Elmə həsr olunan ömrün əbədiyyət formulu

AKADEMİK TOFİQ HACIYEVİN 80 İLLİYİNƏ

Ömrünü elmə həsr edən insanlar - alimlər cismən bu dünyanı tərk etsələr də, ruhən ölmürlər, çünki onların qələmə aldıqları dəyərli elmi əsərlər hər zaman oxunur, beləliklə, alimlər, onların elmi irsi yaddaşlara əbədi həkk olunur.

Yaddaşlarda əbədi iz qoyan alimlərimizdən biri də 27 noyabr 2015-ci ildə qəfil ölümü ilə bizi dərindən sarsıdan akademik Tofiq İsmayıl oğlu Hacıyevdir. Türk dünyasının görkəmli alimi, AMEA-nın həqiqi üzvü, "Şöhrət" ordenli Tofiq Hacıyev Azərbaycan dilçiliyinin ən böyük simalarından biri, türkologiyanın əvəzolunmaz dilçilərindəndir. Məhsuldar elmi fəaliyyətə malik, Azərbaycan dilçilik elminin inkişafı tarixində xüsusi yeri olan Tofiq Hacıyev təkcə Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında nüfuzlu dilçi alim kimi tanınıb. Bütün ömrünü müqəddəs bir amalın gerçəkləşməsinə həsr edən alimin elmi yaradıcılığında dil tarixi, ortaq türk dili və tərcümə məsələləri ilə bağlı tədqiqatları elmi mahiyyətinə görə mühüm maraq doğurur. Dəyərli elmi əsərlər qələmə alan, mühakimə və təfəkkür zənginliyi ilə seçilən akademikin zəngin və əhatəli yaradıcılığı elmi fəaliyyətinin parlaq nümunələridir.

Beynəlxalq konfrans və simpoziumlarda doğma vətənini layiqincə təmsil edərək dəyərli məruzələri ilə çıxış edən alim Azərbaycan elminə böyük töhfələr verib. Onun elmi tədqiqatlarının nəticələri dünyanın bir çox nüfuzlu beynəlxalq elmi jurnallarında çap olunub, əsərləri beynəlxalq səviyyədə sanballı elmi mənbə kimi istifadə edilməkdədir.

1936- cı ilin 1 mayında Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində anadan olan Tofiq Hacıyev orada orta təhsil aldıqdan sonra 1953-1958-ci illər ərzində Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində oxuyub. Universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirib və aspirantura təhsilinə başlayıb.

Elmi yaradıcılığa dialektoloq kimi gəlsə də, (1962-ci ildə "Azərbaycan dilinin Cəbrayıl şivəsi" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib) dilçilik tarixində görkəmli ədəbi dil tarixçisi kimi tanınıb. 1969-cu ildə "XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə edib. Tofiq Hacıyev 1962-1967-ci illərdə M.F.Axundov adına Pedaqoji Dillər İnstitutunda əvvəlcə müəllim, 1965-ci ildən sonra isə dosent vəzifəsində çalışıb. Alim elmi-pedaqoji fəaliyyətini 1968-ci ildən etibarən isə Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU) davam etdirib. 1971-ci ildə professor elmi adına layiq görülən Tofiq Hacıyev 1984-2015-ci illər ərzində Türkologiya kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışıb. 1999-cu ildə Əməkdar elm xadimi adına layiq görülüb. 2001-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü seçilən böyük alim Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasında Filologiya üzrə Ekspert Şurasının (2007-2012) və dilçilik üzrə Əlaqələndirmə Şurasının (2008-2014) sədri olub. Eyni zamanda Yazıçılar Birliyinin, Dövlət Dil Komissiyasının və Milli Məclisdə Toponimiya Komissiyasının üzvü olan Tofiq Hacıyev "Türkologiya" və "Dədə Qorqud" məcmuələrinin baş redaktoru kimi də layiqincə çalışıb. 2013-cü ildə AMEA Dilçilik İnstitutuna direktor təyin olunan alim 2014-cü ildə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilib.

Tofiq Hacıyev müəllim-pedaqoq kimi də sevilib. Türkiyəli alim Yavuz Donat "Hocaların hocası" məqaləsində akademik Tofiq Hacıyevdən bəhs edərkən Azərbaycanda ona "Hocaların hocası" (Müəllimlərin müəllimi) kimi xitab olunduğunu haqlı olaraq vurğulayır. Tofiq Hacıyev sağlığında ədəbi məktəb yaratmış alimlərdəndir. Onun rəhbərliyi ilə 6 filologiya üzrə elmlər doktoru, 30-a yaxın fəlsəfə doktoru dissertasiyası müdafiə olunub. Tofiq Hacıyev ədəbi məktəbinin nümayəndələri müxtəlif sahələrdə tədqiqatlar apararaq dilçiliyimizi inkişaf etdirirlər.

