“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Təəssürat

Üç günlük bir “müharibə”nin şahidi olduq.

Müharibə parlaman zalında vaqe olub sağ tərəfdən “İttihad” və sol tərəfdən “İttifaq” fraksiyalarının hökumətə qarşı hücumilə başlandı.

Hücum nagəhani idi.

Bu səbəbdən idi ki, bixəbər hökumət, həngamənin əvvəllərindən özünü “müharibə” vəziyyətinə sala bilmiyib, “dalbadal” vurulan zərbələri rədu bədəl edə bilmiyordu.

Halbuki müxaliflərin bez “kəməndləri” hökuməti dolaşdırdığı halda, neft “atəşləri” də yandırıb, buğda “güllələri də” yağış kibi yağırdı.

Sənaye və ticarət vəziri müavini - ki, hücumların əvvəlki hədəf və nişanəsi bu idi - müxaliflər qarşısında müqavimət edə bilməyib ricətə məcbur oldu. Müxaliflər onu təqib edib qova-qova daxiliyyə vəzarətinə yaxınlaşdılar. Daxiliyyə vəziri öz vəzarətini düşmən hücumları qarşısında görüb, tez müdafiəyə qalxdı və mümkün olduğu qədər cansiparanə bir surətdə müharibəyə girişdi, lakin amansız Qarabəylinin “İttihad” tərəfindən vurduğu şiddətli zərbələri o qədər müəssir idi ki, müdafiəyə macal vermədi, o idi ki, daxiliyyə vəzarəti darbadağın olub nə qubernator qaldı, nə naçalnik, nə pristav, nə qorodovoy… Meydani-müharibədə “gəştə”lərdən püştələr əmələ gəldi.

Hökumətin mühüm səngərləri olan daxiliyyə vəzarəti əldən gedəndən sonra sair vəzarətlər dəxi müdafiəsiz qalıb bir-bir müxalif hücumlarının qurbanı olurdular.

Əhval fəna oldu. Ümumhökumət təhlükə içində idi. Ona görə hökumət bir növ özünü düzəldənə qədər kənardan bir kömək lazım idi ki, müxaliflərin başını qatışdırıb hökumətə fürsət versin.

O idi ki, “Müsavat” firqəsi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təhti-komandasında olaraq böyük bir kömək göndərdi ki, tez gedib hökumətin canını qurtarsın, vəilla “böhran” qurğusu hamını əndişəyə salmaqda idi.

Məhəmməd Əmin vaqedə böyük qaçaqlıq göstərdi. Yetişən kimi müxalifləri çevirmə üsulu ilə əhatə edib, qaçıb qurtarmaq yollarını kəsdi. Ondan sonra müxalifləri bir-bir döyməgə başladı. Əvvəlki zərbələr sol “İttifaq”ın başına vuruldu. Bunların sərkərdələri olan Ağa Əlizadə yoldaş “Ya Əli!” çağırmağa məcbur oldu.

Lakin köməksiz müsəlmanları sosial-daşnak hökuməti-zaliməsinin pəncəyi-qəddaranəsindən xilas edən türklərdən narazılıq büruzə verən bir şəxsə Əli kömək durardımı?!

“İttifaq” basıldıqdan sonra növbət “İttihad”ınkı idi. Bunların baş komandanları olan Qarabəyli cənabları ehtiyatsız olaraq özünə aid bir takım “qara xəbərləri” yada salmaqla öz-özünü tutub Məhəmməd Əminin əlinə verdi…

Müxaliflər basıldıqlarını sezib və qaçmaq yollarını bağlı görüb, Sədi əleyhirrəhmənin:

“Vəqte-zərurət çu nəmanəd qoriz,

Dəst begiz əz səre şəmşire-tiz”*.

kəlamını yada salıb, hökumətdən əl çəkdilər və “Müsavat”a qarşı “şəmşiri-tiz” çəkdilər. Lakin müsavatçılar qorxmadılar. Çünki Məhəmməd Əminin şücaətinə əmin idilər. Filhəqiqə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bir nərəyi Ya Rəsulüllah çəkib: “Əgər türkləri Qafqaza gətirdən və Azərbaycanı türk qəhrəmanlarının əliylə sosial-daşnaq “samosud”larından xilas edən, - siz deyən kibi - yalnız “Müsavat” oldusa, o halda müsavatçılar bununla ancaq fəxr edə bilərlər” - deyib bir həmlədə məğlub və məqhur etdi.

