Məğrurluq abidəsi
Noyabrın 17-si Azərbaycanın görkəmli
yazıçısı, ədəbiyyatımızda və
publisistikamızda xüsusi yer tutan Əli
İldırımoğlunun ad günüdür.
Uzun və zəngin bir ədəbi yaradıcılıq
yolu keçən Əli İldırımoğlu bu gün də
sözün təəssübünü ləyaqətlə
çəkir, ardıcıl yazıb-yaradır və yeni əsərləri
ilə ədəbiyyatımıza dəyərli töhfələr
verir.
Ad günü münasibətilə Əli
İldırımoğlunu ürəkdən təbrik edir,
görkəmli ədibimizə möhkəm
cansağlığı, yeni yaradıcılıq
uğurları arzulayırıq.
Bu əlamətdar tarixlə bağlı olaraq, Əli
İldırımoğlunun yeni çapdan
çıxmış "Əmrahsız qalan dağlar"
kitabına filologiya elmləri doktoru Qəzənfər
Kazımovun yazdığı önsözü
oxucularımıza təqdim edirik.
Hər bir yazıçı, şübhə yoxdur ki,
ömrü boyu özünü, öz daxili aləmini, mənəvi
dünyasını, ruhi yaddaşını yazır. Bizim üçün bu
yaddaş bir əlçim bulud da ola bilər,
bir zolaq gün işığı da, bir damla göz
yaşı da, gülüş və fərəh hissi də...
Bütün bunların məcmusu isə yenə
də yazıçı özüdür, onun mənliyi,
daxili aləmi, boy atıb böyüdüyü yurd,
qızındığı ocaq, varlığıyla
bağlandığı yuva... bir sözlə, evinin içi,
vətən deyilən bir əlçim torpaqdır. Bir kənd-kəsək subyekti, daş-torpaq, çəmən-çöl,
dağ-meşə, əslində, insan üçün bu
dünyanın kiçildilmiş modeli, miniatür mənzərəsidir.
Və bütün ömrümüz boyu biz bir
yazıçı olaraq, bütün dünyanı gəzib
dolaşdıqca, eləcə böyük dünyanın
içimizdə yaşatdığımız həmin mənzərəsini,
həmin reallığını qələmə
alırıq. Tamda zərrə, zərrədə
tam yaşadığı kimi, yazıçının
içində də həmin zərrə böyük bir
dünyanın modeli kimi bitib-tükənmir, sərhədsiz və
hüdudsuz atributa çevrilir. Və həm
də bitib-tükənmədiyi kimi yazılıb qurtarmır;
sanki çağlayan çeşmədir, qaynayan bulaqdır.
Bəli, yazıçı Əli
İldırımoğlu hər əsərində bədii
şüurun ən dərin qatlarından təqdim olunan mənəvi-əxlaqi
dəyərlərlə zəngin, psixoloji
yaşantıların həyəcan dolu çalarlarıyla
süslənmiş əsərlərlə bir daha sübut edir
ki, yazıçı ömrü boyu özünü yazıb
qurtara bilməz. Və hər dəfə də yeni,
orijinal, dəyərli və qiymətli əsər yaradar.
Onun Əliquluuşağı adlı mənəvi
ərazisində, mötəbər və alicənab nəsil-nəcabətinin
xatirə-yaddaşında bədii həllini gözləyən
hələ nə qədər ədəbi-bədii nümunələr
üçün material vardır. Yazıçı
dünyası elə bununla da mənalı və
maraqlıdır. Bu məqamda U.Folknerin
dediyini xatırlamalı oluruq. Dahi nasir yazır:
"Doğma yurdun bir poçt markası boyda yerindən
yazıçı ömrü boyu əsər yaza bilər və
o poçt markası boyda yerin barəsində hər şeyi
yazıb qurtarmağa bir yazıçı ömrü bəs
eləməz".
Məsələ burasındadır ki, Əli
İldırımoğlu bir yazıçı kimi özünə,
ədəbi-bədii kredosuna, mənəvi-estetik prinsipinə
sadiqdir. Bu sadiqliyin əsasında, mayasında ən çox
da elə haqqında danışdığımız o əziz
torpaq, bu yerin adamları, dağı-daşı,
yeri-göyü, çölü-çəməni... bir
sözlə, bütün substansiyası ilə Vətən məfhumu
dayanır. Vətən
torpağının sərhədi var, Vətən sevgisi isə
hüdudsuzdur. Bütün əsərlərində
Əli İldırımoğlu həqiqətlərindən,
Əli İldırımoğlu hədəflərindən ən
əsası Vətən sevgisidir, onun üçün ən
müqəddəs olan torpağıdır, toxunulmaz sərhədləridir,
mərd, qeyrətli oğul və qızlarıdır.
