Belqrad teatr həyatı payız günlərində  

 

GÜNDƏLİKDƏ YENƏ DƏ TEATR PROBLEMLƏRİ İDİ...

 

 

 

Teatr tənqidçilərinin beynəlxalq assosiasiyasının Varşavadan, Pekindən sonrakı növbəti Konqresi 2016-cı il sentyabr ayının 26-da, Serbiyanın paytaxtı Belqrad şəhərində öz işinə başladı.

 

Azərbaycan təmsilçiləri olaraq Mədəniyyət Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə həmin Konqresdə iştirak etmək üçün sənətşünaslıq doktoru, professor Məryəm Əlizadə bu sətirlərin müəllifi olan mən Belqrad şəhərinə gəldik. Bizi Belqrada gətirən səbəb dünya teatr tənqidçilərinin XXVIII Konqresi olsa da ilk sözü onun keçirildiyi şəhərdən Belqraddan başlamaq yerinə düşərdi. Milyon yarımdan artıq əhalisi olan Belqrad şəhəri sanki parklar, çəmənlər içində salınmış oazisə bənzəyir. Haqqında əfsanələr dolaşan Dunay çayının ikiyə bölməsi bu şəhərin gözəlliyini artıran ilahi bir hədiyyədir. Şəhərdə nəqliyyatın-tramvayların, trolleybusların, avtobusların, çoxsaylı yük minik avtomobillərinin bu başdan o başa intensiv hərəkət etməsinə baxmayaraq, hay-küydən, gurultudan uzaq olan Belqrad təmkinlə, sadə ahəngi ilə rahatlıq gətirir. Bu şəhərin insanları isə (Avropanın bir çox şəhərlərində az təsadüf edilən), öz mehribanlığı, gülərüzlüyü, əcnəbilərə nəcib münasibətilə ilə heyranlıq hissi yaradır.

 

Konqresə gəlincə, o öz əsasnaməsinə uyğun olaraq, hər iki ildən bir keçirilir onun gündəliyində dünyanın teatr həyatında müşahidə edilən bədii-estetik məsələlər, sənət baxışları, yeni metodlar axtarışlar haqqında məruzələrin dinlənilməsi, həmçinin bu sahədə ki mövcud problemlərlə bağlı diskussiyaların aparılması nəzərdə tutulur. Bundan başqa konqresin gündəliyində təşkilati məsələlər, yəni Assosiasiyanın Prezidentinin, baş katibinin, komitələrinin seçilməsi məsələləri var idi.

 

Gündəlikdə duran məsələlərə beş sessiya iclaslarında baxıldı. Həmin sessiyalar daxilində "Yenilik mərkəzi Avropa konsepti"(Danila Avila-Braziliya), "Brextin Adornonun irsi"(Aleksandra Jovesaviç-İtaliya), " itirilib necə"(Manabu Nola-Yaponiya), "Yenilik risk yaradır"(Mişel Vais-Kanada), "Teatr tənqidi landşaftının dəyişilməsi "(Duska Radosavlyeviç-İngiltərə), "Kommersiyalar orijinallıq" (Lamice Əl Amari-Almaniya), "Yenilik Hindistan gerçəkliyi kontekstində; Yeni təcrübələr. Tematik tədqiqatlar" (Dipa Punjani-Hindistan), "Opera sənətinin rekonstruksiyası" (Edita Lescinska-Latviya), "Köhnə yeni, yeni köhnə" (Jefrey Erik Cenkins-ABŞ) "Yunan teatrının yeni nəslinin Şekspir tamaşaları "(Qriqoris İoannadis-Yunanıstan) s. mövzularda edilən məruzələrdə dünya səhnə sənətinin, həmçinin çağdaş dövrün teatr tədqiqatlarının aktual məsələlərinə diqqət yetirildi.

