“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Tənəffüsdən sonra

Mürtəza Axundov - Quba şəhəri üzvi sifətilə ərz ediyorum ki: natiqlərdən birisi buyurdu ki, Quba şimdiki halda xanlıqdır.

Buna cavabən deyirəm ki, Quba xanlıq isə nə üçün Quba qəzası Azərbaycan parlamanına 3 məbus göndərmişdir. (Alqış). Bakı Azərbaycanın paytaxtı olduğu halda burada üç rəngli bayraqdan ancaq bir danə görüyorum. Halbuki Qubada kasıb, dövlətli hər kəsin ipək parçadan tikilmiş üç rəngli bayrağı var, hər cümə günü şəhəri təzyin ediyorlar. Lakin nədənsə bunu Bakıda görmüyorum. (Alqış). Sonra buyurdular ki, Qubada məmurlar öz xəyanətlərini örtməkdən ötrü özləri üçün dəstə düzəldərək “filan” məsələyi ortalığa salmışlardır. Az qalmışdır ki, nə qədər adam tələf olsun. Bən bu məsələnin nədən ibarət olduğunu belə söyləməkdən həya ediyoram. Amma burasını sizə diyoram ki, Qubada böylə şey yoxdur və olmaz da. (Alqış).

Bir də buyurdular ki, Quba qəzası Qəçrəş və Kubçal kəndlərində yığılan zəkat buğda nə olmuşdur. Bən deyə bilərəm ki, o buğda heç yerə getməyib kənd vəkillərinin ixtiyarında kənd anbarlarında öz yerində duruyor. Bən bu barədə Quba qəza qaimməqamı ilə sual-cavabda bulundum. Qaimməqam cavab verdi ki, buğda cəm edildigi zaman bən Bakıda olmuşam. Bənim müavinim Azərbaycan hökumətinin ərzaq nazirinin teleqrafına görə buğda cəm edibdir. Bən qayıdandan sonra bu əhvalatı bənə söyləmişdir. Cavabında bən demişəm ki, Azərbaycan hökumətində zəkat adı ilə buğda yığmaq qanunu yoxdur.

Sonra buyurdular ki, 15 vaqon buğda nə yerə getmişdir. Əvvəla, 15 vaqon degil, 18 vaqondur. Bu barədə sənədlər vardır. Bunlardan 2 vaqon qubernatorun əmrilə Bakıya gətirilib, pulu 40 manatdan qubernatora təhvil verilmişdir. Bir vaqon arpa ilə buğda türklər gedən zaman ingilislərin vürudi əsnasında qubernatorun əmrinə görə Bakıya gələn pristavlar ilə strajniklər üçün gətirilib, hələ pulu da vüsul olmamışdır. Bundan əlavə 8 vaqon da qubernatorun əmrilə Bakıya göndərilərək bələdiyyə idarəsi vəkili Qəlinfinskiyə təhvil verilib pulu alınmışdır. Məzkur pul dəxi pudu 40 manat hesabilə buğda alınan əhaliyə paylanmaqdadır.

Buğdanın bir vaqonu da hal-hazırda Xaçmaz mövqifindədir ki, hələ təhvil alınmamışdır. Qalan altı vaqonun da türklər Dağıstandan qayıdarkən özləri ilə aparmışlardır. Bu barədə noyabrın 29-da vükəla şurası daxiliyyə və ərzaq nazirləri və qubernator naminə böylə bir teleqraf göndərilmişdir: Qubernatorun əmrinə görə Xaçmaz mövqifində cəm edilmiş arpa və buğdayı Dağıstandan gəlib keçən türk əskərləri güc ilə vaqonlara dolduraraq aparıblar, cəmaət pulunu almamışdır. Təvəqqi ediyorum cəmaət mənafeyini müdafiə edib türklər tərəfindən aparılan arpa və buğdayı Biləcəri mövqifində saxlatdırasınız.

Uyezd naçalniki Xoyski

Bir də doğrudur, uyezdni naçalnik Xoyskidən qabaq pudu 10 manatdan buğda cəm edilmişdir. Pulu da əhaliyə verilməmişdi. Ona görə bu buğda pudu 10 manatdan olan məvacib almayan qulluqçulara paylanıb hasil olan məbləğ buğda sahiblərinə qaytarılmışdır. Hətta bir dəfə teleqraf məmurlarından birisi şikayət etdi ki, buğdadan ona çatmamışdır. Bən təklif ediyoram ki, hər fraksiyadan bir nümayəndə olmaq üzrə bir komissiya göndərib bu işləri yerində təhqiq edəsiniz, tainki həmin komissiya məhəlində təhqiqat yapıb bu barədə parlamana məlumat versin.