Ə.İldırımoğlu Vətəni,
doğulduğu torpağı təkcə sevmir, həm də
onun ağrı-acısını yaşayır, problemlərini
çözələyir. Bu müqəddəs
missiya ilə təkcə günümüzün
reallıqlarını bədii ədəbiyyatın
işığında fokuslaşdırmır, tarixə də
nəzər salır, qəhrəmanlıqla dolu tariximizin
qanlı-qadalı olaylarını vərəqləyir. Onun bütün əsərlərində bu və ya
digər rakursdan Vətən və onun layiqli
övladlarının təbii, canlı obrazını
görürük və onlara alicənab yazıçı
himayəsinin şahidi oluruq. Onun "Zorən jurnalist",
"Həmin adam", "Közərən sətirlər",
"Silinməz izlər", "Aqibət", "Qarlı
gecələr", "Mənim rəncbər atam",
"Daş yağan gün" və başqa əsərlərində
bu problem bədii leytmotivə çevrilir. Haqqında
söhbət açdığımız "Əmrahsız
qalan dağlar" əsəri ədibin bu xüsusda hadisə
və problemlərə yeni baxışı və bədii
yanaşmasıdır. Bu əsər
yaxın tariximizin qanlı-qadalı, müdhiş, ən kədərli
və eyni zamanda qəhrəmanlıqla dolu ən mərdanə
lövhələrini oxucuyla bölüşən canlı həyat
salnaməsidir.
Hər bir əsər dünyanı dərk etmək, anlamaq
cəhdidir. Axı hər bir roman, povest, hekayə təkcə bədii
əsər deyil, həm də tarix, fəlsəfə,
psixologiya, sosiologiyadır, etik-estetik görüşlər
toplusudur. Odur ki, bütün elmi-fəlsəfi
dünyagörüşlərin toplusu olan bədii əsərlər
bu düşüncə mənbələrinin
ayrı-aynlıqda təsir gücündən daha böyük
təsir gücünə malik olur. Əli
İldırımoğlunun "Əmrahsız qalan
dağlar" əsərində dünya dərki tarixi
rakurslardan çözələnir və xalqımızın
mənfur qonşuya - erməni vandallarına qarşı
mübarizə müstəvisi üzərində qurulur. Şübhəsiz, əsərin obrazlar sistemi,
insanlar, baş verən hadisələr, mənəvi-əxlaqi
keçidlər heç də birxətli deyil. Bir-birini izləyən olaylar, əriş-arğac
kimi bir-birinə qovuşan və bir-birini tamamlayan hadisələr,
fövqəladə situasiyada insan xarakterlərinin rəngarəng
dəyişmələri təkcə erməni millətçilərinə
qarşı mübarizədən söz açmır. Belədə əsər, şübhəsiz, bəsit
təsir bağışlardı. Buradakı hadisələrin
genişliyi, rəngarəngliyi, ictimai-siyasi kolliziyalar, müxtəlif
məzmunlu və xarakterli insan münasibətləri, yazıçı
fikir və düşüncəsinin çoxlaylı,
çoxplanlı alt qatındakı dərin mətləblər,
Vətən və namus yolundakı mücadilələrin
estetik siqləti - bütün bunlar əsərə daha dərin
məzmun və mündəricə, daha parlaq ideya-estetik rəng,
emosional güc verir.
Adətən ədəbiyyatşünaslıqda bədii
əsərin məziyyətindən, ədəbi-bədii
keyfiyyətindən danışanda ilk növbədə
süjet, fabula, kompozisiya, surətlər qalereyası, müəllif
idealı ilə həyat hadisələrinin, siyasi-ictimai
paralellərin uyuşması, hadisələrin məntiqi
inkişafı daha çox diqqət mərkəzinə
çəkilir. Bəri başdan qeyd edək ki, Əli
müəllimin "Əmrahsız qalan dağlar"
romanı başqa əsərləri ilə müqayisədə
daha yığcam və kameral təsir
bağışlayır. Amma əsərdə
hər şey yerində və öz bədii mizamdadır.
Süjet xəttinin genişliyi və
tutumluluğu, hadisələrin epoxal zaman müstəvisində
cərəyan etməsi, zəngin surətlər və xarakterlər
silsiləsi, insan münasibətlərindəki sosial və mənəvi
qloballıq - bütün bunlar hər biri roman
ünsürüdür və geniş zaman-məkan
anlamında yazıçı ideyalarının, müəllif
məqsədinin epoxal daşıyıcısıdır.
Əslində, əsərə həcminə
görə "roman" möhürü vurmaq arxaik bir elmi təfəkkürün
məhsuludur. Bizcə, həcm hər
şeyi həll etmir. Əsas məzmundur,
ideya-estetik qayədir, zaman-məkan masştabıdır,
şaxələnmiş hadisələrin sistemləşdirilməsi
və bədii həllidir, zəngin və əzəmətli
obrazlar sistemidir. Bu xüsusda, böyük
rus yazıçısı Y.Trifonovun özünün
"Qoca" adlı romanı barədəki fikirləri yerinə
düşür. O deyir: "Mən bu yazımı roman
adlandırmışam: baxmayaraq ki, həcmcə çox da
böyük deyil. Amma onu povest adlandırmaq da
olmazdı. Çünki bu yazı Pavel
Yefqrafoviç Letunovun 13 yaşından başlayaraq bu günə
kimi altmış illik həyatını əhatə edir.
