitləşdiyindən həmin ərazilərdə əkinçilik və maldarlıq inkişaf edib.

Ərəb Xilafətinin ilk yürüşləri Muğana olub. Bu ərazilərdə məskən saldıqdan sonra sonrakı dövrlərdə sosial iqtisadi həyatda mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra qalalar tikiblər. Yəni şəhər mədəniyyətinin olmasını şərtləndirən əsas amillərdən biri İslamın yayılmasıdır".

Muğan düzü - açıq hava altında muzey...

P.İsmayılzadə Muğanda açıq hava altında muzey yaradılması fikrini də irəli sürdüyünü qeyd edib: "Muğanın özünəməxsus xalçaları, ənənəvi geyim xüsusiyyətləri var. Bütün bunları, o cümlədən, arxeoloji nümunələri qorumaq, turistlərini diqqətini cəlb etmək üçün açıq hava altında muzey yaratmaq mümkündür. Məsələn, Salyan qədim şəhərdir. Bu yaxınlarda hətta yaşının 2500 olduğu irəli sürüldü. Salyanda qədim məhəllələr - Zərgərlər, Balıqçılar məhəllələri, Kürqırağı deyilən ərazi var. Yaxud Əli bəy Hüseynzadə önəmli tarixi şəxsiyyətlərimizdəndir. Onun xatirə muzeyi daha da genişləndirilə, Cümhuriyyətlə, eləcə də sonrakı dövrlə əlaqədar muzey yaradıla bilər. Həm gənc nəslin tərbiyəvi inkişafında, həm də tariximizin öyrənilməsində mühüm addım olar.

Bundan başqa, Salyanda tapılmış küp qəbirlərdən əldə olunmuş maddi-mədəniyyət qalıqlarının müqayisəli təhlili onların digər bölgədəki eyni tipli qəbirlərdən daha qədim olduğunu söyləməyə əsas verir. Babazanlı küp qəbirləri şimal rayonlarından tapılan eyni tip qəbirlərdən də daha qədimdir".

Muğanın incisi - Saatlı

Muğanın daha bir əhalinin sıx məskunlaşdığı, qədim yaşayış məskənlərindən biri də Saatlıdır. Burada daha çox tatlar yaşayıblar. Eramızdan əvvəl VII əsrdə çarlıq da yaradıblar. Burada eyni zamanda, skiflər, saklar da məskunlaşıb, başqa millətlər, tayfalarla iqtisadi əlaqələr qurublar. Saatlı həmin ərazinin bir hissəsidir. Gavurarxın da bir hissəsi rayon ərazisindən keçir.

Etnonim olaraqsa "Saatlı" XIV əsrin sonunda Arpaçayın aşağı axarı, Araz çayının sağ sahilində yerləşən Çuxur Səəd adlı əyalətdə yaranıb. Saatlı tayfasının adı Çuxur Səəddə yaşayan tayfanın, yaxud Əmir Səədin adını daşıyan, Ağrıdağ vadisində yaşamış Azərbaycan türklərinin - Saadlı tayfasının etnik adıdır".

Saatlı rayon kimi İkinci Dünya Müharibəsi illərində təşkil edilib. 1941-1945-ci illərdə Saatlıdan 1600 nəfər cəbhəyə göndərilib. Onlar 77-ci, 223-cü, 402-ci, 416-cı diviziyalarda döyüş yolu keçib, müxtəlif qəhrəmanlıqlar göstəriblər. Yeni yaradılan rayon ilk şəhidlərini də elə bu müharibədə verib. Cəbhəyə gedən 1600 nəfərin təxminən üçdə biri həlak olub.

1949-cu ildə Ermənistan SSRİ-nin bir sıra rayon və kəndlərindən qovulan azərbaycanlıların əksəri, 1953-cü ildə Mərkəzi Komitənin xüsusi göstərişi ilə köçürülən Cəlilabad rayonunun 7 kəndinin əhalisi, 1958-1959 və 1989-cu illərdə Orta Asiya respublikalarından Axıska türkləri, 1988-1989-cu ildə başlanan Qarabağ hadisələri nəticəsində Qərbi Azərbaycandan didərgin salınan həmvətənlərimizin bir qismi Saatlıda məskunlaşıblar. 1943-cü ildə rayon statusu aldıqdan sonra iyirmi il müstəqil inzibati ərazi kimi fəaliyyət göstərib. 1963-cü ildə isə Sabirabad rayonunun tərkibinə qatılıb. 1965-ci ildən yenidən müstəqil rayon statusu bərpa edilib.