Əhməd Cövdət - Möhtərəm əfəndilər! İki gündən bəri mövzuyi-bəhs olan məsələ həqqində bənə bir neçə dəqiqə söyləməgə müsaidə veriniz. Çünki burada sol firqələri bir növ türklərin əleyhinə getməkdə ittiham etdilər. Təəccübdür ki, sosialist firqələrini töhmətləndirib türk demokratiyasının müdafiəsini başqaları boyunlarına götürüyorlar. Məhəmməd Əmin əfəndi söylədilər ki, bizim firqəmiz türk firqəsidir. Əfəndilər, siz türkçü isəniz biz də diyoruz ki: biz də türküz, firqəmiz də türk firqəsidir. (Soldan və mərkəzdən alqış). Fəqət bizim ilə sizin aramızda böyük fərq var. (Məhəmməd Əmin - doğrudur var). Bizim firqəmiz türk füqərayi-kasibəsi türk xəlqi, türk demokratiyasının hüququnu müdafiə edən bir türk firqəsidir. (Soldan alqış). Biz kim olur-olsun türk olsun, müsəlman olsun deyənlərdən degiliz. Görüyorsunuz millətin paşası ilə əkinçisini bir dərəcədə tutan firqələrin ardınca gedənlər səhvlərini anlamağa başlamışlardır. Türk xəlqi də kəndi kəndisini idarə etmək arzusu bəsliyor və istəməz ki, onun zəif əllərilə hasil edilən sərvət yalnız bir neçə şəxsə qismət olub qalsın. Məlumunuzdur ki, Azərbaycan xəlqi üçün türk sözü yeni bir şeydir və türk olduğunu yenicə anlamışdır. Odur ki, türkləri böyük intizar ilə gözlüyordular. Qara bəy cənabları buyurdular ki, türklər həqqində ehtiramdan başqa bir söz söyləməməli. Bu doğrudur. Fəqət türklər burada ikən bir kaç zabitanın ədəbsizligi xəlqımızı dönməgə, hətta söyməgə belə məcbur etmişdi. Biz istəmiyoruz ki, böylə fəna hərəkətlər Osmanlı türklərinə qarşı Azərbaycan türklərində nifrət oyatsın. Bunu burada olan bir kaç paşa yaydı, biz o paşa ilə düşməniz, bizim firqəmiz həm Osmanlı xəlqinin, həm Azərbaycan demokratiyasının hüququnu müdafiə üçün həmin paşalar ilə mübarizə edəcəkdir.

Əvət! Bunu təsdiq ediriz ki, türk demokratiyası müqəddəsdir, ehtiramlara layiqdir. Fəqət əfəndilər, burada türk-türk deyə döşünə dögənlər məgər türklər gələndə paşaların ayaqlarına sərildikləri halda, ingilislər gəlincə onlara sıxılıb türk tərəfdarı olduqlarını danaraq ingilis xidmətinə girməgə çalışmadılarmı? (Mərkəzdən və soldan alqış). O vəqt Azərbaycan xəlqinin hüququnu hamıya qarşı müdafiə edən bizim firqəmiz olmadımı? Burada yoldaşımız dedi ki, osmanlılar gəldilər puç olan əsas idarələri bizimkilərə də təsir etdi. Məgər həqiqətən Osmanlı hökumətinin əsası puç degilmi?

Əgər Osmanlı məmləkətini gəzmiş olsanız, yazıq türk əkinçilərinin nə qədər zəlil olduğunu görərsiniz. Buna da səbəb soltanlar və həmin paşalardır. (Soldan - doğrudur). Bən dediklərimi Osmanlı xəlqinin ruhunu hər kəsdən artıq bilən, onun dililə söyləyən, onun sazını çalan türk şairi Məhəmməd Əmin bəyin sözlərilə sübut etmək istərəm.

Şair türk hökumətinin istibdadını təsvirlə diyor ki:

“Şu istibdad hökuməti Türkiyəyə təhlükə!

Bakın məsud etmək üçün hər şeyi olan bir ölkə

Hər qüvvəti məqsədinə ram eləyən bir ümmət

Üç qitədə cahangircə hökm sürən bir dövlət

Şu saatdə bir qaranlıq uçurumun üstündə”.