Personajların sayına görə də bu,
roman adlana bilər. Mən özüm
hesablamamışam, amma dostum Yuri Karyagin romanda öz adı,
taleyi və xarakteri olan 39 personaj saymışdı".
Bu sözləri qeyd-şərtsiz Əli müəllimin
"Əmrahsız qalan dağlar" əsərinə də
şamil etmək olar. Öz xarakteri, öz taleyi, öz sərgüzəşti
olan personajların bu əsərdə sayı neçədir,
deyə bilmərik, saymamışıq, ancaq hər halda
Y.Trifonovun "Qoca" əsərindəkindən, gərək
ki, az olmasın.
"Əmrahsız qalan dağlar" romanı gərgin
və dinamik süjet üzərində qurulub. Əsər
sakit templə başlayır, lakin getdikcə münasibətlər
gərginləşir, kolliziyalar dərinləşir, bir-birini əvəz
edən sərt dönümlər, sosial qarşıdurmalar,
daban-dabana söykənən ictimai-siyasi münaqişələr
oxucunu sonadək gərgin və həyəcanlı vəziyyətdə
saxlayır. Bir-birini əvəz edən
gözlənilməz hadisələr bir-birinə o qədər
sıx və zəncirvari bağlıdır ki, oxucu
özündən asılı olmayaraq, nəfəs dərmədən
hadisələrin axarına düşüb gedir. Yəqin elə buna görədir ki, əsər birnəfəsə
oxunur. Hadisələr inkişaf etdikcə
şaxələnən süjet xətti bir məcrada
qovuşur, fabula oturuşur.
Ustad yazıçı hadisələrin və
olayların bir məntiqdə davamını, dialoq və
monoloqların, daxili düşüncələrin və həsb-halların
mizan-tərəzisini zərgər dəqiqliyi ilə verir. Artıq səhnə,
miyanə görüş, epizod, mətləbi uzatmaq xatirinə
əlavə ştrixlər, lüzumsuz danışıq, mənasız
yazıçı remarkaları, artıq-əskik dialoqlar bu əsərin
ruhuna tamamilə yaddır. Müəllif,
sanki əsəri sıxıb-sıxıb şirəsini
saxlayıb, bir yumruğa döndərib. Bitkinlik
əsərin bədii, estetik, leksik parametrlərində
özünü aydınlığıyla büruzə verir.
Əsərdə müxtəlif hadisə və olaylar,
insan taleləri barədə zaman və məkan daxilində
çərxi-fələyin gah sakit, gah təlatümlü
dövranının dəyişən paralellərində
söz açılsa da, əsas yazıçı qayəsi
Əmrahın həyat, ömür Odiseyini yaratmağa yönəlmişdir. Odur ki, gənc
yaşlarından ömrünün sonunadək Əmrahı bədii
tədqiqatın əsas subyektinə və predmetinə
çevirən yazıçı sonadək obrazın taleyi ilə
yanaşı zamanın, dövrün sosial sifarişinin, siyasi
tələbinin, mənəvi-əxlaqi harayının məntiqi
bağlarını da unutmur, qəhrəmanını zaman
içində, dövrün ab-havası daxilində, şəxsiyyət
kimi formalaşması müstəvisində təqdim edir. Əmrah və ətrafda baş verən hadisələr,
bu hadisələrin yaradıcısı və
iştirakçısı olan insanlar bütöv bir
harmoniyadadır. Əmrahın bir obraz, ədəbi
qəhrəman kimi formalaşmasında və bitkin bir şəxsiyyət
kimi yaranmasında bu harmoniyanın, heç şübhəsiz,
kifayət qədər rolu vardır. Yeniyetməliyindən,
gəncliyindən tutmuş ömrünün sonunadək
Əmrahın həyat yolu bütün çalarları, rəngləri
və spektrləri ilə canlanır. Bu
ömrün acılı-şirinli günləri,
ziqzaqları, məşəqqətləri, qürur və fəxarət
doğuran anları obrazın bütövləşməsinə
və son anda oxucu üçün aydın, duru bir insanın
formalaşmasına kömək edir. Əmrahın kənddə
yeniyetməlik həyatından tutmuş Sultan bəy və
Xosrov bəy qardaşları ilə görüşünə
qədər, Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəyin onu
yenicə təşəkkül tapmış Azərbaycan
Cümhuriyyətinin idarəçiliyinə cəlb edərək,
etimad göstərməsi, doğma rayonu Qubadlıda əmin-amanlığı
təmin etməyi, daxili başıpozuqlardan və əbədi
düşmənimiz ermənilərin qəfil
hücumlarından yaxın el-obanın qorunmasını ona
tapşırması, sonrakı hadisələrdə
Əmrahın öz vəzifə və vətəndaşlıq,
insanlıq borcunu ləyaqətlə, mərd-mərdanə
yerinə yetirməsi səhnələri, bir sözlə, təsvir
edilən hər olay Əmrahın bədii obraz kimi
formalaşmasına, ədəbi qəhrəman səviyyəsinə
yüksəlməsinə xidmət edir. Onu da
qeyd edək ki, yazıçı bu işin öhdəsindən
layiqincə gəlib, Əmrahın simasında tam, bitkin bir qəhrəman
obrazı yarada bilib.
