Zamanların mozaikası: hadisələr və şəxsiyyətlər

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Roma bütün İtaliyada ağalığını qurduqdan sonra tez ya gec Qərbi Aralıq dənizinin ən iri dövləti olan Karfagenlə toqquşmalı idi.

Onların münaqişəsi Siciliya uğrundakı mübarizədən yarandı. Birinci Puniya müharibəsində (b.e.ə. 264-241-ci illər) Roma donanma qurub, güclü dəniz dövlətinə çevrildi. Hannibalın İspaniyadan və Alp dağlarından keçərək İtaliyaya girməsi ikinci Puniya müharibəsinə (b.e.ə. 218-201-ci illər) səbəb olmaqla, Romanı məhv olmaq həddinə gətirib çıxardı. Lakin Karfagenin Hannibala kömək göstərməkdən imtina etməsi, həm də Romanın hərbi gücü və italiklərə qarşı çevik siyasət aparması Romaya öz rəqibini darmadağın etməyə və Qərbi Aralıq dənizində ağaya çevrilməyə kömək etdi. Karfagen məhv edildikdən sonra Roma ellinist dövlətlərin mübarizəsinə müdaxilə etdi və Yunanıstan şəhər-dövlətlərini işğal etməyə başladı. Şərqi Aralıq dənizi sahillərində isə Parfiyanın nüfuz etmə cəhdi ilə toqquşmalı oldu. Müharibələr və siyasi ittifaqlar hesabına Roma bütün ellinist dövlətlərini Roma dünya dövlətinin tərkibinə daxil etdi.

Roma böyüməkdə davam edirdi. Onun ərazisinin genişlənməsi daxili böhrana gətirib çıxardı. Polis quruluşundan qalxmış respublika icra hakimiyyətinin zəifliyindən dünya dövlətini idarə etməyə qadir deyildi. Romada hətta vergi yığmaq üçün xidmət yox idi - onu ayrı-ayrı varlı vətəndaşlar yığırdılar, xəzinəyə öz pullarını qoyur, sonra isə lazım olan məbləği əyalətlərin sakinlərindən toplayırdılar. Uzun sürən müharibələrin gedişində döyüşçü-əkinçilər öz torpaq paylarını itirirdilər, bu torpaqlar varlıların mülkiyyətinə keçirdi. Yoxsullaşmış kəndlilər paytaxta axışır, orduya əsgər yığılması azalırdı. Qrakx qardaşlarının b.e.ə. II əsrin sonundakı aqrar islahatı, kasıblara torpaq vermək hesabına qoşunlara çağırışların sayını artırmaq cəhdi həyata keçmədi. Sərkərdə Qay Mari vəziyyəti düzəltmək üçün könüllü vətəndaşlardan təşkil olunmuş ordunu professional qoşunla əvəz etdi. Sosial ziddiyyətlər və vətəndaş müharibələri Roma dövlətinin gücünü sarsıdırdı. Sərkərdə Lutsi Korneli Sulla nobilitetin ağalığını bərpa etməyə çalışdı. Orduya arxalanaraq o, diktatura rejimi qurmaqla b.e.ə. birinci rübündə xalq yığıncağının hakimiyyətini məhdudlaşdırdı. Bu vaxtdan etibarən təkbaşına hakimiyyətə can atan siyasətçilər özlərinə sədaqətli olan qoşuna, əyanların və ya xalqın dəstəyinə ümid edirdilər.

