Zamanların mozaikası: hadisələr və şəxsiyyətlər

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Tarixdən əvvəlki insan. İlk sivilizasiyalar

Bir neçə epoxaya bölünən daş dövründə insanlar daş alətlərdən istifadə etmiş, sonralar isə onlara metal ucluqlar əlavə etməklə təkmilləşdirmişdilər.

Birinci epoxa paleolit (qədim daş dövru) adlanır, sonra mezolit (orta daş dövrü) və nəhayət, neolit (yeni daş dövrü) gəlir. Neolitdə torpağın becərilməsi insan həyatına o qədər güclü təsir göstərir ki, bunu bəşəriyyət tarixində neolit inqilabı adlandırırlar.

Torpağın becərilməsi hesabına neolit dövrünün adamları tarixdə ilk dəfə öz yaşayışlarının təbii mühitini bilavasitə tələbatlarına uyğunlaşdırmağı bacardılar. Daş dövrünün adamları təbiətlə qırılmaz qaydada bağlı və ondan asılı idilər, çünki yalnız təbii məhsulları istehlak edirdilər. Neolit epoxasında isə artıq istehsal edən bir təsərrüfat meydana çıxır. Bu isə izafi ərzaq əldə edilməsi, yeni əmək alətlərinin meydana çıxması və oturaq yaşayış məskənlərinin tikilməsi ilə müşayiət olunur. Bu dövr yeddi minillik ərzində davam edir, Mesopotamiya, Misir, Çin, Yaponiya və qədim Amerika mədəniyyətlərinin bu vaxt maddi və mənəvi əsasları qoyulur. Bizim eradan əvvəl III minillikdə Mesopotamiyada və Misirdə yazı meydana gəlir.

Qədim daş dövrünün sonlarında insanlar Yer kürəsinin, demək olar ki, bitki ilə örtülmüş bütün səthini məskunlaşdırmışdılar. Torpağı becərmək isə buzluqlardan uzaq olan ərazilərdə başlandı. Beləliklə, neolit inqilabının ocaqları Yaxın Şərq, Mesopotamiya, Misir və Aralıq dənizinin şərqi oldu. Torpağın becərilməsinə b.e.ə. VIII minilliyinə qədər Yaxın Şərqdə başlandı, bu vilayət “məhsuldar yarımay (hilal)” adlanırdı. Demək olar ki, eyni bir vaxtda Şərqi Asiyada, Meksika və Peruda da torpağı becərirdilər. Belə bir hipoteza da mövcuddur ki, əkinçilik məhz insanların və heyvanların uzun müddət bir-birilə yanaşı yaşadıqları ərazilərdə təşəkkül tapmışdır.

Qədim daş dövrünün insanları əmək alətləri, silah, paltar istehsal olunan materiallar barədə geniş bilik qazanmışdılar. Bu biliklər onlara digər növ qida əldə etməyin yeni mənbələrini və ov üsullarını tapmaqda kömək edirdi. Ovçular və qida yığanlar öz məskənlərini, ətraf mühiti öyrənirdilər ki, orada bitki və heyvan mənşəli yeni qida növləri tapsınlar. Bu isə qidanın bol olduğu yerlərdə oturaq həyata keçməyə şərait yaradırdı. Məsələn, “məhsuldar hilal” rayonunda iri dəni olan dənli bitkilər bitirdi. Onların mədəniləşdirilməsi məhz dənli bitkilərin bol olduğu yerlərdə baş verirdi.

İnsanların torpağa səpdikləri ilk bitkilərin toxumu buğda və arpa idi. Mədəni bitkilər yabanılardan fərqlənirdi, çünki icad edilmiş sortlar insanın müdaxiləsi olmadan böyüyə bilmirdi. Mədəni bitkilərdə dən sünbüllərdən dağılmırdı, bunun hesabına götürülən məhsul çoxalırdı. İnsanlar yığılmış taxılı saxlayıb, sonra torpağa səpdikdə tarlaların becərilməsində həlledici addım atıldı. Ayrı-ayrı coğrafi ərazilərdə dənli bitkilərin növləri də müxtəlif idi. Məsələn, Çində mühüm kənd təsərrüfatı bitkisi kimi düyü becərilirdi. Mərkəzi Amerikada isə qidanın vacib komponenti qarğıdalı idi. Avropada buğda, arpa, yulaf, mərci və noxud becərirdilər.