Əsərin süjeti, kompozisiyası və fabulası
da əsasən bu ideyaya tabe etdirilib. Və məqsəd
Əmrahın mərdliyi, dönməzliyi, kişiliyi və qəhrəmanlığını
ortaya qoymaq, onun simasında mərd, mübariz, vətənpərvər
igid obrazı yaratmaq olmuşdur. Bu, son anda
yazıçı idealı kimi təzahür edir. Belədə
L.Tolstoyun bu fikri yerinə düşür: "Hər
hansı bədii əsəri tam vəhdət halında
bağlayan bir vasitə varsa, o da sənətkarın təsvir
obyektinə özünəməxsus mənəvi münasibətidir.
Yalançı mənəvi idealdan həmişə
qəlp əsərlər yaranır". Görünür,
"Əmrahsız qalan dağlar" əsərinin mənəvi
gücü və daxili bədii-estetik enerjisi də, daha
çox bu sağlam və müqəddəs ideala
bağlıdır.
Əmrah yüzbaşı ictimai xadimdir; el qəhrəmanıdır,
yüzlərlə mərd azərbaycanlının nəcib sifətini
özündə birləşdirən ümumiləşdirilmiş
bir obrazdır.
Belədə, müəllifin şəxsi
duyğuları ilə ümumxalq fikir və düşüncələri,
ümumbəşəri idealı çulğaşır.
Əmrah obrazında müəllif xalqın
bütöv bir yaddaşını, solmaz və pozulmaz əxlaqi
kodlarını ümumiləşdirir. Bu
anda Əmrah təkcə onun yox, bütün Azərbaycan
xalqının təəssübkeşi, soyköküdür,
qan yaddaşıdır.
Qeyd edək ki, romanda süjet, kompozisiya, fabula bir-birinə
daxili tellərlə, mexaniki yox, təbii qaynaqlarla
bağlıdır. Ədəbiyyat qurama yox,
yaradıcıdır. Əli müəllimin
əsərlərinin hamısında olduğu kimi, bu romanda da
həyat təbii axarıyla baş alıb gedir. Hər şey - hadisələr də, insanların tərz-hərəkəti
də, mənəvi-əxlaqi ayrıntıları da, psixoloji
yaşantıları da öz məcrasında, məntiqi
tutumunda, bədii-estetik ölçüsündədir. Əsərdən bəzi misallar yerinə düşərdi.
Eləcə, girişdə yazıçı
Əmrahı sakit, üzüyola yeniyetmə kimi təqdim edir.
Lakin yazıçı özü istəməsə
də belə, təsvirlərin alt qatında Əmrahın
qaynar təbiətini, aşıb-daşan daxili enerjisini hiss
etdirməyə bilmir. Sonrakı hadisələrin
inkişafında oxucu da bunun şahidi olur. İlkin duyğular, müəllif təhkiyəsinin
sətirləri arasında sıxılıb qalmış
intuitiv təsəvvürlər pozitivləşir. Bulaq
başında cavan bir gəlinə sataşmaq istəyən,
özündən yaşca böyük olan üç nəfər
cantaraq nakəsə dov gəlməsi, Hacı Misirxanı
bihörmət eləyən uryadnikə qulaqburma verməsi, Mərdan
bəyin burnunu ovması, quldurluğa qurşanan Qara
Qasımı öldürüb, hətta cənazəsinin kəndin
ortasından aparılmasına icazə verməməsi və
başqa səhnələr həmin sətiraltı işarələrin
bir-bir təsdiqi və Əmrahın fenomenal xarakterinin
aşkarlanma məqamlarıdır.
Dediyimiz kimi, əsər yığcam və kameral bir
süjetə malikdir. Lakin qoyulan mətləbin ləngəri,
hadisələrin məzmun genişliyi, məna dərinliyi,
obrazların zənginliyi və xarakter əlvanlığı
bu əsərə özəl münasibət tələb
edir. Təsvir olunan hadisələrin mahiyyəti,
estetik qayə, obrazların yaşamı, tərz-hərəkəti,
hətta təbiət təsvirləri bir şəxsiyyət və
xalq qəhrəmanı kimi Əmrahın xarakterinin
açılmasına, daxili aləminin güzgülənməsinə
xidmət edir.