Bu, bütünlüklə sərkərdə Qney Pompeyə də aid idi. O, İspaniyanı sakitləşdirərək Aralıq dənizini dəniz quldurlarından təmizləyib və Şərqdə Romanın ağalığını qurub, dövlətdə ən nüfuzlu siyasətçiyə çevrildi. O, Romada təkbaşına ağalıq edirdi, lakin konstitusiyaya zidd çıxmırdı. Lakin senat əyanlarının Pompeyə qarşı açıq düşmənçiliyi birinci triumviratın - senat əleyhinə olan Krass, Pompey və Yuli Sezarın senat koalisiyasının meydana gəlməsinə səbəb oldu. Onların hər biri bu məsələdə öz məqsədlərini güdürdü. Sezar bütün Qalliyanı işğal edib, Romada öz nüfuzunu möhkəmləndirdi. Krassın ölümündən və Pompeyin senat tərəfə keçməsindən sonra Sezar ona sadiq olan legionlara arxalanıb, öz əleyhdarlarını darmadağın etdi və Romada təkbaşına hakimiyyət qurdu. Ömürlük diktator elan edilən Qay Yuli Sezar çar hakimiyyətini qurmağa gedirdi. Sezarın siyasətindən narazı olan senatorlar Brutun və Kassinin başçılığı altında qəsd hazırladılar. Sezar b.e.ə.44-cü ildə qətlə yetirildi. Bu, növbəti vətəndaş müharibələri dalğasının yaranmasına səbəb oldu. Nəticədə ikinci triumvirat yarandı, ona Sezarın götürmə oğlu Oktavian və keçmiş hərbi xadimlər Mark Antoni və Emil Lepid daxil oldular. Müxalifəti darmadağın etdikdən sonra Oktavian b.e.ə. 31-ci ildə Aktsi burnu yanında Mark Antonini də tar-mar etdi və Roma dövlətində təkbaşına hakimiyyət qurdu. Lakin Sezardan fərqli olaraq o, bunu gizli şəkildə etdi. Senat ona fəxri Avqust titulunu və ali hərbi hakimiyyəti verdi. Lakin respublika bərpa olunmadı, onun yerinə imperiya gəldi. Printsepsin təkbaşana idarəçiliyi forması respublikanizmin zahiri əlamətlərini saxlayırdı və printsipiat adlanırdı. Printsipiatın iki əsri ərzində üç sülalə: Yuli - Klavdilər, Flavilər və Antoninlər dəyişildi. Kaliqula, Neron və Domitsian kimi printseplərin hakimiyyəti qəddarlıqla və senatı, həmçinin siyasi əleyhdarları nüfuzdan salmaq və onlara divan tutmaq qaydası ilə əlamətdar oldu.

Kaliqula (hərfi mənada Çəkməcik) imperator taxt-tacına 37-ci ildə çıxmışdı. Onun atası imperator Tiberinin qohumu və götürülmüş oğlu idi. Öz hökmranlığının başlanğıcında Kaliqula çox populyar olsa da, onun qeyri-məhdud hakimiyyətə can atması, özünə allah kimi sitayiş edilməsini tələb etməsi, ağılsız siyasi qərarları senatın və pretorianların narazılığına səbəb oldu.

O, getdikcə hamıdan daha çox şübhələnirdi. Ona görə də repressiyalara başladı. Kaliqula özünə yaramayan adamlardan yaxasını qurtarmaq üçün “dövlət canilərinə” qarşı proseslər təşkil etdirirdi. Müasirləri həm də onu öz doğma bacılarına olan ehtirasına, onlarla insest əlaqəsinə görə məhkum edirdilər. İntim yaxınlıq etdiyi bacısı Yuliya Druzillanı ölümündan sonra ilahiləşdirmişdi.

Çoxları onu dəli sayırdı. 40-cı ildə Kaliqula gözlənilmədən Qalliyaya gəlib çıxdıqda, ordunu balıqqulağı yığmağa göndərmişdi. İdarəetmənin tiranik qaydada olması, ümumi şübhəlilik şəraiti (hətta qullara icazə verilmişdi ki, öz ağaları barədə çuğulçuluq etsinlər) axırda ona gətirib çıxartdı ki, imperatora qarşı sui-qəsd təşkil edildi və Kaliqula 29 yaşında qətlə yetirildi. Onun imperatorluğu heç tam dörd il də çəkmədi.

Kaliquladan sonra imperator olan və namussuzluq simvoluna çevrilən Klavdinin arvadı Messalina əxlaqsız davranışı ilə ad çıxarmışdı, həm də öz ərinə onun çox güclü təsiri var idi. Əri Romada olmayanda o, bir gənc senatora ərə getməklə, sağ ərinin vaxtında başqası ilə nikahını toyla qeyd etmişdi.

