Türkçülüyə töhfə

Türk xalqlarının geniş inteqrasiyası ilə səciyyələnən müasir mərhələdə ümumtürk mədəniyyəti və genezisinin öyrənilməsinə həsr edilmiş əsərlərə çox böyük zərurət vardır.

AMEA-nın müxbir üzvü, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rəhbəri, professor Nizami Cəfərovun türkologiya elminə xidmət kimi dəyərləndirilə bilən "Türkologiyaya giriş" əsərinin meydana gəlməsi məhz bu zərurətin ifadəsidir desək, bizcə yanılmarıq. Əsərin "Türkologiyaya giriş" adlandırılması nisbi xarakter daşıyır, çünki burada türk xalqları və dilləri haqqında kifayət qədər sanballı elmi araşdırmalarla yanaşı, türkçülük ideologiyasına xidmət edən bir sıra qiymətli fikir və mülahizələr də öz əksini tapmışdır. Giriş, dörd fəsil və nəticə hissələrindən ibarət olan kitabın hər fəslini müəllif aktual bir problemə həsr etmişdir. Girişdə türkologiyanın bir dilçilik sahəsi kimi bu gün etnosların tarixini və dilini öyrənən digər xalqlara məxsus elmlərlə müqayisədə çox inkişaf etdiyi və bunun səbəbləri konkret faktlarla nəzərə çatdırılmış, türk dillərinin təsnifi prinsipləri, qədim türklərin etnoqrafiyası, ictimai-siyasi quruluşu, dünyagörüşü, dili, ədəbiyyatı, elm və mədəniyyəti, diferensasiya və inteqrasiya problemlərinə dair yığcam elmi münasibət ortaya qoyulmuşdur. Müəllif burada çox haqlı olaraq bir məqamı xüsusi vurğulayır ki, heç bir elm, o cümlədən, türkologiya elmi dünya elm və fikir tarixindən təcrid olunmuş şəkildə öyrənilə və inkişaf etdirilə bilməz. Ona görə də türkologiya elminə etnoloji elmlər kompleksinin tərkib hissəsi kimi yanaşmaq lazımdır.

Kitabın "Türkologiyanın tarixi" adlanan birinci bölməsi 4 yarımbaşlıqdan ibarətdir. Başlıqlardan birincisində "Türkologiyanın tarixi" anlayışına aydınlıq gətirilərək göstərilir ki, bizdə türkologiya tarixinə həsr edilmiş mövcud tədqiqatların əksəriyyətində Rusiyada aparılan araşdırmalara əsaslanılmış, dövrləşmələrdə və ümumiləşdirilmələrdə bu dövlətin siyasi-ideoloji xətti əsas götürülmüşdür. "Halbuki obyektiv baxış tələb edir ki, tarix mümkün qədər bütün tərəfləri, parametrləri ilə öyrənilsin". Müəllif türk etnosunun varlıq və fəaliyyət tarixini, türkoloji tədqiqatın metodlarını, problemlərin miqyası, xarakteri və təkamülünü nəzərə alaraq türkologiyanın tarixini aşağıdakı kimi dövrləşdirməyi uyğun bilmişdir:

I. E.ə. I minilliyin ortalarından XVII əsrə qədər

II. XVIII əsrin əvvəllərindən - XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərinə qədər

III. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən bu günə qədər.

Daha sonra müəllif göstərilən ardıcıllıqla hər bir dövrün əlamətdar cəhətləri, türkoloji biliklərin mənbələri, türk dillərinin tədqiqinə həsr olunmuş çoxsaylı əsərlər, səyyah qeydləri, salnamələr və s. haqda müfəssəl məlumat verərək təhlil və ümumiləşdirmələr aparır, əsaslandırılmış ideya və mülahizələr irəli sürür.