Romanın süjet xətti Əmrahın başına gələn
ayrı-ayrı hadisələrdən ibarətdir. Və əsərdə
iştirak edən obrazlar da, eləcə həmin olayların
daxili bətnində yetişir. Çox
böyük ustalıqla birləşdirilən, sanki təbii
şəkildə qaynaq edilən və son anda müəllif
idealının daşıyıcısına çevrilən
bu hadisələrin əslində, hər biri ayrılıqda
fundamental bir əsərin mövzusudur. Eyni zamanda
personajlar, obrazlar silsiləsi... Onlar da öz
dolğunluğu, bütövlüyü, məna yükü,
sosial çəkisiylə - hər biri bir romanın baş qəhrəmanı
səviyyəsindədir. Məşədi Allahverən, Məmmədbağır,
Fatma, İldırım, Hacı Misirxan, Mərdan bəy, Fərhad,
Şamil bəy, Balaca bəy, Nəzər Heydərov, Molla
Abbas, Xosrov bəy, Sultan bəy, Mövlanverdi və sair. Əslində müəllif burada təkcə
insanları, başqa sözlə, konkret adamları deyil, zaman
daxilində insanı və insanın özündə
yaşatdığı zamanı təsvir edib. Bu insanların hər birində zamanın bir gərdişi,
yaşadığı dövrün möhürü və
ab-havası müxtəlif forma və çalarlarda
reallaşır. Onlar
ayrı-ayrılıqda yaşadığı dövrün bir
atributu, birlikdə isə zamanın özüdür.
Əli müəllimin özünəməxsus, təmiz,
aydın, hər cür əllaməçilikdən uzaq, daxilən
daima qaynayan, təzələnən, zənginləşən
dili və üslubu ilə, təbii ki, bu romanda da üz-üzəyik. Üslub
düşüncə tərzidir, bədii atributun mayası, əsərin
daxili enerjisidir. Əli müəllimin
üslubu son dərəcə sadə, cəlbedici, təravətlidir.
Onun obrazları xalq dilinin canlı ifadələri
ilə danışır. Leksikonları
idiom və qanadlı deyimlərlə, atalar sözləri,
omonim və antonimlərlə zəngindir. Üslubun
təmizliyi, şəffaflığı, saflığı
yazıçıya anlaşıqlı, realist bir forma və bədii
struktur seçməyə imkan verir. Onun əsərlərində
qurama səhnələrə, aldadıcı kombinasiyalara, saxta
kompozisiyalara rast gəlmək qeyri-mümkündür. O,
yalançı pafosdan istifadə etmir. Təmtəraqlı,
ekstravaqant cümlələr qurmur. Hər
şey sadə, aydın, həm də dərindir.
Əsərdə təbiət təsvirləri,
antropomorfizmlər (təbiətə canlı insan xassələri
vermək) süjetin bədii qatı olmaqla yazıçı
məqsədinin açılışına xidmət edir,
onun estetik idealının daha geniş planda şərhinə
şərait yaradır. Bu da əsərə yeni gözəllik, bədiilik
və ekspressivlik gətirir. Belə səhnələrdən
ikisini xatırladaq: ermənilər kəndə hücum edərkən
yaxınlıqdakı meşədə ayı balasının
erməni gülləsinə tuş gəlib ölməsi,
ayının fəryadı və qartal yuvasına dəyən
erməni top qəlpəsindən yuvanın viran qalması,
qartal balalarının diri-diri yanması... Burada
ayı da, qartal da insan kimi dil açıb erməniləri,
müharibəni lənətləyir. Müəllif
təbiət hadisələrində də ictimai mətləbləri
qabardır. Bu isə, heç şübhəsiz,
əsərin bədii-fəlsəfi təsir gücünü
kifayət qədər artırır.
Əmrahın mərdliyi, igidliyi, dönməzliyi,
heç şübhəsiz, qandan, gendən, nəsildən gəlir. Yazıçı
da Əmrah haqqında öz dastanına məhz buradan
başlayır; babası Məşədi Allahverənin və
atası Məmmədbağırın təqdimatıyla.
Çox yığcam və lakonik cümlələrlə
nəslin ağsaqqalları oxucunun nəzərində tam
dolğunluğu və aydınlığı ilə
canlanır. Əmrahın ipə-sapa
yatmaması Məşədi Allahverəni narahat edir, əndişələrə
salır. Müəllif yazır: "Qaratənbəkinin
acı tüstüsü Məşədi Allahverənin
dolaşıq fikirlərinə qarışıb
yavaş-yavaş çözələnirdi..." Yaxud: "Məşədi
Allahverən dərin-dərin düşüncələrə
daldıqca elə bil palıd kötüyünün
üstündə balacalaşırdı..."