Görkəmli alimin elmi araşdırmalarının mərkəzində dayanan dil məsələlərindən biri ədəbi dilin inkişaf tarixidir. "Ədəbi dil tarixinin dövrləşdirilməsi xalqın dili ilə tarixi, mənəviyyatı ilə maddi mədəniyyəti, təfəkkür tərzi ilə iqtisadi həyat şəraiti, bədii düşüncəsi ilə əqli-zehni səviyyəsi arasındakı əlaqələri müəyyənləşdirilməsi kimi elmi-nəzəri əhəmiyyətə malikdir"-deyən akademik Tofiq Hacıyev elmi araşdırmalarının çox hissəsini ədəbi dil tarixinin tədqiqinə həsr edib. Ədəbi dilin baş atributunun "norma" olduğu qeyd edərək alim ədəbi dili seçmə fonetik, leksik və qrammatik faktların sistemi kimi səciyyələndirib. Alimə görə, ədəbi dilin dövrləşməsi təsnifatında mərhələlərin bölgüsündə "ədəbi dilin üslubi təzahürlərinin kəmiyyəti, onların qarşılıqlı münasibətlərinin, ictimai vəzifələrinin xarakteri, bu təzahürlərin əsasında duran struktur və funksional əlamətlərin səciyyəsi, ədəbi dilin quruluşu, həcm və ictimai funksiyaları ilə dilin qeyri-ədəbi təzahürlərinin münasibəti" sistem olaraq əsasdır. O, "Azərbaycan ədəbi dili tarixi" kitabında Azərbaycan ədəbi dili tarixinin təsnifatında ona xas olan bəzi məsələləri ümumiləşdirərək göstərir ki, "ədəbi dil öz inkişafında həmişə ümumxalq dilini qabaqlayır, onun avanqardı kimi çıxış edir.

Tofiq Hacıyev dil tarixçisi olmaqla yanaşı, eyni zamanda ədəbiyyat nümayəndələrinin poetik dil-üslub xüsusiyyətlərini də araşdırıb. Onun "Füzuli: dil sənətkarlığı", "Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil" monoqrafiyaları olduqca dəyərli əsərlərdir. O, XX əsrdə Azərbaycan ədəbi mühitində böyük dönüş yaradan, xəlqilik prinsipinə əsaslanaraq anlaşıqlı dildə yazan "Molla Nəsrəddin"çilərin dil-üslub xüsusiyyətini də tədqiqata cəlb edib. Müəllif ədəbiyyatımıza inqilabi-satirik üsulu gətirən, həm tragik, həm də satirik üslubi formalara müraciət edən M.Ə.Sabir və C.Məmmədquluzadə əsərlərinin dilindən bəhs edən monoqrafiyalarında böyük inqilabçı Sabir və C.Məmmədquluzadənin satirik dünyagörüşünü formalaşdıran ədəbi ənənə və məktəbləri,ədəbi-satirik dili geniş şərh edib. Şeir və nəsr dilimizin xəlqiləşməsində misilsiz rolu olan "Molla Nəsrəddin"çi sənətkarlar arasında oxşar cəhətləri işıqlandıran alim, Sabir ənənələrini M.Füzuli, M.F.Axundov, C.Cabbarlı kimi dahilərin ədəbi irsi ilə müqayisə edib. Onun "Satira dili" , "Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil", "Molla Nəsrəddin"in dili və üslubu" , "Sabir: qaynaqlar və sələflər", "Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz" kitabları bu mövzuya həsr olunub.

Tofiq Hacıyevin "Dədə Qorqud kitabı"nın dili ilə bağlı araşdırmaları dilçilik elmində xüsusi yer tutur. "Dədə Qorqud kitabı" abidəsinin nəşri, təbliği, araşdırılması məsələləri alimi daim düşündürüb və tədqiqata sövq edib. O, "Dədə Qorqud kitabı"nın dil-üslub xüsusiyyətlərini ehtiva edən bir neçə monoqrafiya və məqalələrin müəllifidir. Son zamanlar abidəyə maraq və diqqətin daha da artması, "Dədə Qorqud"un 1300 illik yubileyinin, konfranslarının keçirilməsi Tofiq Hacıyevin bu sahədəki elmi fəaliyyəti və dilçilik elmində nüfuzu ilə əlaqədardır. Təsadüfi deyil ki, T.Hacıyevə bu sahədəki əvəzsiz xidmətlərinə görə "Azərbaycan dilçilik elminin Dədə Qorqudu" da deyirdilər. "Dədə Qorqud: dilimiz, düşüncələrimiz" (1999) və "Dədə Qorqud kitabı: tariximizin ilk yazılı dərsliyi" (2014) monoqrafiyalarında, "Dədə Qorqud kitabı" (ensiklopedik lüğət - 2004), "Dədə Qorqud dünyası" (2004), "Qorqud ədəbiyyatı" (2004), "Kitabi-Dədə Qorqud" (əsli və sadələşdirilmiş mətn - 2004) kitablarında, müxtəlif illərdə respublikamızda və xaricdə nüfuzlu toplularda çap olunmuş 30-dan artıq elmi məqaləsində abidənin yazılma tarixi, oğuzların mənşəyi, mədəniyyəti və dili ilə bağlı bir çox məsələlər elmi həllini tapıb.