N.Cəfərov çox haqlı olaraq XVIII-XIX əsrlərdə Qərb dünyasının Şərqə marağının ən açar nöqtəsi kimi türk dövlətləri olduğunu qeyd edir. Ona görə ki, bu əsrlərdə əksər Şərq ölkələri türklərin idarəsində olduğundan həmin ölkələrə çıxış da türklərdən keçirdi və həm də Qərbin Şərqdə tanıdığı mütəşəkkil, dövlətçilik ənənələri olan əsas xalq türklər idi. Elə bu dövrdən də türkologiyanın ikinci dövrü başlanmışdır. Avropanın türk dünyasına marağı həmin dövrdə əsasən Rusiya vasitəsilə həyata keçirilirdi ki, bu da çox keçmədən öz səmərəsini verdi. Bir yandan Avropadan rus elmi məzkəzlərinə dəvət olunmuş mütəxəssislər, bir yandan da türklərin öz içərisindən bu işlərə cəlb edilmiş və sonralar türkologiya məktəbi yaratmış şəxslər (Mirzə Kazım bəy, M.C.Topçubaşov və b.) Rusiyada türkologiya elmini germanşünaslıq, slavyanşünaslıq və s. sahələr qədər irəli apardılar.

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərindən türkologiya bir dilçilik elmi çərçivəsindən çıxaraq artıq geniş bir ideologiyaya çevrildi. Bu işdə Ə.Hüseynzadə, F.Nemanzadə, İ.Qaspralı, Z.Göyalp, X.S.Xocayev və başqaları xüsusi xidmət göstərdilər...

Müəllif sonra yazır ki, XX əsrin 20-ci illərində kommunizm ideologiyasının qələbəsi ilə milli türkçülük düşüncəsinə qarşı müharibə başladı. Lakin özlərini həqiqi elmə həsr etmiş V.Bartold, V.A.Qordlevski, A.N.Samoyloviç, A.Y.Krımski, A.N.Kononov, A.M.Şerbak, N.A.Baskakov, K.N.Dmitriyev, S.Y.Malov və bir çox rus türkoloqlarının böyük zəhməti sayəsində türk dillərinin tədqiqinə həsr edilmiş xeyli dəyərli əsərlər meydana gəldi ki, bunu danmaq olmaz. Bu bölmədə Azərbaycan türkoloqları ilə yanaşı, bir çox digər milli türkoloqların da adı sadalanaraq, zəhmətləri qiymətləndirilmişdir.

Əsərin "Qədim türklər" adlanan II bölməsi əsasən bu anlayışın şərhi, mənşəyi genetik transformasiyası, siyasi-ictimai tərcümeyi-halı, dünyagörüşü, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, arealı və s. kimi vacib problemlərə həsr edilmişdir. Müəllif bir sıra nadir mənbələrə istinad edərək qədim türklər barədə maraqlı faktlar ortaya qoymuş, ümumiləşdirici münasibət ifadə etmişdir.

"Türklərin diferensasiyası" adlanan III bölmə də faktoloji zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Əvvəlcə "diferensasiya" anlayışına aydınlıq gətirilir, bunu doğuran səbəblər elmi əsaslarla izah edilir, biri digərləri ilə bağlı olan səbəb və təzahür paradiqmaları qarşılıqlı şəkildə təhlilə cəlb edilir.

Müəllif türklərin diferensasiyasının, yəni müxtəlif xalqlara bölünməsinin səbəbləri haqqında danışarkən daha çox aşağıdakıları ön plana çəkir:

1) Məskunlaşma və ya yurd paradiqması

2) Siyasi-ictimai təşkilatlanma və ya dövlətçilik paradiqması

3) Dil və ünsiyyət paradiqması

4) Din və ya dünyagörüşü paradiqması.

Bunlarla yanaşı, o da nəzərə çatdırılır ki, konkret bir xalqın təşəkkülündə göstərilən səbəblərdən hər hansı biri daha çox rol oynaya bilər. Məsələn, Cənubi Qafqaz, yaxud kiçik Asiyada siyasi-ictimai təşkilatlanma və ya dövlətçilik paradiqması aparıcı olduğu halda, Sibirdə, Şərqi Türküstanda, yaxud Şimali Qafqazda məskunlaşma və "yurd" paradiqması daha böyük əhəmiyyət daşımışdır. Məskunlaşma və ya "yurd" tutma ("Kitabi-Dədə Qorqud"dan gəlir-K.B.) aşağıdakı obyektiv səbəblərdən baş vermişdir: a) iqtisadi amillər (iqlim dəyişməsi, mal-qara üçün otlaqlar axtarışı və s.) b) hərbi-siyasi səbəblər.