Adamlar ayrı-ayrı vəhşi heyvanları artıq öldürmür, çoxalmaq üçün saxlayırdılar. Hasarlanmaqla edilən ov vaxtı heyvanlar tələyə düşdükdə, onları əhliləşdirirdilər. Keçi və qoyun saxlanılmasına başqalarından əvvəl Persiyada və Anatoliyada b.e.ə. VII minilliyin əvvəllərində başladılar. Yəqin ki, adamlar daha mülayim təbiətli və məhsuldar heyvanlara üstünlük verirdilər. Donuzu isə xeyli artıq yem tələb etdiyinə görə çox miqdarda saxlamırdılar.

Heyvanların və bitkilərin əhliləşdirilməsində, mədəniləşdirilməsində insanlar onları öz tələbatlarına uyğunlaşdırırdılar, bu vaxt həm də öz fəaliyyətlərini dəyişdirirdilər. Ov və qida yığmaq dövründən sonra əkinçilik dövrü gəldi. Qarışıq kənd təsərrüfat fəaliyyəti dövründə adamlar əkinçilərə və maldarlara bölündülər, onlar yeni mədəniyyətlər yaratdılar. Beləliklə, ilk sivilizasiyalar yarandı. Əmək bölgüsü meydana gəldi, ağır işlərin öhdəsindən isə artıq bir ailə gələ bilmirdi. Bütün icmanın iştirakı ilə suvarma sistemləri yaradılırdı, bu isə kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinə səbəb oldu. Daş dövründə ilkin məskənlər və ovçuların dayanacaqları əkinçilərin kəndlərinə çevrildilər və bu yeni tip məskunlaşma Yer kürəsinin müxtəlif yerlərində meydana gəldi. Neolitin inkişaf etmiş mədəniyyətlərində yüz və hətta min sakini olan iri şəhərlər yarandı. Artıq qədim dövrlərdə yaşayış məskənləri möhkəmləndirilirdi. Kəndin ətrafında adətən xəndək qazılır və divar yüksəldirdilər. Bibliyada təsvir edilən qədim İerixon şəhəri belə qalın və hündür divarla əhatə olunmuşdu.

Əkinçilərin yaşayış yerlərində fərqli sosial sistemlər mövcud idi. Həm də əməyin ixtisaslaşmasının bir neçə mərhələsi başlandı, sənətkarlar daşı və metalı emal edir, dulusçuluq qabları hazırlayır, digər adamlar isə qida əldə edirdilər. Onlarla adamın yaşadığı evlərdə əsasən qan qohumları məskunlaşırdı. Onlar hələ torpaq üzərində xüsusi mülkiyyəti tanımırdılar. Başlanan müharibələr əkinçilərin sosial münasibətlərində daha çox dəyişikliklər əmələ gətirdi. Mülkiyyət yaranmaqla onun ələ keçirilməsi, çoxaldılması problemləri də meydana gəldi. Onlar isə spesifik hərbi təfəkkürün inkişafına şərait yaratdı. Sənətkarlar insanın insanla mübarizəsi üçün silah və texniki vasitələr düzəldirdilər. B.e.ə. III minillikdə sosial həyatdakı fərqli dəyişikliklər çar hakimiyyətinin meydana gəlməsinə gətirib çıxardı. Əvvəlki bərabər hüquqlu cəmiyyət dini və siyasi hakimiyyətlərin birləşməsi hesabına mütləq monarxiyaya çevrildi. Mesopotamiyada çarlıq Şumer dövlətləri ətrafında formalaşdı.

Torpağın becərilməsi iri icmaların yaranmasına səbəb oldu, çox artan var-dövlət hesabına onlardan şəhərlər meydana gəldi. Tezliklə cəmiyyət kübarlara, azad adamlara və qullara bölünməyə başladı.