 

Dünyanın teatr prosesində müşahidə edilən, ayrı-ayrı ölkələrin teatr həyatında təzahür edən ictimai-mədəni problemlərin dəyərləndirilməsi həlli ilə bağlı fikir mübadiləsində mübahisələr qaçılmaz oldu. Əslində bu, gözlənilən idi, çünki assosiasiyada təmsil olunan ölkələrin, istər siyasi, istər iqtisadi, istərsə sosial-mədəni reallıqlarının təsiri ilə fəaliyyət göstərən teatr sənəti, təbii olaraq fərqli inkişaf vüsətinə malikdir. Həmin ölkələrin cəmiyyət həyatı ilə qarşılıqlı əlaqədə olan teatrlarının həll etməli olduqları məsələlər, üzləşdikləri çeşidli problemlər mövcuddur. Məsələn, çağdaş hind teatrının qarşısında duran məsələlərlə, Braziliya, yaxud İngiltərə teatrının üzləşdiyi çətinliklər, eləcə Yaponiyanın teatr həyatının reallıqları ilə Almaniya teatrının həll etməli problemlər arasında fərqlər açıq-aşkardır. Əgər Çin teatrının prioritetləri içərisində ənənə novatorluq, nəsillər- arası mədəni-estetik varislik hədlərini qorumaq qayğısı başlıca yer tutursa, Yunanıstanın teatr sənətinin inkişafı üçün ictimai-iqtisadi resursların səfərbər edilməsi bu gün daha böyük önəm daşıyır. Odur ki, istər dinlənilən məruzələrdə, istərsə aparılan fəal diskussiyalarda konkret ölkənin xalqın çağdaş ictimai-iqtisadi durumunun, eləcə sosio-mental özəlliklərinin nəzərə alınmasının vacibliyi xüsusi vurğulanırdı. Ayrıca olaraq, dünyada baş verən siyasi proseslərin, müharibələrin, silahlı münaqişələrin mədəni proseslərə, xüsusən incəsənət sahəsində müşahidə edilən təsirlərilə əlaqədər olaraq, teatr tənqidçiləri anlaşılan həmrəyliklə öz narahatlıqlarını bildirdilər, "toplar atılan zaman muzalar susur" deyimini dilə gətirdilər. Məruzələrdən sonrakı diskussiyalarda dünya teatr tənqidinin sayılan təmsilçiləri bu sahədə müşahidə edilən gerçək problemlərə, eləcə konkret məsələlərə prinsipial mövqe bildirdilər. Yuxarıda sözü gedən Konqresdə dünya teatr sənətinin çağdaş halı üz tuta biləcəyi bədii yaradıcılıq üfüqləri nəzərdən keçirilirdi. Bu sahədə müşahidə edilən tendensiyalar, tədqiqatlar, getdikcə daha artıq diqqətçəkən yaradıcı simalar, yeni formalar fərdi metodlar, bir zamanlar avanqard sayılıb; bu gün göz görəsi köhnələn üslublar sair məsələlər daha böyük maraq əhəmiyyət kəsb edirdi.

 

Təsadüfi deyil ki, çıxışlar mövzu etibarilə konkret məzmunu əhatə etsə də onların içərisində ümumi teatr fəaliyyətinin ağrılı məsələləri önə çəkilir, ayrı-ayrı dövrlərin və teatrların yaradıcılıq təcrübəsi kontekstində dəyərləndirilirdi. Bu zaman teatr tamaşalarının mövzu-problematika, janr müxtəlifliyi məsələləri ilə yanaşı bədii forma və səhnə ustalığı məsələlərinə də xüsusi diqqət verilirdi. Məsələn, ABŞ-ın tanınmış teatr tənqidçisi Jefrey Erik Cenkins teatrların yeni forma, üslub, səhnə dili axtarışları problemlərinə toxunaraq, məhşur "yeni unudulan köhnədir"deyimini bir daha xatırladıb, yaradıcılıq axtarışlarının hər hansı teatrın inkişaf meyllərini ifadə etməli olduğunu, tamaşalarının mədəni-estetik təmənnasının doğrulmasına yönəlik səmərəsini qeyd etdi. J. Erik Cenkins bütün axtarışların yeniliyə aparmadığını, bəzən əksinə sapmalara, əyintilərə də yol aldığını bildirməklə, başqa bir tənqidçi, kanadalı Mişel Vaisin "Yenilik risk yaradır" adlı məruzəsinin tezislərində səslənən, ayrı-ayrı teatrların təcrübəsində müşahidə edilən real mənzərəni örnək göstərdi.

