Mühacirət ədəbiyyatının təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri - II MƏQALƏ

“AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏT ƏDƏBİYYATI” SİMPOZİUMUNUN 25 İLLİYİNƏ

Ötən məqalədə qeyd etdiyimiz kimi, milli bədii, elmi-nəzəri düşüncənin konturlarını genişləndirən və zənginləşdirən Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.

Yəni bizim mühacirət ədəbiyyatının, rus, yaxud ərəb mühacirət ədəbiyyatı ilə oxşar cəhətləri olduğu kimi, xeyli fərqli cəhətləri ona spesifik yanaşmanı şərtləndirir. Bizim mühacirət ədəbiyyatının formalaşmasında iştirak edən amillər bəzən mövcud mühacirət statusunun nəzəri, xronoloji sərhədlərini aşır. Çünki mühacirətlə bağlı nəzəriyyə özümüzdə formalaşmadığından bizə əsasən rus ədəbiyyatşünaslığından gəlir. Rus mühacirət ədəbiyyatı isə XX yüzildən başlayır. Məsələ yalnız mühacirətin sərhədlərində deyil, məzmununda və təzahür formalarında da fərqliliklər çoxdur. Ona görə də Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatında rus mühacirət ədəbiyyatının xarakteri, başvermə səbəbləri və tarixi ilə üstü-üstə düşməyən məqamlar çox olduğundan ortaya müəyyən yanlışlıqlar çıxır. Bir şey aydındır ki, Azərbaycan mühacirətinin xarakteri, inkişaf yolları və statusunu izahlı lüğətdəki bu ifadənin məzmunu ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Hətta bu anlayışın lüğətdəki izahına əsaslansaq belə, çağdaş mühacirətşünaslıqda bir çox məsələlərin həllini tapmadığını, ya da düzgün anlaşılmadığını görərik. İzahlı lüğət və ensiklopediyalardakı təhlillər belə mühacirət ədəbiyyatşünaslığımızda tədqiqatların doğru istiqamətdə getmədiyini göstərir. Mühacirət anlayışını rəsmi mənbələrə əsasən belə ümumiləşdirmək olar: mühacirət dedikdə birincisi, siyasi, iqtisadi və dini səbəb üzündən öz vətənini tərk edib başqa ölkəyə köçən; ikincisi, yeni yerə və yeni torpaqlara köçən adamlara şamil edilir.

Burada insanların işsizlik, iqtisadi çətinlik, inqilab, müharibə və s. səbəblərdən öz ölkəsini məcburən, yaxud könüllü olaraq tərk etməsi nəzərdə tutulur. Lakin bizim ədəbiyyatşünaslığımızda mühacirət anlayışının ancaq siyasi mühacirətə aid etmək tendensiyası olduğundan onun sərhədləri, mərhələləri, məzmunu, təzahür formaları təhrif olunur, şəxsiyyətləri heç bir əsas olmadan çıxdaş edilir.

Əvvəlcə mühacirət ədəbiyyatının tarixinə nəzər yetirək. Rus ədəbiyyatşünaslığında mühacirət ədəbiyyatının tarixinin ötən əsrdən başlandığı və mühacirətin XX əsr hadisəsi olduğu irəli sürülür. Rus ədəbiyyatşünası Y.Borev rus mühacirət ədəbiyyatının XX əsr hadisəsi olduğu fikrini müdafiə edir. Hərçənd, bunun üzərində də mübahisə etmək olar (V.Belinskinin, M.Qorkinin həyatının mühacirət dövrünü yada salaq!), ancaq bizi Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı maraqlandırır. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı da mexaniki şəkildə bu sxemi milli mühacirətə aid edir. Halbuki rus ədəbiyyatının tarixi ilə Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi heç də adekvat deyil və onları mühacirət problemində də eyniləşdirmək olmaz. Bu fikrin əsasında, bizə elə gəlir ki, həm də mühacirət ədəbiyyatının siyasi mühacirətlə eyniləşdirilməsi məsələsi durur. Çünki XX əsrin əvvəllərində Rusiyada baş verən inqilab nəticəsində böyük bir siyasi mühacirət dalğası əmələ gəldi. Təbii ki, siyasi mühacirət həm də ədəbi mühacirəti yaratmış oldu. Azərbaycanda da, demək olar ki, eyni proses baş verdi. Lakin Azərbaycan siyasi mühacirətinin özünü belə XX əsrlə məhdudlaşdırmaq, onun xronoloji sərhədlərini məqsədli şəkildə daraltmaqdan, ondan əvvəlki siyasi mühacirəti görməzliyə vurmaqdan başqa bir şey deyildir. XIX yüzilin əvvəllərində Azərbaycanın ilk işğalı dövründə yaranan siyasi və ədəbi mühacirəti yaddan çıxarmaq olmaz. XX əsr Azərbaycan siyasi mühacirətindən bəhs edən M.B.Məmmədzadə özünün də içində olduğu mühacirətin ilk olmadığını önə çəkərək yazırdı: “Azərbaycan və Azərbaycan siyasi mühacirəti dahi (daha olmalıdır-B.Ə.) bu millətlər sırasında mühüm bir yer işğal ediyor (tutur-B.Ə.). Və bu mühacirət də ilk mühacirət deyildir.