Neolit epoxasında təkcə təsərrüfatçılıqda deyil, dində, incəsənətdə də dərin dəyişikliklər baş verdi. Bütpərəst dində bir-birindən prinsipial qaydada fərqlənən iki inanc tipi formalaşdı. Köçəri çobanlar erkək heyvanın, çox vaxt öküzün gücünü təcəssüm etdirən allaha sitayiş edirdilər. Əkinçilərdə isə əksinə, ev, ocaq, toxum və münbit torpaq, qadın obrazındakı məhsuldarlıqla rəmzlənirdi. Kişi-allaha ibadət əvəzinə, Böyük Ana haqqında anlayış meydana gəldi. Mesopotamiyada İştar, Misirdə İsida belə ilahələr idi.

Neolit epoxasının əsas nailiyyətləri daşın yeni üsulla emalı, dülgər və dulusçuluq sənətləri, keramikanın yandırılması və metalların emalı idi. Bəzək əşyaları, bıçaqlar, qab-qacaq və baltalar düzəldilirdi.

B.e.ə. III minilliyin başlanğıcında Mesopotamiyada, Misirdə və Ön Asiyada metalların emalı artıq inkişaf etmişdi. Qalay və misi əlavə etməklə adamlar bürünc əldə edirdilər. Yeni materialların kəşfi Aralıq dənizi rayonunda ticarətin inkişafına şərait yaratdı, bazar isə şəhər-dövlətlərin malları hesabına böyüyürdü.

Neolitin sonunda, maddi və mənəvi mədəniyyətin yüksəlişi dövründə yazı meydana gəldi. Onun yayılmasının mərkəzi yüksək inkişaf etmiş Şumer şəhər-dövlətləri oldu. Onlar gil lövhələrdəki işarələrdə əşyaların qabarıq təsvirindən istifadə edirdilər. Sonralar isə işarələr artıq konkret əşyanı deyil, müəyyən anlayışları təsvir edirdi. Zaman keçdikcə, işarələr daha mücərrəd xarakter daşımağa başladı.

Köhnə Dünyanın məskunlaşması Şərqin qərb hissəsindən başlamaqla, mənəvi mədəniyyət Yunanıstan vasitəsilə Mərkəzi Avropaya yayıldı. Bəzi tayfalar Aralıq dənizini keçib İtaliyanı və Şimali Avropanı məskunlaşdırdılar. Bu dövrdə Mesopotamiyada artıq yüksək inkişaf etmiş şəhər-dövlətlər var idi.

Mesopotamiya sivilizasiyaları

B.e.ə. III minilliyə yaxın Dəclə və Fərat çaylarının cənub hissəsində ilk sivilizasiya meydana gəldi, Cənubi Mesopotamiyaya yayıldı. Burada süni suvarma inkişaf edirdi. Bu vilayətlərin varlılığı köçəri xalqları özünə cəlb edirdi, onlar iki çay arasına düşdükdən sonra oturaq həyat tərzinə keçirdilər.