Qarabağ müharibəsində Saatlı gəncləri də qəhrəmancasına döyüşüblər. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi uğrunda rayon 116 şəhid verib. 1995-ci ilin mart hadisələrində - dövlət çevrilişinə cəhd zamanı - həlak olmuş Hüseynov Elşən İbrahim oğlu Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülüb.

Saatlının inkişafında Heydər Əliyev amili

Rayonun sosial-iqtisadi və mədəni-siyasi həyatının bütün sahələrində dirçəliş və inkişaf, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi 1970-ci ildən sonra başlanılıb. Mərhum prezident Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi işlədiyi zaman 1974, 1976 və 1980-ci ildə, Azərbaycan prezidenti olduğu dövrdə isə 1998-ci ildə Saatlıya səfər edib, rayonun iqtisadiyyatının dirçəldilməsi, əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması üçün ardıcıl addımlar atıb.

Məhz Heydər Əliyevin xidmətləri sayəsində XX əsrin 70-80-ci illərində Saatlı rayonunda 19 məktəb binası, 390 çarpayılıq mərkəzi xəstəxana, 450 yerlik mədəniyyət sarayı, 11 kənd həkim məntəqəsi, musiqi məktəbi, 450 yerlik məktəbəqədər müəssisə, 32 mənzilli beşmərtəbəli 2 yaşayış binası, ikimərtəbəli univermaq, universam, bir sıra idarə və müəssisələr üçün yeni inzibati binalar, pambıqtəmizləmə və süd zavodları, çörəkbişirmə kombinatı tikilərək istifadəyə verilib, çoxsaylı sənaye, nəqliyyat və xidmət təşkilatları yaradılıb. Müstəqillik illərində rayonda tikinti-quruculuq, abadlıq işləri daha geniş vüsət alıb. Həmin illərdə Araz çayı üzərində uzunluğu 238 və 320 metr olan iki böyük körpü, 800 yerlik "Came" məscidi, 2030 yerlik 8 məktəb binası, 750 yerlik iki şadlıq sarayı, şəhidlərin xatirəsinə abidə kompleksi, 31 Mart azərbaycanlıların soyqırımı xatirə kompleksi, 3 park, 5 yeni həkim məntəqəsi, stadion, idman meydançaları, quşçuluq-broyler fabriki, çoxsaylı sosial obyektlər, eləcə də özəl istehsalat müəssisələri inşa edilib.

Heydər Əliyevin siyasi-iqtisadi və sosial rifah kursu davam etdirilir

Son illər Saatlının inkişafı, iqtisadi irəliləyişi də diqqət mərkəzindədir. Əsası Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan, prezident İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilən daxili və xarici siyasət kursu ölkəmizi nəinki regionun liderinə, eyni zamanda dünyanın inkişaf etməkdə olan dövlətlərindən birinə çevirib. Bu siyasət nəticəsində Azərbaycanın bütün guşələrində tərəqqi hiss edilməkdədir. Dövlət başçısının imzaladığı "Regionların sosial-iqtisadi inkişafı" Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər) Azərbaycanın inkişafına təkan verib.

Onu da qeyd edək ki, prezidentin tapşırığına əsasən yeni torpaqlar əkin dövriyyəsinə cəlb edilib. Hazırda təyinatı dəyişdirilmiş 3335 hektar ərazidə kollektor-drenaj şəbəkəsi qurulub, su kanalları çəkilib, şlüzlər quraşdırılıb. 2014-cü ildə kollektor-drenaj şəbəkəsində 324,94 kilometr məsafədə 949,57 min kubmetr sahə lildən təmizlənib. Ümumi uzunluğu 662 kilometr olan suvarma kanallarında 1722 min kubmetr lildən təmizləmə işləri aparılıb, 172 hidrotexniki qurğu, 10 istehsalat binası, 30 hidropost və 10 nasos stansiyası cari təmir edilib. Aşağı Muğan Kanalının 9-cu və 26-cı kilometrində səviyyə qaldıran qurğular əsaslı təmir edilib, yanında xidməti bina tikilib.

Bir sözlə, başdan-ayağa şoranlıq olan həmin düz indi bol- bəhrəli Muğan düzünə çevrilib. Muğanın incisi Saatlıda isə saatlar inkişaf vaxtını göstərir.

Cavid ŞÜKÜROV

Yazı Mətbuat Şurası və Saatlı Rayon İcra Hakimiyyətinin "Muğanımız - tariximiz, sərvətimiz" mövzusunda keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.

525-ci qəzet.- 2016.- 1 iyun.- S.6.