Bu ifadələrdə obrazın əhval-ruhiyyəsi,
konkret zamanda və məkanda daxili yaşantıları necə
də uyarlı təsvir edilmişdir. Əli müəllimin
dili, ifadə tərzi lakonik olduğu qədər də poetik
və obrazlıdır. Buraya məntiqi
ardıcıllığı, fəlsəfi təmayülü
də əlavə eləsək, yazıçının dil təbiəti
barədə daha dolğun təsəvvür yarada bilərik.
Nədir bu dilin özəlliyi, təbiəti, daxili mahiyyəti
və enerjisi?..
Tədqiqatçılar onun
yaradıcılığı barədə danışarkən
Əli müəllimin obrazlı, poetik, folklor məzmunlu dili
barədə həmişə xüsusi söz
açmışlar. Təəssüf ki, Əli müəllimin
dil və üslubuna xas məntiqi çalarlar və fəlsəfi
qatlar müəyyən qədər tədqiqatın diqqətindən
yayınıb. Əli müəllimin dilində
Azərbaycan dilinin sehr və möcüzələrlə dolu
ehtiyat layları yatıb qalır. Onun elə
ifadə, şərh və təhkiyə məqamları var
ki, dilimizin nəyə qadir olduğunu, ifadə
imkanlarının son dərəcə sərhədsizliyini
sübut edir. Az sözlə, bəzən
bir ifadə, cümlə və yaxud söz birləşməsi
ilə səhifələrə sığmayan mətləbləri
ifadə edə bilir. "Əmrahsız qalan
dağlar" romanında belə məqamlar çoxdur.
Misal üçün, əsərin girişində
Əmrahın portretini üç-dörd cümlə ilə
yaradır və əsər boyu bu təqdimatın başqa
çalarlara ehtiyacı olmur: "Yaşca özündən
böyük olan və mənəm-mənəm deyən
cahıl oğlanlara dov gəlirdi. Mülayim də
xasiyyəti var idi. Ona dəyib-dolaşan,
sataşan olmasa, heç kəsə əl qaldırmazdı.
Lakin biri ilə sözü çəp gələndə
və ya kimsə ona dirsək göstərsə,
şil-küt eləyərdi".
Bu "xəsis" yazıçı təqdimatı əsər
boyu dolğunlaşır və hadisələrin
inkişafında təsdiqini tapır. Xüsusən, Xosrov bəylə
görüş zamanı bu cəhətlər pik həddinə
çatır. Xosrov bəyə
böyük rəğbətiylə yanaşı,
özünü məğrur, bərabərhüquqlu
tutması, bəyin yüzbaşılıq təklifini
böyük təkiddən sonra qəbul etməsi onu təkcə
igid, vurub-tutan kimi deyil, eyni zamanda təvazökar və alicənab
bir insan kimi də xarakterizə edir. Digər
bir məqamda biz onu başqa rakursdan yenə də öz
ampluasında görürük. Uryadnik
Hacı Misirxanı ailəsinin gözü
qarşısında döyüb bihörmət edəndə,
Əmrah dözməyib uryadniki ayağının altına
salır. Bu anda o, heç də Hacı
Misirxanı mülahizə eləyib bu xatalı addımı
atmır. Məsələ
burasındadır ki, kişini ailəsinin gözü
qabağında döymək və alçaltmaq elə
ölümə bərabər bir şeydir. Əmrah məhz bunu qəbul edə bilmir. Pristavın kəndə göndərdiyi dəstə
ilə də məhz buna görə görüşmür və
uryadnikin Hacı Misirxandan ailəsinin qarşısında
üzr istəməsini tələb edir. Müəllifin
əvvəldə misal çəkdiyimiz yığcam təqdimatında,
əslində, Əmrahın bütün bu cəhətləri
əks olunub, lakin çılpaq yox, daha dərin qatlarda.
Məsələ burasındadır ki, bütün bu cəhətlər
Əmraha ata-babasından, nəsil-nəcabətindən gəlir. Mərd, qeyrətli,
el təəssübü çəkən Məşədi
Allahverənin illərlə ürəyində yatan arzusunun,
uzaqdakı bulaq suyunu kəndə gətirmək istəyinin
reallaşması da məhz bu qeyrət hissindən, bu el təəssübündən
qaynaqlanır. Eşidəndə ki nəvəsi bulaq
başında tanımadığı adamlarla, bir
qadının müdafiəsi üçün qeyrət
üstündə dalaşıb, qəti qərar verir:
var-yoxunu satıb bulağın suyunu kəndin ortasına gətizdirir.