Şumerlər Cənubi Mesopotamiyaya Şumer adını verməklə buraya ilk dəfə köçənlər idilər, yəni ki, onlar Mərkəzi Asiyadan gəlmişdilər. Onlar yerli əhali ilə qaynaşıb b.e.ə. IV-III minilliklərin kəsişməsində məlum olan sivilizasiyalardan ən qədimini yaratdılar. Burada ilk şəhərlər və yazı meydana gəldi. Ona görə də “Tarix Şumerdən başlayır” sözləri refren kimi səslənməklə, bu, ilk sivilizasiya yaradan bir xalqın xatirəsinə bəslənən ehtiram nişanəsi kimi qəbul edilir. Bu ərazidə Ur, Uruk, Leqaş, Kiş, Umma və Mari kimi kiçik şəhər-dövlətlər mövcud olmuşdu. Homerin məşhur eposundan iki min il qoca olan “Qilqameş haqqında epos” bu şəhərlərin bir-birilə düşmənçiliyindən bəhs edir. Urukdan olan Qilqameş özü kimi digər şəhər-dövlətlərin hökmdarları ilə mübarizə aparır. B.e.ə. 2330-cu illərə yaxın isə Mesopotamiyaya şimaldan semit çarı I Sarqon gəldi və Şumerin ağalığına son qoydu və özünün Akkad adlı iqamətgahını yaratdı. Bütün Şimali Mesopotamiya Akkad adlanmağa başladı. İki yüz il sonra Persiya körfəzindən Kiçik Asiyaya qədər uzanan Akkad çarlığı digər döyüşkən xalq olan Kutilər tərəfindən tutuldu, Şumer hakimiyyəti Ur sülaləsi ilə yenidən bütün Akkad çarlığına yayıldı. Sonra burada bir-birinin ardınca elamitlər və köçəri amoritlər gəldi. Axırıncılar Babili Fərat üzərində yeni paytaxt etdilər. Beləliklə, Şumerin 1500 illik tarixi başa çatdı.

Bu vaxt regionda iki iri dövlət - cənubda Babil çarlığı və şimalda isə Assuriya meydana gəldi. B.e.ə. XVIII əsrdə Babilin çarı Hammurabi ətraf əraziləri işğal edib, Persiya körfəzindən müasir Türkiyəyə qədər uzanan vahid geniş ərazidə çarlıq yaratdı.

Babilistanın idarəçiliyi, ticarəti və qanunları bütün bu əraziyə yayıldı. Babil dini dövlət dairəsindən şumer və alkad dillərini sıxışdırıb çıxardı. Hammurabi kodeksi dünyadakı ilk mükəmməl hüquqi sənəd, dövrün tələbini bütünlüklə nəzərə alan qanun toplumu - məcəllə sayılır. Məhz bu kodeks, dünyanın dörd tərəfinin çarı adlanan Hammurabini, onun öyündüyü mütləq hakimiyyətdən daha çox min illər ərzində bəşəriyyətə tanıtmışdır.

Hett dövləti qoşunlarının müdaxiləsindən sonra Babilistan dağıldı. Dəclə çayının yuxarılarında yerləşən Assuriya ən qüdrətli dövlətə çevrildi. Çünki onun rəqibi olan Mitanni dövlətini hettlər məhv etmişdilər. Assuriyanın işğal müharibələri b.e.ə. XI əsrdə başa çatdı. Mərkəzi Anatoliyada ağalıq edən Hett çarlığının yıxılması onların uğuruna kömək etmişdi.

B.e.ə. I minilliyin birinci yarısında Ön Asiyada Yeni Assuriya çarlığı hökmranlıq edirdi. İsrail, İudeya və Babil da daxil olmaqla, çox dövlətlər onun vassallarına çevrildi. Lakin Yeni Assuriya çarlığı b.e.v. 689-cu ildə Babili məhv etdi. Səksən il sonra midiyalıların və babillilərin mərkəz Nineviyanı tutması ilə Yeni Assuriya çarlığının taleyi bədbəxtliyə düçar olmağa başladı. Yeni Babil çarlığı da 100 ildən az yaşadı. Bu dövrün ən tanınmış çarı II Navuhadonosor idi. B.e.ə. 509-cu ildə Yeni Babilistanı çarlığını və onun paytaxtı Babili Persiya çarı Böyük II Kir işğal etdi. Onun varisləri İnd çayından Qara və Xəzər dənizlərinə qədər uzanan Kiçik Asiyanı, Misiri əhatə edən Persiya dünya imperiyasını yaratdılar. Lakin perslər Marafon döyüşündə və Salamin dəniz döyüşündə məğlub oldular. Böyük Aleksandrın İssa və Qavqamela yaxınlığındakı döyüşlərdə məğlub etdiyi Persiya çarı III Daranın ölümündən sonra (b.e.ə. 330-cu il) Əhəmənilərin Persiya dövləti artıq mövcud deyildi.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2016.- 15 oktyabr.- S.22.