Uşaqlıqdan xəstə olan Klavdini qohumları kəmağıl sayırdılar. Lakin dilləri öyrənməkdə, Roma hüququnu və tarixini bilməkdə uğur qazanmışdı. Ancaq onun şəxsi həyatı heç də uğurlu deyildi. Üçüncü arvadı olan Messalina əxlaqsızlığına görə biabırçı şöhrət tapmışdı, əri şəhərdə olanda başqasına ərə getdiyinə görə qətlə yetirilmişdi. Bundan sonra Klavdi doğma qardaşı qızı kiçik Aqrippinaya evlənmişdi. Bu qadın gələcək imperator Neronun anası idi və taxt-tacın oğluna çatması üçün Klavdini zəhərləyib öldürmüşdü.

54-cü ildə Neron imperator oldu. İyrənc hərəkətlərinə görə Neron öz sələfləri Kaliquladan və Klavdidən geri qalmırdı. Taxt-taca onun köməyi ilə çıxdıqdan sonra Neron öz anası, hakimiyyət pərəstişkarı olan Kiçik Aqrippinanı öldürtmüşdü.

Həmçinin İisus Xristosun 12 apostolundan biri olan Pyotr da (bu adı ona İisus vermişdi, yunan dilində “daş, qaya” deməkdir, əsl adı isə Simon idi) Neronun hakimiyyəti dövründə xristianların təqib edilməsi vaxtı öldürülmüşdü. O, əzablı ölümlə dünyadan köçmüşdü, başıaşağı çarmıxa çəkilmişdi, çünki özünü Xristos kimi ölməyə layiq bilməmişdi. Katolik kilsəsi geniş ərazilərdə yeni dini təbliğ etmiş Pyotru xristianlığın birinci yepiskopu elan etmişdi. Elə bu vaxt uzun məhbəs həyatından sonra apostol Pavel də edam edilmişdi. 64-cü ildə Romada böyük iğtişaş baş verərkən, Neron günahı Romadakı xristian icmasının üstünə yıxmağı əmr etmişdi. Neron haqsızlığı, səfehliyi, senata qarşı cinayətkar hərəkəti ilə imperator hakimiyyətinə qarşı getdikcə artan narazılıq yaratmışdı. Roma kübarları nəslinin nümayəndələrini edam etdirmişdi. Bunlar ona qarşı üsyan qaldırılmasına gətirib çıxarmışdı. Üsyan başlandıqdan sonra və senat onu məhkum etdiyinə görə, Neron özünü intihar etdi. Neronun ölümü ilə Yuli - Klavdilər sülaləsi kəsildi.

Domitsian isə atası Vespasiandan və qardaşı Titdən sonra imperator olmuşdu. O da daxili siyasətdə müxalifətlə mübarizədə bəzilərini edam etdirir, digərlərini isə sürgünə göndərirdi. Böyük xərclərə səbəb olan tamaşalar təşkil etməklə şöhrət tapmışdı, buna görə də xəzinə boş idi.

“Çörək və tamaşa” Romada çoxdan vacib şüar kimi səslənirdi, bununla əhalinin kasıb hissəsini sakitləşdirməyə nail olurdular. İmperator Vespasian dövründə tikilmiş Flavilər amfiteatrı olan Kolizey indiyədək qalır. Bu bina 50 min tamaşaçı tuturdu və burada bütün 45 Roma ictimai bayramlarında qurbanlar kəsilir, qladiator döyüşləri keçirilirdi. Döyüş ölümcül gedirdi, uduzan öldürülürdü. Bu döyüşlər əvvəllər allahların şərəfinə təşkil edilsə də, sonralar romalıların sevimli əyləncəsinə çevrildi.