Əfəndilər bunu edənlər, bu istibdadı quranlar kəndiləri müsəlman və türk degillərmi? (Məhəmməd Əmin. Çox vəqt degillər). Bən deyə bilərəm ki, əgər Osmanlı xəlqi və əkinçilərini Avropa sərmayədarları əziyorsalar da onlardan daha əvvəl əzən haman paşalardır. Daima bunlara qarşı üsyan edən şair türk əkinçilərinin halını təsvir edərək diyor ki:

Bu yazıqlar

“Şu zavallı millət üçün məşrutiyyət xəyanət

Ədaləti düşünən baş əzilir.

Müsavatı söyləyən dil kəsilir

Hürriyyətlə çırpınan qəlb xaindir

Zindanlarda bu məzlumə zəncirlər

Biçarəyə qızdırılmış dəmirlər

Biçarəyə soyuq sular tomruqlar

Murdar sözlər, yumruqlar

Biçarəyə Mərmərədə qanlı-qanlı ölümlər

Biçarəyə heç bir yerdə yapılmayan zülmlər”

Kəndləri və əyalətləri təsvir edərkən şair diyor ki:

“İştə sizə dışarılar ki, hər buçağı bir xərabə, bir məzar

Köylərində iniltili qəlblər, örümçəklər boş xanələr

Dağlarında donmaz olmuş dəgirmanlar,

Soyğun vermiş karvanlar

Hər yerində yangın, yağma, zülm var”.

Məgər bunları edən bir idarənin əleyhinə danışmaq olmazmı? Bir şair bütün qəlbilə bunlara qarşı tüğyan edərkən siyasi bir firqənin tüğyan etməgə həqqi yoxmu? Məlumunuzdur ki, əfəndilər, burada Qafqasiya içərisində kəndi qardaşlarını xilas etmək kibi müqəddəs işlərə çalışan məhmətçiklər ilə bərabər çox fənalıqlar yapan ədəbsiz zabitan da olmuşdur. Bunların ədəbsizlikləri zavallı məhmətçikin boynuna atılacaqdır. Burada ingilislərin bir kontrol komisyonu var ki, müharibədən nəşət edən və birə on artıq göstərilən zərərləri hesab ediyor ki, canını fəda edən yazıq türk məhmətçiklərinin boynuna yükləsin. Hətta bir çox vicdansız müsəlmanlar dəxi var ki, oraya yazılı ərizələr vermişlərdir. Bunlar əleyhinə ilk əvvəl etiraz edən yenə bizim sosialistlər qəzetəsi olmadımı? Artıq türk barəsində danışmayıb əleyhimizə əsaslı sübutlar ilə çıxsınlar.

Sorğuya gəldikdə bu barədə deyərdim ki, danışılan bir çox sözlərin doğrusu varsa da bir çoxlarının da doğru olduğunu etiraf etmək qeyri-mümkündür.

Məhəmməd Əmin həzrətləri buyurdular ki, hökumət məsələsində iki hal ola bilər. Biri parlamandan qabaq, digəri sonra və parlamandan qabaqkı hökumətin nöqsanını tazəyə istinad etmək olmaz. Hökuməti tənqid edərkən daxili və xarici düşmənləri, vəqtin az olmasını nəzərə almayı da tövsiyə etdilər. Bu az vəqtdə işləri tamamilə düzəltmək qeyri-mümkün olduğunu da əlavə etdilər. Burası doğru, biz də etiraz edəməriz. Fəqət sabiq hökumət ilə yeni arasında bir təfavüt olmalı idi. Beş həftə zərfində hökumət barı heç olmazsa bir iş görəydi, tədbir görüldü deyə idi. Fəqət mütəəssüfanə bir tədbir ittixaz edilməmişdir. Qara bəyin “hökumət gözlədigimizi vermədiginə görə etimad etmiyoruz” deməsinə qarşı yoldaşımız Əbilov söylədi ki, hökuməti düşürmək ilə dərdə çarə olmaz. Hər bir işimizi parlaman həll etməlidir. Fəqət dövlət, məmləkət və əkinçinin hüququnu müdafiə edəcək iqdamatı bu parlamandan gözləmək əbəsdir. Lakin ümidvarız ki, bu yaxında dəvət olunacaq Azərbaycan Məclisi-Müəssisanına həqiqi xəlq nümayəndələri cəlb olunacaq, onlar vasitəsilə əsaslı bir xəlq hökuməti qurulub Azərbaycan yaşayacaqdır.