Gərgin və səmərəli fəaliyyət göstərən alimin ali pedaqoji müəssisələr üçün tərtib etdiyi metodiki dərs vəsaitləri də elmiliyi və aktuallığı ilə seçilir."Azərbaycan sovet ədəbiyyatı" (1988) dərsliyinin ərsəyə gəlməsində həmmüəllif kimi iştirak edən Tofiq Hacıyev XX əsrin ikinci yarısında ( Sovet dövrü) Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan S.Vurğun, N.Rəfibəyli, R.Rza, B.Vahabzadə, İ.Şıxlı, İ.Əfəndiyevin linqvopoetik xüsusiyyətlərini də tədqiq edib.

Dünya türkləri arasında ortaq türk dilinin reallaşması üçün çox çalışan Tofiq Hacıyevin elmi araşdırmalarının mərkəzində dayanan problemlərdən biri də ortaq türkçə, vahid imla və ümumtürk əlifba məsələsidir. Bütün ömrünü müqəddəs bir amalın gerçəkləşməsinə həsr edən alimin linqvistik konsepsiyasında ideoloji müstəvidə müzakirəyə ehtiyac duyulan türklərin ümumi dilçilik məsələsi xüsusi yer tutur. Türkoloq "Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili" (2013) kitabı və bir çox elmi məqalələrində ümumtürk əlifba və imla məsələlərinə dair elmi mülahizələrinə geniş yer verib. 1996-2004-cü illərdə keçirilən ölkələrarası türk dili qurultaylarında, konfranslarda və "Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili" (2013) monoqrafiyasında türk dövlətləri üçün ortaq ünsiyyət dili kimi məhz Türkiyə türkcəsi ideyasını irəli sürən alim bütün türk xalqları üçün ortaq türkcənin mühüm əhəmiyyətindən bəhs edərək yeni ədəbi dil yaratmaq fikri ilə razılaşmadığını dəfələrlə bildirib.

Akademik Tofiq Hacıyevin tərcümə sahəsi ilə bağlı elmi fəaliyyəti də uğurla nəticələnib. B.Serebrennikov və N.Hacıyevanın "Türk dillərinin müqayisəli tarixi qrammatikası" (2002), Murad Adcının "Qıpçaq çölünün yovşanı" (1997) və "Dünya və türk: munis tariximiz" (2006), Mikayıl Bastunun "Şan qızı"dastanı və poetikası" (2005), İbn Mühənnanın "Hilyətül-insan və həlbətül lisan" (İnsanın bəzəyi və dilin sahəsi) (2006) əsərlərinin tərcüməsi bu baxımdan öz keyfiyyətilə seçilir. Hətta Türk Dil Qurumu B.Serebrennikov və N.Hacıyevanın məlum "qrammatika" kitabının əhəmiyyətini nəzərə alaraq, Tofiq Hacıyevin tərcüməsində türk nüsxəsini Ankarada nəşr etdirib.

Alimin Roma ədəbiyyatından tərcümə etdiyi: "Katilinaya qarşı birinci, ikinci nitqlər", "Natiq haqqında" risalə", "Qay Valeri Katull. Furi və Avriliyə", "Roma imperiyası dövründə teatr", "Virtuvli. Arxitektura haqqında traktat", "Publi Vergili Maron. Üçüncü nəğmə" əsərləri də Tofiq Hacıyev qələminin və zehninin nə qədər güclü olduğunu bir daha isbatlayır.

Ötən il bu vaxt Tanrı dərgahına qovuşan böyük alimimiz yaşasaydı, bu il yubileyi - 80 illiyi onunla birgə qeyd ediləcəkdi. Təəssüf ki, əcəl aman vermədi. Təsəllimiz budur ki, alim və insan kimi akademik Tofiq Hacıyev yaddaşlarda dərin, silinməz izlər qoyub. Ruhu şad olsun!

Vüsalə AĞAYEVA

Azərbaycan Dillər Universitetinin doktorantı

525-ci qəzet.- 2016.- 25 noyabr.- S.4.