Bütün
bu olayları Əli müəllim yığcam, poetik və mənalı
bir dillə, az sözlə, qısa
cümlələrdə böyük məna daşıyan fəlsəfi
bir təhkiyə ilə nəql edir. Xarakterik bir misal: Mərdan
bəy haqqında danışarkən onu çox da geniş təqdim
etmir. Onsuz da belinə örkən dolanmayan bu bəylərin
namərdliyi, nakəsliyı, mənəviyyatsızlığı
hamıya bəllidir. Bu bəy, yaxud bəylər
haqqında səhifə-səhifə açıqlama da vermək
olardı. Amma Əli müəllim kəsə bir söz
işlədir: "...Mərdan bəy də ki yiyəsini
yıxmış atdır..." Bu bircə cümlədə
nə qədər məna yatır! Bütün bunlardan sonra
düşünürsən ki, ilahi, Azərbaycan dilinin nə
böyük qüdrəti, nə böyük ifadə
imkanları var...
Əsərdə bir-birini tamamlayan, biri digərini
işıqlandıran təbii cizgilərə malik dolğun
obrazlar qalereyası var. Onların hər biri müsbət və
mənfi çalarlarıyla özüdür, öz təbii
koordinatındadır. Əsas odur ki, yazıçı
onların hər birini özünəməxsus
düşüncə və hərəkətdə yaradıb.
Onların hər biri hansı məqamdasa
yazıçının həyatından keçib, ya xatirələrində,
ya yaddaşının hansısa qatında yaşayıb, bir
sözlə, ədibin həyat salnaməsində müəyyən
yer aldığına görə tanış
cizgilərlə təbii şəkildə canlı obrazlara
çevrilib. Q.Markesin bir fikri burada yerinə düşür:
"...Öz obrazlarıma gəldikdə isə onların
prototiplərini tanıyıram. Ancaq onların hər
birində çoxlarının, lap çoxlarının əlamətlərını
tapmaq olar. Yaxşı və pisliyindən
asılı olmayaraq, müəllif özü əsasdır.
Və bütün təsirlər müəllifin
özündən gəlir. Və hər
şey onun üzərində qurulur. Müəllifin
ürəyi bütün personajlarda yaşayır".
Əmrah yüzbaşı bir obraz və qəhrəman kimi hərtərəfli işlənmişdir. O, həyat hadisələrinin fonunda canlı insan kimi yaddaşlarda dərin iz buraxır. Romanın baş qəhrəmanı Əmrah yüzbaşının ictimai-siyasi fəaliyyətində, şəxsi keyfiyyətində, həyat tərzində, mübarizəsində bir sıra ədəbi qəhrəmanlarla paralellər aparmaq, uyğun cəhətlər tapmaq olar. Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm, yaxud gürcü yazıçısı C.Amirecibinin Data Dutaşxia, L.Tolstoyun Hacı Murad obrazları ilə Əmrahı, heç şübhəsiz, müəyyən bağlar birləşdirir. Bu qəhrəmanların hər biri Şərə qarşı mübarizə aparır və Xeyirin döyüşçüsüdür. Lakin Əmrah bir ədəbi qəhrəman kimi, həm də özəlliyə malikdir. Şübhəsiz, onun fəaliyyəti, mübarizəsi qlobal mənada pisliyə, zülmə, şərə qarşıdır. Özəllik isə bundadır ki, o, Vətənin müdafiəsindədir, xalqını işğalçı düşmənlərdən qoruyur.
Onu adını çəkdiyimiz qəhrəmanlardan fərqləndirən ən böyük cəhət Vətən yolunda mücadiləsidir. Deyək ki, Hacı Murad mərddir, igid, cəsarətli və qorxmazdır. Amma Hacı Murad böyük amallarla yaşamır, şəxsi prinsip və ambisiyaların əsiridir; Şeyx Şamillə pozuluşur, rusların tərəfinə keçir. Lakin düşmənlərin münasibəti də onu qane etməyəndə, qüruru tapdananda qaçmağa çalışır və döyüşdə öldürülür. Əmrah isə nə üçün yaşadığını, nəyin uğrunda mübarizə apardığını yaxşı bilir. Onun üçün şəxsi həyatından daha üstün və daha qiymətli bir amal, bir məqsəd var - xalq təəssübü, vətən qeyrəti, torpaq sevgisi! Ömrü boyu bunun uğrunda vuruşur və bu yolda da qəhrəmancasına həlak olur...
lll
Zaman
axır, vaxt dolanır, illər bir-birini əvəz edir... O
qanlı-qadalı günlər tarixə qovuşur, əmin-amanlıq
başlayır. Vaxtilə Əmrah
yüzbaşının mirzəsi və yaxın dostu olmuş
Nəzər Heydərov artıq bu gün böyük vəzifə
sahibi - Respublika Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədridir.
Lakin o günlər unudulmur, qəhrəman Əmrah heç
vaxt yaddan çıxmır!.. Aradan
neçə onillik keçsə də, etibarlı və vəfalı
dost Nəzər Heydərov paytaxtdan yüz kilometrlərlə
uzaqdakı Qubadlıya, Əliquluuşağı kəndinə,
Əmrahın ailəsini yoluxmağa gəlir... Bu
da bir dəyərdir, özü də dərin insani və
milli dəyər. Nəzər Heydərov həm
də o günləri, qəhrəman Əmrahın həyat
dastanını əbədiləşdirir, özünün
"Zəngəzur qartalları" əsərində.