Türklərin pravətəni barədə deyilənlərə də müəllifin özünəməxsus münasibəti vardır. Bəzi türkoloqların və tarixçilərin türklərin pravətəni, ən qədim məskənləri kimi yalnız Altayları göstərməsini birmənalı şəkildə qəbul etməyən N.Cəfərova görə bu nəzəriyyə o şərtlə özünü doğrulda bilər ki, sonrakı köçlərin tarixi süni şəkildə ilk orta əsrlərə aid edilməsin. Yəni "... Altayın və ya Altayların türklər üçün pravətən sayılması fikrinə üstünlük versək, digər regionları, prinsip etibarilə, sonrakı məskənlər, yaxud "yurd" lar adlandıra bilərik. Ancaq bir daha xatırlatmaq lazım gəlir ki, haqqında söhbət gedən məskunlaşmalar (köçlər) eramızdan əvvəlki minilliklərdən başlayır və bir sıra tədqiqatçıların güman etdiyinin əksinə olaraq, heç də ilk orta əsrlərə aid deyil".

Türk dillərinin təsnifi prinsiplərinə də münasibət bildirən müəllif burada da çox vaxt subyektiv yanaşmanın obyektiv reallığı üstələdiyini nəzərə çatdırır. Məsələn, tanınmış rus türkoloqu N.A.Baskakovun türk dillərinin təsnifi barədə söylədiklərini o, "türk dilləri və xalqları arasında mümkün qədər çox fərqli xüsusiyyətlər tapmağa cəhd" kimi qiymətləndirir və bunun dövrün siyasi-ideoloji konyukturundan irəli gəldiyini söyləyir ki, bu həqiqətən də belədir.

Bu bölmənin digər başlıqları altında verilənləri də müəllifin uğuru adlandırmaq olar. "Türk dillərinin təşəkkülü", "Ümumtürk ədəbi dili-təşəkkülü, təkamülü, tənəzzülü", "Tanrıçılıqdan islama" kimi çox aktual problemlərin həllinə işıq salan fikir və mülahizələr orijinal olduğu qədər də yenidir, elmidir. Sonuncu problemin təqdimi və elmi şərhi, zənnimizcə daha diqqətçəkəndir. Belə ki, türklərin tanrıçılıqdan islama keçməsini zəruri edən səbəblər onun qorunması və yayılması yolunda göstərdiyi fədakarlıqlara stimul verən amillər (sədaqətlilik, iman kamilliyi, doğruçuluq və s.) burada öz dərin təhlilini tapmışdır. Əsərdən gətirdiyimiz bir neçə cümlə ilə fikrimizi əyaniləşdirmək istərdik: "Türklərin tanrıçılıqdan islama keçidinin fəlsəfəsini ən dolğun şəkildə təqdim edən mənbə "Dədə Qorqud" eposudur... Əgər həmin ehtiyac, həmin ideoloji-mənəvi mühit olmasa idi, şübhəsiz "Dədə Qorqud" dastanları bu keyfiyyətdə, bu poetik tipologiyada olmazdı".

Doğrudan da, "Dədə Qorqud"un konkret bir on və ya yüzillikdə yaranıb tamamlandığı kimi sadəlövh bir iddiaya sahib olmasaq təsdiq etməliyik ki, "islam dini", "Kitab"ın ideya-estetik, poetik əsaslarından biridir...

Kitabın sonuncu, dördüncü bölməsi "Müasir türk dünyası" adlanır. Müəllif "müasir türk dünyası" dedikdə əsasən, türk xalqlarının dünyadakı etnik mədəni və ictimai-siyasi birliklərini nəzərdə tutur. Burada türk xalqlarının müxtəlif prinsiplər əsasında qruplaşdırılması təcrübəsi nəzərə çatdırılaraq onların əsasən 4 cəhət üzrə fərqləndirilməsi diqqətə yetirilir: 1) coğrafi prinsip; 2) linqvistik prinsip; 3) dini mənsubiyyət prinsipi; 4) siyasi prinsip. Hər bir prinsip üzrə qruplaşdırılan türk dillərinin ümumi və fərqli cəhətləri sadalanır. Bundan sonra yeni türklər və müasir türkçülük ideologiyası, onun yaranma tarixi, mahiyyəti və tendensiyası haqda geniş məlumat verilir. Türkçülüyün əsaslarını yeni ictimai-siyasi mühitdə (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri) işləyib hazırlayan Ə. Hüseynzadə, S.Göyalp, Ə.Cəfəroğlu və başqalarının fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilməklə yanaşı, bu dövrdə türkçülük ideologiyasına xüsusi töhfələr vermiş Azərbaycan türklərinin də fəaliyyətinə xeyli yer ayrılmışdır.