Azərbaycanın kəndisinə məxsus bir istiqlal savaşı tarixi mövcud olduğu kibi bir mühacirət tarixi vardır.

Daha Azərbaycan xanlıqlarının Rusi

ya tərəfindən istilası nəticəsində XIX əsrin başlarında bir Azərbaycan siyasi mühacirəti meydana gəlmişdi. Bilxassə, İrana və Türkiyəyə mühacirət edən bu zümrə, məmləkətin istilası üçün Rusiya əleyhinə olan fürsətdən istifadəyə çalışmışlardır”. M.B.Məmmədzadə əski mühacirətlə bağlı fikirlərini detallaşdıraraq yazır: “İranın Xorasan, Mazandaran, Gilan, Azərbaycan, Tehran və Qəzvin məntəqələriylə Türkiyənin Qars, Ərzurum, İstanbul, Trabzon və s. qismlərində əski Azərbaycan mühacirəti yaşamaqda idi” (Yenə orada, s. 163).

Rusiyanın Azərbaycanı ilk işğalı zamanı (1803-1813) zamanı yaranan siyasi mühacirətin 1826-1828-ci illər İran-Rusiya müharibəsi ilə yeni bir dalğa yaşamasını inkar etmək mümkün deyil. M.B.Məmmədzadədən sonrakı bir çox tarixçilər də bu faktı dönə-dönə təsdiq etmişlər. Azərbaycan siyasi mühacirətinin tədqiqatçısı prof. X.İbrahimli özünün fundamental araşdırmalarında 1809, 1926-cı illərdə, eyni zamanda, Türkmənçay sülh müqaviləsi nəticəsində və 1837-ci ildə baş verən üsyanların qurbanları, sürgünləri ilə yanaşı, mühacirətinin də olduğunu nəzərdə tutaraq yazır: “Rusların yaratdığı müstəmləkəçilik rejimi ciddi iqtisadi, sosial məhrumiyyətlər doğurduğundan mühacirlərin çoxu həm də iş axtarmaq üçün Şimaldan Cənuba, bir sıra hallarda isə Türkiyəyə axışırdı. Belə siyasi və iqtisadi motivlərlə ölkəni tərk etməyə məcbur olanlardan başqa, xristian metropoliyasının köləsi olmaqla barışa bilməyən ziyalılar və din adamları dini və şəxsi-psixoloji motivlərlə mühacirətə gedirdi”.