Həm də Əmrahın bir fikrini əbədi şüara
çevirir: "Kişi başqasını qabağa verib,
özü dalda-bucaqda gizlənməz!"
Doğrudan da bu sözlər Əmrah
yüzbaşının kredosu, həyat manifesti olub, əqidəsinə
çevrilib.
Eləcə erməni qəsbkarlarıyla son
döyüşü bunu bir daha sübut eləyir:
Davıdlı kəndinə gecəyarı hücum edən ermənilərlə
təkbaşına döyüşə atılır. Özü də dəstəsini,
döyüşçülərini çağırmadan.
Bircə Balaca bəyi yanına alır. O
da eləcə, döyüş başlayar-başlamaz xəyanətkarcasına
onu atıb qaçır. Alatorandan başlanan
qanlı savaşda erməni vandalları ilə təkbaşına,
ölümcül yara alanadək döyüşür və
düşməni geri oturdur.
Əsərin təsirli və həyəcanlı səhnələrindən
olan bu məqamda yazıçı Mövlanverdi obrazı ilə
Azərbaycan xalqına məxsus mərdlik, kişilik,
canıyananlıq kimi ənənəvi-əxlaqi dəyərləri
bir daha parlaq şəkildə əks etdirir. Qaçhaqaç
düşəndə ev-eşiyində olan vəzndə
yüngül, qiymətdə ağır nə vardısa ata
yükləyib, canını götürüb qaçan
Mövlanverdi yaralı Əmrahı görüb
sarsılır. Əmrahın
etirazlarına baxmayaraq, atın yükünü açıb
dərə aşağı buraxır və Əmrahı
atın üstünə aşırıb nisbətən sakit
kənd olan Xanlığa çatdırır. Və
deyir ki, dünya malını aparıb belə bir igidi darda
qoymaq namərdlik olardı... Bax, budur Azərbaycan
xalqının böyüklüyü! Bax, budur bəzən
incə eyhamla istehza etdiyimiz mentalitet, budur əxlaq, budur
içimizdə yatan dolu mənəviyyat vulkanı! Bəli,
bu xalqın Balaca bəyi varsa, Mövlanverdisi də yox deyil...
Sağalmaz yara alan Əmrah axır ki dünyasını dəyişir. Dairə qapanır. Lakin müəllifin cəmiyyətə, insanlara açıq sualları durur: "Biz kimik?..", "Hardan gəlib hara gedirik?..", "Nəslimizi, nəcabətimizi, soykökümüzü tanıyırıqmı?..", "Düşmənimizi necə, bilirikmi kimdir?.", "Səhvlərimizin girdabından nə vaxtsa qurtula biləcəyikmi?..", "İçimizdə yatan şiri, soyumuş vulkanı oyada biləcəyikmi?." Bəli, suallar müəllifdəndir. Cavablar isə bizdən, hər bir oxucudan olmalıdır.
Əsərin sonu hüznlü, kövrək notlarla yekunlaşır. "Bərgüşad, Çay bağlarının yanından ötüb köpüklənə-köpüklənə dağları, dərələri, düzləri, döngələri aşıb Əmrahın uyuduğu məzarlığın yanından keçir. Baharda Bərgüşad, Çay bağlarının gül-çiçəyini ətirşahın yaşıl-yaşıl yarpaqlarına büküb Tinli qəbiristanlığına tərəf aparır. Aparır ki, Əmrahın yaralı sinəsinə qoyub, ona şəfa versin; Qərib eldə uyuyan dağlar qartalının ruhu şad olsun..."
Əli müəllimin poetik çalarlarla dolu bu sədasında kədər və yanğı ilə yanaşı qəhrəmanlıqla dolu alovlu himn sədası da var. Müəllif sanki qəhrəman Əmrahın ruhuna dualar oxuyur. Əmrahın ruhuna ən böyük dua, başqa sözlə, ən böyük abidə isə bu əsərin özüdür.
Bədii əsər həyatı yaşadan, həyatı öyrədən dərs kitabıdır. Hər bir əsər yazıçı ilə oxucunun yeni dialoqu, ünsiyyəti və həsb-halıdır. Buna sınaq da demək olar. Yazıçı hər sınaqdan qalib çıxa bilirmi? Oxucu dəyəri və etibarı qazana bilirmi?.. "Əmrahsız qalan dağlar" romanı yazıçı uğurunun və oxucu etimadının yeni nümunəsidir. Əli müəllim bu əsəri ilə də cəmiyyətə yeni ustad dərsi keçmişdir.
Qəzənfər
KAZIMOV
Filologiya
elmləri doktoru, Əməkdar elm xadimi
525-ci qəzet.- 2016.- 17 noyabr.- S.7.