Bu tərəfdən dəxi hökumət fürsətdən istifadə ilə özünü düzəldib və müharib bir hala salıb, müxaliflərə qarşı əks hücumlara başladı. İş böylə olduqda “İttifaq” və “İttihad”ın əhvalı hökumətin əvvəlki halından da bədtər oldu. Doktor Qarabəyli çox “əlac”lar axtardı ki, zərbələrdən hasil olan yaralarını sağaltsın. Lakin əlacpəriz olmadı. Bu cürə yaraları sağaltmaq üçün “cərrah” lazım idi. Ağa Əlizadənin cəmaəti qəhqəhə ilə güldürmələri də gülməkdən başqa bir mənfəət vermədi.

Bilaxirə hökumət “Müsavat” köməgilə qalib gəlib, “böhran” zail oldu və məmləkətimiz böyük bəladan qurtuldu.

Doğrudan bu nə iş idi?

İçimiz və çölümüz pusquda duran gizli və aşkar düşmənlər ilə dolu olduğu bir halda “İttihad” firqəsinin bu nazik zamanda hökuməti yıxmaqdan məqsədi nə idi?

Hərçi badabad - deyib xüsusi intiqam almaq, yoxsa məmləkətə mənfəət yetirmək niyyətilə “bacarıqsız” hökuməti düşürüb “bacarıqlı”sını qoymaq?

Əgər intiqam qəsdi imiş isə - vay olsun bizim halımıza ki, müqəddəratımızı “hərçi badabad”a qurban etmək məqsədli fikir sahiblərimiz varmış!...

Əgər “bacarıqsız” və “bacarıqlı” söhbəti isə, bu halda ki, istiqlaliyyətimiz hələ rəsmən tamam degildir, hökumətin bacarığını - Fətəli xan Xoyski demişkən Tağıyev fabrikasının bez arşını ilə ölçmək olmaz, bəs nə ilə ölçmək olar?

Zənnimcə, tomsonların və milinlərin: Azərbaycanda ancaq Azərbaycan hökuməti tanınacaqdır - məzmunlu sözlərinin kimin səyi və çalışması və aqilanə və müdəbbiranə politikası nəticəsi olduğu keyfiyyətinin əhəmiyyəti-fövqəladəsi ilə ölçmək gərəkdir.

Ola bilsin ki, “İttihad” fraksiyasının “bezi düz ölçə biləcək” kandidatları var. Fəqət bu kandidatlar, bugünki siyasət və vəziyyətin nə qədər nazik və rəqiqligini də layiqilə ölçə bilərlərmi? Və hərgah bu gün Azərbaycan məmləkətinin halı “ittihad”çıların sözlərinə görə “cəhənnəm”dirsə, əcəba bu “cəhənnəm”i döndərib də “cənnət” halına sala biləcək adamları varmı ki, bunları düşürüb də onları qoyaq?

Və bir də vaqedə “bez” oğurlayanlar, rüşvətxorlar və sair cinayət sahibləri varsa və şikayət bunun üstündə isə, o halda o cürə xainləri hökumət əliylə tutdurub məhkəməyə vermək lazımdır, daha hökuməti itələyib yıxmağın mənası nədir?!

Üzeyir

“Azərbaycan”, 10 fevral 1919, №110

*Əgər zərurət vəqti qalmayıbsa qaç,

Və əlinlə iti qılıncdan tut.