O vəqtədək demokratik bir hökumət təsəvvürü qeyri-mümkündür. Lakin yenə dərdimizə bir çarə etmək üçün firqəmiz qərar qoydu ki, hökumət ilə bərabər parlamanda dəxi işləyib öylə fövqəladə tədbirlər görsün ki, hökumətə bir kömək olsun. Hökumət namindən daxiliyyə naziri buyurdu ki, rüşvət alan xain məmurlar məhkəməyə verilib cəzalanacaqlardır. Fəqət bu vəqtədək bir məmurun həbs edilərək cəzalandığını görmədik. Deməli hazırda mövcud olan məhkəmə qanunları kifayət etmiyor. Ona görə bir ali məhkəmə (tribunal) qurulmalı ki, bütün möhtəkirlər, xainlər bu ali məhkəməyə verilərək cəzalansınlar. Hətta lazım görülsə bütün əmlakını da əlindən almağa səlahiyyətdar olsun. Yoxsa şimdiki məhkəmələrə veriləcək olsalar, xainlər Azərbaycandan çıxıb Gürcüstan, Ermənistan və sair məmləkətlərə gedərək qanundan qaça bilərlər. Bunun önünü ancaq o ali tribunal vasitəsilə almaq mümkündür ki, bu da yalnız bizdə degil, başqa məmləkətlərdə də var. Bütün bu işləri ətraflıca təftiş etmək üçün ikinci parlaman komisyonu dəxi təşkil olunmalıdır. İştə bu surətlədir ki, tamamilə də olmasa əhval bir qədər bəlkə düzəlib Azərbaycan xəlqi ilə kəndlisi üçün rahətlik ola. (Soldan alqış).

Aslan bəy Qardaşov - (Əhrar) Bizim dünki sözlərimizdə hökumətin izahatını kafi görmədigimiz bizim hökuməti yıxmaq arzusunda olduğumuzdan nəşət etməyib verilən izahatın doğrudan-doğruya kafi olmamasından iləri gəlmişdir. Və bir də hökumət əzaları ilə bizim qərəzi-şəxsiyyəmiz olmadığı ilə bərabər kabinəyə bu halda daxil olmaq arzusunu dəxi etmiyoruz.

Fəqət biz onu istiyoruz ki, hökumətimiz bilxassə ədalət, həqqaniyyət üzrə təsis edilsin. Bu üsulsuzluq üzündəndir ki, hökumət idarəsində böyük səhv və xətalar sadir olmaqdadır. Biz çox şad olardıq ki, hökumət özü sorğudan əvvəl bu xəyanətlərin önünü alaydı.

Bu qədər xəyanətlərə hökumətin göz yumması, barmaq arasından baxması təəccüb olunacaq bir şeydir.

Bir para natiqlər: bu cür xəyanətlərin önünü almaq üçün tez bir zamanda Məclisi-Müəssisan çağrılması təklifində bulundular.

Cavab olaraq mən onu demək istiyoram ki, hal böylə davam edərsə Məclisi-Müəssisan çağrılması da mümkün olmaz. Biz xəyanət ismini doğruluğu ilə məşhur olan yollar nazirinin ağzından bu gün eşitdik.

“Müsavat” fraksiyasının rəisi Rəsulzadə cənabları dünki qaynar nitqində “hökumətin səhv və xətaları olmaq mümkündür” diyor. Əcəba, nə cür səhv və xətalardır ki, uzun bir müddət davam ediyor. Nə tühəf bir səhvdir ki, Bakı milyonçusuna, İran konsuluna 10 minlərlə verilən bezin bir arşını da olsun möhtacına verilmiyor. “Müsavat” rəisi nə üçün bu kibi şeylərə cinayət deməyib səhv ismi veriyor.

Hökumətin verdigi bəyanat bizi razı salmadı. Zənn edirəm bu bəyanat Müsavatı dəxi razı sala bilməz.

Biz “Əhrar” fraksiyası, əvvəlki etimadımızı geri almırıq. Məəhaza fövqəladə bir komisyonun təşkilində, sosialist fraksiyalarına iştirak ediyoruz ki, bəlkə işlər bir növ yolunda gedər.

“Azərbaycan”, 17 fevral 1919, №115

Qayimməqam - müavin, inzibati məmur

Məəhaza - bununla birlikdə

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 19 noyabr.- S.21.