 

Çağdaş dövrün teatr üfüqlərində görünən müxtəlif rejissor simalarının yaradıcılıq metodları, klassikanın və müasir dramaturji əsərlərin səhnə yozumları, həmçinin tamaşaların auditoriyaya təsiri, seyrçinin estetik qavrayış məsələləri ilə bərabər çıxışlarda bu sahədəki tədqiqatlar, səhnə sənətinin yaradıcılıq həyatının bəzi hallarda teatr tənqidinin diqqətindən kənarda qalması faktları da qeyd edildi.

 

Çağdaş dünyanın teatr tənqidinin problemləri, dövrün teatr mədəniyyətinin, konkret olaraq, hər bir cəmiyyətin teatr prosesindən birbaşa asılıdır. Cəmiyyət həyatındakı reallıqların və prioritetlərin dəyişməsi, buradakı tərəqqi, yaxud ətalət vəziyyəti incəsənətin ən həssas sahələrindən olan teatra öz müvafiq təsirini göstərir. Bəzi hallarda teatr sənəti ətrafdakı hadisələrə adekvat reaksiya verməklə öz mövcudluğunu bəyan etsə də, bəzən həmin hadisələr onun yaradıcılıq ahəngini ciddi şəkildə zədələyir. Belə vəziyyətlərdə teatr tənqidinin hər hansı fəal müdaxiləsindən, mövqe nümayişindən bəhs etmək mənasızdır.

 

Başqa bir məsələ, teatr prosesinə kütləvi informasiya vasitələrinin bəzən səmərəli, bəzən isə nəticə etibari ilə zərərli təsiri ilə bağlıdır. Belə ki, teatr həyatının mənəvi-ruhsal yaradıcılıq mühiti həssas və səriştəli yanaşmaya ehtiyac duyduğu halda, qeyri-peşəkar müdaxilə onun təbiətindəki demokratizmlə bərabər, canlı harmoniyanı bərbad edir. Nəticədə prosesin sabitliyi və ardıcıl inkişaf xətti pozulur, ən yaxşı halda ləngiyir.

 

Kompüter texnologiyalarının, sosial şəbəkələrin getdikcə artan vüsəti sayəsində yaranan vəziyyəti reqlamentləşdirmək mümkünsüz və gərəksiz göründüyü kimi, ciddi teatr tənqidinin professional fəaliyyət meydanının daraldığı da aydın görünür. Səhnə sənətinin yaradıcılıq perspektivləri ilə bağlı dünya teatr tənqidçilərinin yekdil qənaətinə görə, bu sənətin çağdaş dövrdə inkişaf meylləri birmənalı şəkildə onun teatr tənqidi ilə əməkdaşlığı sayəsində faydalı nəticələr verə bilər.

 

Teatr sənəti ağ-qara deyilola da bilməz. Odur ki, səhnə aləmini və burada baş verənlərin rəngarəng təbiətini bilən teatr tənqidi "dünyanın səhnə-insanların aktyor" (Şekspir) olduğunu az qala postulat kimi qəbul edir, bu sənətin onilliklərlə dəyişilməyə məruz qalan fəlsəfəsini təmkinlə dəyərləndirməyə can atır. bu zaman, yəni cəmiyyətin dialektik dəyişməsinə müvafiq olaraq dəyişən teatronun tənqidi ilə məşğul olan mütəxəssislərin baxışlarının, metodlarının, mövqelərinin və təhlil üslubunun da dəyişməsi labüdləşir. Bu isə, hər şeydən əvvəl, teatr sənətinin, onunla bərabər tənqidin öz yaradıcılıq sferasını və ifadə arsenalını yenidən dəyərləndirməsini tələb edir.