Göründüyü kimi, tarixçi alimlər Azərbaycanın siyasi mühacirətinin başlanğıcını çox doğru olaraq XX əsrdən deyil, XIX yüzilin əvvəllərindən başlayırlar. Bu, tamamilə doğru yanaşmadır və rus tarixçilərinin yanaşmasından fərqlidir. Çünki hər bir xalqın özünəməxsus tarixi vardır. Deməli, Azərbaycan siyasi mühacirəti kimi, mühacirət ədəbiyyatının yaranmasını da XX əsr hadisəsi hesab etmək böyük bir yanlışlıqdır və bu mövqedən qətiyyətlə çəkinməliyik. Bundan başqa, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatını bütünlüklə siyasi mühacirətə bağlamaq, ya mühacirət anlayışını anlamamaqdan, ya da məqsədli şəkildə onun sərhədlərini məhdudlaşdırmaqdan başqa bir şey deyil. Çünki mühacirət anlayışı yalnız siyasi çalarlarla müəyyənləşmir, həm də iqtisadi, psixoloji, fərdi motivləri də özündə ehtiva edir. Yuxarıda gətirdiyimiz nümunələrdə tarixçilər bir qayda olaraq Azərbaycan siyasi mühacirətinin daha çox üzdə olan, kütləvi mühacirət hadisəsi üzərində dayanmışlar, ayrı-ayrı ziyalıların, sənət adamlarının müxtəlif hakimiyyətlər zamanı öz vətənini tərk edərək mühacirətə getmələri halları da çox olmuşdur. Mühacirətin bu nümayəndələrinin bəziləri ilə bağlı fikirlərimizi əvvəldə bildirdiyimizdən burada geniş izaha ehtiyac görmürük. Yalnız onu deyə bilərik ki, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatını yalnız siyasi mühacirətə bağlamaq yanlış yanaşmadır, mühacirət tarix boyu həm də dini və fərdi, könüllü səbəblərdən də baş vermişdir. Çünki Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində fərdi şəkildə ölkəni tərk edən mühacirlərin olması faktları yetərincədir. Bu baxımdan müxtəlif vaxtlarda Azərbaycandan gedən mühacirət dalğasının əsasında da dini, siyasi, tarixi, fərdi, könüllü motivlərin olduğunu aydın görmək olar. İslamın ilkin qəbulu dövründə məvali şairlərin Ərəbistana getməsi və burada ərəb dilində əsərlər yazması (ikidillilik və ikimədəniyyətlilik amili) və bu əsərlərində milli ruhun yaşadılması onların mühacirlik statusunu tamamilə içinə almış olur. Hurufizmin də eyni siyasi səbəblərdən müxtəlif hakimiyyətlərdə qəbul edilməməsi səbəbindən coğrafi məkanı dəyişməsi bunu deməyə əsas verir. Orta əsrlərdə müharibələr nəticəsində Azərbaycandan Osmanlıya gedən köç dalğası yaşanmış, nəticədə burada qırxa qədər Azərbaycan şairi mühacir həyatı yaşayaraq yazıb yaratmışdır. Siyasi mühacirətdən fərqli olaraq ədəbiyyat fərdi hadisədir və hər hansı bir ziyalının, şairin, yazıçının hər hansı səbəblərdən öz ölkəsini tərk edərək mühacirətə getməsi üçün heç də mütləq şəkildə siyasi, tarixi hadisələrin olması gərək olmur.

Mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı başqa bir problem onun vətəndəki quruluş üçün siyasi mücadilə verməsi məsələsidir. Bəziləri belə düşünür ki, mühacirət ədəbiyyatı da siyasi mühacirət kimi, vətəndəki ictimai-siyasi durum üçün mütləq şəkildə mücadilə verməlidir. Vaxtilə mən özüm də bu fikirdə idim.

Lakin mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı tədqiqatları geniş araşdırdıqdan sonra bu konsepsiyanın doğru olmadığı qənaətindəyəm. Doğrudur, mühacirət ədəbiyyatının mayasında, məzmununda müəyyən mənada bu ruh vardır, ancaq belə hökm vermək olmaz ki, mühacirətdə yaranan ədəbiyyatlar içərisində siyasi mücadilə ruhundan məhrum əsərlər mühacirət ədəbiyyatına aid edilə bilməz. Hətta siyasi hadisələr səbəbindən irəli gələn mühacirətin özü belə iki yerə bölünür: siyasi və qeyri-siyasi. M.B.Məmmədzadə mühacirəti iki qismə-siyasi və qeyri-siyasi yerə ayırmaqda da tamamilə haqlı idi.

Çünki mühacirlərin içərisində hamının siyasi mücadilə apardığını söyləmək doğru olmazdı. Eyni şey mühacirət ədəbiyyatı üçün də keçərlidir. Ümmül Banunun (Banin) əsərlərində “Azərbaycan ideyası” və milli ruhunun “olmaması”na görə onu mühacirət ədəbiyyatı hesab etməməyimizə heç bir əsas yoxdur. İkincisi, onun “Qafqaz günləri”, “Bizimlə” və s. romanlarında Azərbaycanda baş verən tarixi hadisələr, sosial vəziyyətin təsviri ilə bağlı olduqca maraqlı səhifələr vardır. Hətta bu cür səhifələr olmasa, fərqli dünyagörüşün, fikir sisteminin sintezi şəklində meydana çıxan mətnlər olsa belə, o da mühacirət ədəbiyyatına daxil olur. Ü.Banunun, M.Əsəd bəyin yaradıcılığındakı bəzi fikirlərə görə bizim onların yaradıcılığını Azərbaycan mühacirəti bədii irsinə daxil etməməyimiz heç bir elmi-nəzəri konsepsiyaya söykənmir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının bəzi nümayəndələri rus nəzəriyyəçisi Y.Borevin belə bir fikrinə əsaslanırlar ki, mühacirət ədəbiyyatı “vətəndəki quruluşa və qayda-qanuna münasibətdə açıq müxalifət mövqeyində dura bilir”.