Nəcib imperatorlar olan Antoninlərin dövründə Roma imperiyası xeyli inkişaf etdi, öz “qızıl dövrünü yaşadı, onun əraziləri daha da genişləndi. İmperator Trayanın dövründə, o, “oğulluğa götürülmüş” və əyalətdən - İspaniyadan çıxmış ilk imperator idi, daxili siyasət ona yönəlmişdi ki, işğal etdiyi torpaqlardan Romaya çoxlu vəsait axsın. İmperator əhalinin taxılla təchizatının yaxşılaşdırılmasına xüsusi qayğı göstərirdi, vergiləri azaltmışdı, ondan əvvəlki imperator Nervanın vaxtında təsis edilmiş az təminatlı vətəndaşların uşaqlarına maddi kömək göstərmək fondunu (bu, “aliment” adlanırdı) artırmışdı, dəbdəbəli tamaşalar düzəltdirir və səxavətlə ianələr verirdi. Onun dövründə geniş tikinti işləri aparılırdı, belə ki, Romada Trayan forumu, Ulpuan bazilikası inşa edilmişdi. Əyalətlərdə də çoxlu yollar çəkilmiş, körpülər, akveduklar, kanallar tikilmişdi. O, dakları məğlub edib, onların vətəni Dakiyanı əyalətə çevirdi və tezliklə romanlaşdırdı.

Akveduklar şəhəri, onun fəvvarələrini bol-bol su ilə təmin edirdi. Qədim romalılar haqlı olaraq deyirdilər ki, bizim akvedukları faydasız Misir piramidaları və yunan heykəlləri ilə müqayisə edin, görün onlar nə qədər xeyirlidir.

Yeni Dakiya əyalətini köçəri germanlardan və Asiya tayfalarından qorumaq üçün Prut çayı ilə Qara dəniz arasında mühafizə tədbirləri gördü. O, öz imperiyasına Ərəbistandakı Nabateya çarlığını əlavə etdi və Qırmızı dənizdən Suriyaya olan ticarət yoluna nəzarət qoydu. Parfiya ilə qalibiyyətli müharibəyə görə Parfiya taxt-tacına öz əlaltısı olan vassal çarı yerləşdirdi. İşğal etdiyi ərazilərdə Ermənistan, Assuriya və Mesopotamiya əyalətləri yaradıldı. İlk və axırıncı dəfə olaraq Mesopotamiya Roma imperiyasının bir hissəsinə çevrildi. Bu işğallar hesabına Roma imperiyası ən böyük ölçülərə yiyələndi. Makedoniyalı Aleksandrı təqlid edərək o, Hindistana yürüş etməyi nəzərdə tuturdu. Lakin xəstəlik onu İtaliyaya qayıtmağa məcbur etdi və o, yolda, Kiçik Asiyada öldü.

Trayan imperator hakimiyyətini daha da möhkəmləndirdi, dövlət idarələri şəbəkəsini genişləndirdi. Ordunu gücləndirib, əyalətlərə nəzarəti sərtləşdirdi. İmperatorun güclü hakimiyyətini nəzəri olaraq, filosof Dion Xrizostom və həmçinin ictimai xadim Kiçik Plini özünün “Panegirika” əsərində əsaslandırmışdılar. Axırıncı Vifiiniyada vali olanda Trayan onunla məktublaşırdı. Sonra gələn imperator Adrianın dövründə Romada 1 milyon adam yaşayırdı, onun tikinti fəaliyyəti şəhəri möhtəşəm məbədlərlə, idman və teatr binaları ilə, çoxmərtəbəli yaşayış evləri ilə dünya paytaxtına çevirmişdi. Roma arxitekturası hələ də yunan sənətinə istiqamətlənmişdi, lakin fərqli Roma arxitekturasında taxt-tavanlardan, yarımdairəvi alaqapılardan, qübbələrdən istifadə olunurdu. Adrian yunan və Roma elementlərini qarışdırıb Romada köhnənin yerində yenidən Panteon tikdi. Bu, yunan dəyirmi məbədi olub, az qala 50 metrə çatan qübbə ilə örtülmüşdü, qübbənin deşiklərindən işıq məbədin içəri hissəsinə daxil olurdu. Bu məbəd möhtəşəmliyi və sadə bəzəyi ilə adamları heyran qoyurdu. Panteon bir qədər dağılmış Kolizeydən fərqli olaraq, indiyədək qalır, burada artıq allahlar deyil, görkəmli xadimlər dəfn olundu, Renessansın görkəmli rəssamı Rafaelin qəbri də həmin məbəddə yerləşir.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2016.- 12 noyabr.- S.22.