 

Bu gün teatrşünaslıq elmimizinpraktik teatr tənqidinin öncülləri olan professorlar Məryəm Əlizadə, İlham Rəhimli, Aydın Talıbzadə, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Vidadi Qafarov kimi usta qələm sahiblərinin arxasınca cavan nəsli təmsil edən Aliyə Dadaşovanın, Könül Əliyevanın, Elçin Cəfərovun, Aygün Süleymanovanın bu sahədə diqqət çəkən fəaliyyətlərini təqdir etsək də, eyni zamanda onların malik olduqları istedad potensialını tam şəkildə realizə etdiklərini söyləmək çətindir.

 

Ölkəmizin teatr həyatındakı yaradıcılıq işlərinə (uğurlu, ya uğursuz, fərq etməz) buya digər teatrın fəaliyyətində müşahidə edilən sənət hadisələrinə həməncə verilən reaksiyalar, teatr mövsümünün sonunda icmal-məqalələrin yazılması, xüsusilə bölgə teatrlarının sənət həyatı ilə (buranın repertuarından tutmuş, sənətçilərin fərdi yaradıcılığına qədər məsələlərlə) bağlı təhlillər son dərəcə seyrəkdir. Çağdaş dövrümüzdə aktuallığı ilə seçilən, teatr antropologiyası, teatr sosiologiyası, teatr menecmenti, teatr iqtisadiyyatı kimi mövzularda ciddi araşdırmalar mətbuatda, demək olar, görünmür.

 

Bu qeydlərimiz indiyədək görülən işləri dəyərdən salmaq, kiminsə çəkdiyi zəhmətə xor baxmaq yox, zamanın tələbləri və teatr həyatının nəzəri-estetik məna qazanması işinin yükünü daşımalı olan teatr tənqidinin professionallıq məsuliyyətini xatırlatmaqdır. Bu gün teatr tənqidi elmi-yaradıcılıq prioritetlərini dəqiq müəyyənləşdirməli, öz professional missiyasını yerinə yetirməlidir. Qədim Çin atalar sözündə deyilən "qoy yüz bahar olsun, yüz qızıl gül yetişsin" hikmətini düşündükcə, milli teatr mədəniyyətimizdə yalnız münbit yaradıcılıq şəraitinin yaranması ilə neçə-neçə nadir istedad sahibinin boy verib görünməsinə, stereotiplərin üstündən xətt çəkib fərdi metodların meydana gəlməsinə ümid edə bilərik...

 

Bayaqkı mətləbə qayıdıb, bir məsələni də qeyd edək ki, konqresin gündəliyində duran məsələlər, eləcə də onun reqlamenti dövrün mədəni gerçəkliyində müşahidə edilən yaradıcılıq hadisələrini və tendensiyalarını, həmçinin teatr tənqidinin mövcud problemlərini tamamilə əhatə etmək iddiasında deyildi. Burada başlıca məqsəd həmin sahədəki mövcud mənzərəni diqqətə çatdırmaq, buya digər ölkələrin teatr mədəniyyətlərində müşahidə edilən tendensiyaları elmi-praktik müstəvidə dəyərləndirmək, reqressiv meyllərin qarşısının alınması istiqamətində ümumi məxrəcə gəlib, qüvvələri səfərbər etmək idi. Odur ki, teatr tənqidinin teatr prosesinə getdikcə daha artıq nüfuz etməsi, fəaliyyətinin miqyasının və səmərəsinin artırılmasına nail olmaq üçün virtual polemikaların və praktik teatr həyatına həsr edilən nəzəri tədqiqatların aparılması işi konqres iştirakçıları tərəfindən təqdir edildi.

 

İsrafil İSRAFİLOV

Sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor

 

 

525-ci qəzet.- 2016.- 24 noyabr.- S.4.