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında 10-cu iclas. İkinci gün

(keçən nömrələrdən mabəd)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Hökumətə verilmiş olan sorğu müzakirəsi öylə bir şəkil aldı ki, adətən Məclisi-Məbusanda büdcə müzakirəsi surətinə düşdü. Qaidədir ümumi siyasət və nəzarətlərin fəaliyyətindən büdcə təsdiqi müzakirəsi əsnasında böylə ətraflı bəhs olunar. Fəqət sorğular üçün məhdud bir dairə var: müəyyən sorğu verilər, hökumət bəyanat verər. Parlaman qane olar və qərar çıxarar. Madam ki, şimdi parlaman qaidəsi pozulmuş, iş cığırdan çıxmışdır, onda ümumsiyasət həqqində mütaliətimi bəyan üçün bana da müsaidə verərsiniz zənnindəyəm.

Əfəndilər! Burada hökumətdən bəhs edilərkən parlamandan əvvəlki halı da nəzərə almalıdır, sonrakını da. Məclisi-Məbusan dəvətindən əvvəlki hökumət dövründə olan halların sorğu-sualını sonrakı hökumətə istinad vermək müvafiq olmaz və ədalətə uymaz. Əgər parlamandan əvvəlki hökumətin siyasətindən xəlqə zərər dəymişsə və şimdi lazım görülüyorsa sabiq nazirləri təhti-məsuliyyətə alalım, mühakiməyə cəlb edəlim. Fəqət onların günahı üçün yeni kabinəyə etimad ya ədəmi-etimad məsələsi qaldırmaq heç də münasib şeylərdən degildir. Keçən natiqlər hökumət siyasətindən çox bəhs etdilər. Ona görə bu xüsusda bir qədər bəyanat verilməzsə zənnimcə məsələ birtərəfli təsvir edilmiş olar ki, o da mətlub degildir. Ağamalı oğlu parlamandan əvvəlki halı və o halın qeyri-təbii olduğunu türklərin buraya gəlmələrilə əlaqədar tutuyor. Zopadan və qatı tədbirlərdən şikayətlə Ağamalı oğlu türklərin buraya gəlmələrinin səbəbini Müsavatın siyasətində görüyor və diyor ki, türklər gəldilər və bu fəna bünövrəyi qoydular və şimdi haman hal davam ediyor və bir müddət edəcəkdir də. Digər tərəfdən Ağa Aşurov cənabları diyorlar ki, məmləkətimizdə düz adam yoxdur. Bu iki mətləb biri-birilə sıxı surətdə mərbut və hər ikisi yanlışdır. Zira bunların nitqlərinin ruhundan böylə anlaşılıyor ki, biz özümüzü idarə etməgə, müstəqil olmağa layiq degilmişik. Bən bütün vicdanımla buna protesto ediyorum. Bizim şimdi giriftar olduğumuz hal yalnız Azərbaycan degil, yalnız Ermənistan və Gürcüstan degil, hətta sabiq Rusiya ərazisində təşəkkül etmiş bütün dövlətlərdə degil, əskidən bəri müstəqil yaşayıb özünü idarə etməgə adət eləmiş olan böyük cahan dövlətləri belə aləmşümul müharibə nəticəsi olaraq təbii halını qeyb etmişdir.

Sənələrdən bəri kəndisini idarə etmək nə olduğunu bilmədigimiz, əsarətdə yaşayıb milliyyət hissindən məhrum olduğumuz halda hökuməti əlimizə alıyoruz. Ona görə biz özümüzü idarə etməgə layiq degiliz fikri yanlışdır.

Türklərin buraya gəlməsində bir günah təsəvvür olunuyor. Guya türklər buraya gəlib zopa işlətmişlər. Onları qeyri-yolsuzluqlar ilə də töhmətləndiriyorlar və bu işdə hər nədənsə natiq əfəndi “Müsavat” firqəsini əlaqədar tutur və buyuruyor ki, türkləri Azərbaycana “Müsavat” gətirmişdir. Qəribədir ki, digər tərəfdən də “Müsavat” türkləri istəmiyor - deyə bizi ittiham ediyorlar. Əvət, biz həm türkləri gətirdik, həm də gətirmədik. Bunların ikisi də doğrudur.