Mədəni-siyasi baxımdan uzun müddət hər birindən təcrid olunmuş duruma salınmış bir çox türk xalqları, nəhayət XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində görkəmli ziyalıların sayəsində özündə güc taparaq türkçülük ideologiyası ətrafında birləşməyə qərar verdilər.

Türkçülük, turançılıq milli, milli olduğu qədər də dünyəvi bir ideologiyadır. Bu ideologiya uğrunda nə qədər məhrumiyyətlərə düçar olub, şəhidlər vermişik, lakin zaman-zaman bu ideologiyaya qayıdaraq onu unudulmağa qoymamışıq. Bu gün türk xalqları artıq yeni bir mərhələyə, diferensasiya mərhələsindən inteqrasiya-birləşmə mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Əsərdən öyrənirik ki, hazırda türk məkanında ictimai-siyasi inteqrasiya əsasən aşağıdakı forma və ya formalarda həyata keçirilir:

1) Dövlət və ya hökumət başçıları səviyyəsində

2) Parlamentlər səviyyəsində

3) Nazirliklər və ya səfirliklər səviyyəsində

4) Qeyri-hökumət təşkilatları və ya "xalq diplomatiyası" səviyyəsində.

Türk dövlətlərinin və xalqlarının inteqrasiya proseslərinin canlanmasında son illərdə yaranmış türkdilli dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası və Türkdilli ölkələrin Parlament Assambleyası (TÜRKPA) kimi qurumlar da öz töhfəsini verməkdədir. Müəllifə görə, türk məkanında siyasi inteqrasiya proseslərinin düzgün, məhsuldar və perspektivli bir şəkildə yönəldilməsi üçün beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində əməkdaşlıq qloballaşan dünyamızın ən mühüm tələblərindən biridir.

"Türk respublikalarının beynəlxalq təşkilatlardakı fəaliyyətinin mühüm missiyalarından biri də siyasi müqəddəratını təyin etməmiş, bu və ya digər dövlətin tərkibində olan türk xalqlarının hüquqlarını müdafiə etməkdən ibarətdir ki, bu türk dünyasının bütövlüyünü qorumaq, türk məkanında inteqrasiyanı təmin etmək baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir".

Doğrudan da, çox düzgün və aktual yanaşmadır. Bu gün böyük siyasi güclərin amansız təzyiqi altında genosidə məruz qalan İraq, Suriya türklərinin, yaşam və insanı hüquqları pozulan Krım tatarlarının, Axısqa türklərinin, Əfqanıstan özbəklərinin, Çin uyğurlarının, Balkan türklərinin və bir çox başqa türk qövmlərinin təəssübünü çəkmək bütün türk birliyinin çox qütblü siyasətinə çevrilməlidir.

Türkçülüyün formalaşma və inkişafında, inteqrasiyasında təkcə siyasi-iqtisadi faktorlar deyil, mədəni əlaqələr də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Kitabın 4-cü fəslinin bir hissəsi məhz bu problemin çözülməsinə həsr edilmişdir. Müəllif "mədəniyyət" anlayışına çox geniş bir fəaliyyət sferasını aid edərək (dil, ədəbiyyat, incəsənət, turizm, din, elm, təhsil, idman və s.) türk mədəniyyətlərinin qarşılıqlı inteqrasiyasının forma və üsullarını, məzmun istiqamətlərini öz yeni ideya və təklifləri ilə zənginləşdirmək şərti ilə çox geniş şərh etmişdir. Bu sahədə həyata keçirilən işlərin hələ yetərincə olmadığını daha böyük layihələrin yerinə yetirilməsinin zəruriliyini vurğulamışdır.

Nəticə olaraq demək istərdik ki, N.Cəfərov bu əsəri ilə türkologiyaya yeni bir nəfəs vermiş, bu elmin fundamental nəzəri və metodoloji əsaslarını təkmilləşdirmişdir. Müəllifin bu istiqamətdə tədqiqatlarını davam etdirməyini arzu edirik.

Kamil BƏŞİROV

filologiya üzrə elmlər doktoru

525-ci qəzet.- 2016.- 8 noyabr.- S.7.