Müsavat türkləri çağırdı. Çünki burada Azərbaycan türklərinin həyatı təhlükədə idi. Bu məsələdə o zamankı Azərbaycan Şurayi-Millisi müttəfiq idi. Bu nöqteyi-nəzərdə sosialistlər bu gün peşiman olsalar da, o gün bizimlə bərabər idilər. Ağamalıyev də türkləri çağırmışdı. Fəqət onlar bundan təkul etsələr də biz etməyiz. Biz kəmali-cəsarətlə deyiriz: türkləri çağırdıq və bununla iftixar ediyoruz! (Alqışlar).

Çünki türklər gəlməsəydi Bakıda vüqu bulan mart hadisəsinin təsiri yalnız Bakıda qalmıyıb bütün Azərbaycanı istila edəcəkdi. Millət də ümumi bir qətlə məruz qalacaqdı (Mərkəzdən alqış). İştə bu ali məqsəd üçün türklər buraya dəvət olunmuşlardı. Və burada əgər bəziləri tərəfindən bir takım üsulsuz hərəkət vaqe olmuşsa, o kibi münfəridən icra olunan ədəbsizlikləri bizi xilasə qoşmaqdan başqa günahları olmayan fədakar türk ordusuna, Anadolu məhmədciklərinə təhmil etmək olamaz. Böylə bir nəməkbəhəramlığı millət irtikab eləməz. (Mərkəzdən alqış). Əcəba, türk əskərləri tərəfindən görülən bəzi şiddətləri görürkən rus inqilabçı ordusunun cəbhədən qayıdarkən bütün dəmiryol boyu ilə müsəlman füqərayi-kasibəsi üzərinə yapdıqları hədsiz-hesabsız və həqsiz samosudlarını unutduqmu əcəba (Mərkəzdən səslər: doğrudur! Soldan: öylə degildir!)...

Əfəndilər! Bununla bərabər “Müsavat” türklərin əleyhinə idi də. Bu da bir nöqteyi-nəzərdən doğrudur. “Müsavat” firqəsi birinci firqədir ki, Qafqasiyada türklük bayrağını yüksək qaldırıb türklük hissiyyatını oyatmışdır. (Mərkəzdən alqış). Fəqət bununla bərabər “Müsavat” hər zaman türklər ittihadını bir konfederasyon şəklində təsəvvür eləmişdir. Biz bilirdik ki, Şimal istibdadından yeni yaxasını qurtarmış Azərbaycan türkünün yüz sənədən bəri adət eləmiş xüsusi əhvalları vardır. Biz bilirdik ki, İstanbul doğrudan-doğruya Bakıyı idarə etmək istərsə xəlq bu idarəyə təhəmmül eləməz. Bakı İstanbula qarşı üsyan edər. Bunu biz hər zaman bilirdik. Onun üçün də Azərbaycanın kəndi başına idarə olunmasını istiyorduq.

Biz istəmiyorduq ki, Azərbaycanın da ağırlığı zavallı Anadolu türkləri boynuna atılsın və Azərbaycanda bulunacaq türk ordusu əfradından bəzilərinin yolsuzluqları Azərbaycan türkləri nəzərində Osmanlı türklərini ləkələndirsin. İştə bu nöqteyi-nəzərdən biz məsələyə idrakla baxaraq türklərin bizləri xilas üçün buraya gəlmələrinə tərəfdar olduğumuz kibi, bizim və onların nəfinə olaraq burayı qanunən idarə etməmələrinə dəxi tərəfdar idik. Buna görə dəxi bu iki məsələ ancaq söylədigim bu tərzdə doğrudur.

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 22 oktyabr.- S.21