Olsun ki, bu fikir rus mühacirət ədəbiyyatının ilk mərhələsi üçün keçərlidir. Lakin gəlin, rus mühacirət ədəbiyyatına nəzər salaq. XX yüzilin əvvəllərində rus mühacirətinin qarşısında duran əsas məsələ Rusiyadakı mövcud quruluşa qarşı mübarizə aparmaq idi. Çünki mühacirət kütləvi baş vermişdi. Bir qrup mühacir yazıçı və şairlər siyasi mühacirətdən qidalanaraq “Rus ideya”sına xidmət etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Ədəbiyyatşünas Qleb Struve qeyd edirdi ki, burada söhbət ədəbiyyatın vətəndən kənar, onun inkişafı dilin, nəslin dəyişmədən mövcud olmasının mümkünlüyündən gedir. Ona görə də, daha əhəmiyyətli məsələ mühacirətdə yaradılmış dəyərli hər şeyin saxlanmasından ibarətdir. Q.Struve yazırdı: “Özlərini ədəbiyyatın qoruyucusu və daşıyıcısı hesab edən rus ziyalıları üçün əsas və həlledici məsələ mənəvi və əxlaqi təşviq, özünün, missiyasının olmasa da, lakin xüsusi tarixi missiyasının olması idi. “Rusiya ideyasına” xidmət məsələləri onlar tərəfindən geniş şəkildə qoyulurdu. Birincisi, onlar özlərinin başlıca vəzifələri kimi sürgündə toplanmış mənəvi dəyərlərin, tarixi yaddaşın, milli təcrübənin qorunmasını və gələcəkdə Rusiyanın dirçəlişi üçün əsasların hazırlanıb saxlanmasında görürlər. İkincisi, onlar Qərb dünyasını vətənin fikir və mədəniyyət üzrə müxtəlif sahələrdə nailiyyətləri ilə tanış etməyi özlərinə borc hesab edirdilər”.

Ancaq “Rus ideyası”nın özünə əməl emək də mühacirətin sonrakı dalğalarında qabarıq şəkildə özünü göstərmir. Onların yaradıcılığında getdikcə bu ideyanı yeni mövzular əvəz etməli olur. Ona görə də müxaliflik məsələsini mühacirət ədəbiyyatının bütün mümayəndələrinin yaradıcılığına eyni dərəcədə şamil etmək doğru olmazdı. Çünki rus mühacirət ədəbiyyatının nümayəndələrinin bəzilərinin rus siyasi mühacirəti ilə əlaqələri olsa da, bəzilərinin belə bir əlaqəsi yox idi. Yaxud yaradıcılığının müəyyən bir mərhələsində bu xüsusiyyət qabarıq olsa da, sonrakı mərhələdə əvvəlki mücadiləni görmək olmur. Onda belə çıxır ki, hər hansı bir yazarın mücadilə, yaxud müxalif ruhlu əsərlərini mühacirət, bu ruhda olmayan əsərlərini isə qeyri-mühacirət ədəbiyyatı hesab etməliyik?! Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatında da eyni vəziyyətdir. Gültəkinin, Əli Ustanın, Sənanın və b. şeirləri siyasi ruhludur, çünki onların birbaşa siyasi mühacirlərlə əlaqələri var idi, onların yaratdığı siyasi platformanı əks etdirən mətbuat orqanlarında çıxış edirdilər. A.İldırımın yaradıcılığında isə siyasi ruh dozasına görə onlardan bir qədər geri qalırdı, vətən həsrəti, harayı və ruhu başlıca yer tuturdu, çünki onun siyasi mühacirətlə əlaqəsi yox idi, Elaziğdə yaşayırdı və bir dəfə də olsun İstanbula gəlməmişdi. Buna görə də onun yaradıcılığında siyasi ruhdan daha çox vətən həsrəti, qürbət motivləri ağırlıq təşkil edirdi. Bu kontekstdən baxdıqda Azərbaycan mühacirətinin iki böyük nümayəndəsi Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağaoğlunun mühacirət yaradıcılığında isə, demək olar ki, vətən üçün siyasi mücadilə elementlərinə rast gəlmirik (bu amil qətiyyən onların yaradıcılığına kölgə salmır). Hər ikisinin yaradıcılığının problematikasında Azərbaycan mövzusu nəinki baş, heç ikinci dərəcəli olmamışdır. Baxmayaraq ki, hər iki publisist Türkiyədə ictimai-siyasi hadisələrin mərkəzində olmuşdur. Bu isə o deməkdir ki, Y.Borevin rus ədəbiyyatına şamil etdiyi bu nəzəri fikir Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı üçün (elə rus mühacirət ədəbiyyatı üçün də!) özünü doğrultmur.

Mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı ikinci bir cəhət, burada milli ruhun, vətən həsrətinin, keçmişin nostaljisinin əks etdirilməsidir. Doğrusu, bu mövzu qədim və orta əsrlər mühacirət ədəbiyyatında hələ kifayət qədər araşdırılmamışdır. Keçən məqaləmizdə şərqşünas alim M.Mahmudovun məvali şairlərdə bu ruhun yaşadığına dair nümunə də gətirmişdik. Demək lazımdır ki, bu kimi nümunələrə ara-sıra rast gəlsək də, milli ruhun həmin dövrün ədəbiyyatında az ifadə olunduğunu etiraf etməliyik. Ancaq onu da nəzərə çatdırmalıyıq ki, qədim və orta əsrlər Azərbaycanda yaranan bədii nümunələrin özündə qürbət, həsrət motivləri olsa da, vətənçilik, milli ideya ruhu axtarmaq doğru olmazdı. Yəni vətənçilik, milli ruhun bədii düşüncədə ifadəsi daha çox son iki yüzilliyə aiddir. Ona görə ki, klassik ədəbiyyatın özünəməxsus mövzu və problematikası olmuşdur. Buna baxmayaraq bədii nümunələrdə vətən, qürbət həsrətli misralar vardır ki, bu da mühacirət ədəbi düşüncəsini özündə yaşadır. Orta əsrlər Azərbaycan şairlərindən M.Füzulinin “Nola ağlarsa Füzuli rövzeyi-kuyin anıb, Lacərəm giryan olur qılğac vətən yadın qərib”, Zülalinin “Qürbətdə deyirdin, Zalali, vətənim var, Ensin gözünə qarə su, Ağsu vətən olubdur?” beytləri mühacirət həyatı sürmüş şairin yaşadıqlarını reallıqla çatdırır (bu cür passajlar klassik ədəbiyyatda çox olsa da, bu istiqamət ədəbiyyatşünaslığımızda hələ işlənilməmişdir). Yaxud XIX yüzil Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Seyid Nigarinin vətən həsrətli şeirləri mühacirət ədəbiyyatının bu xüsusiyyətini tamamilə özündə ehtiva edir. Seyid Nigari İsmayıl Siracəddin Şirvaninin Nəqşbəndilik təriqətinin müridlərindən idi və onun ətrafında yaranan müridizm hərəkatı nəticəsində Rusiya ekspansiyası uzun müddət Qafqazda möhkəmlənməkdə çətinlik çəkmişdir. Şairin “Qarabağ” şeirinin bir hissəsini gətirdiyimiz nümunədə XX əsr Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının bəzi nümayəndələrinin şeiri ilə yaxınlıq təşkil etdiyini aydın görmək olar:

Nə əcəb dövlət imiş seyri-şikari-Qarabağ,

Nə gözəl nemət imiş söhbəti-yari-Qarabağ.

Rəşki-müşk-ənbər imiş buyi-qubari-Qarabağ

Abi-heyvan imiş ənharü pünari-Qarabağ.

Kövsərü Tuba imiş dari-diyari-Qarabağ

Aləmi-cənnət imiş dari-diyari-Qarabağ.

İmdi bildim nə imiş vəsfi-həzari-Qarabağ!

Yeridir kim çəkərəm ahü zari-Qarabağ.

Dağlayubdur bəni bir laləüzari-Qarabağ

Yandırıbdır bəni bir nari-nigari-Qarabağ.

Gəlin, ey əhli-könül, artub azarım, eşidin,

Yox rəvacı, kəsilüb beyü bazarım,eşidin.

Pozulub rövnəqi-gülzari-baharım, eşidin,

Qalmayıbdır tükənib leylü naharım, eşidin.

Cəm' olun bir yerə, azari-həzarım, eşidin,

İrişüb vəqti, qazın dari-məzarım, eşidin.

Yaxılub səbr, yanub nayi-qərarım, eşidin,

Alışub suzişilə mayeyi-varım, eşidin.

Dağılın kim, tutuşub nari-mənarım, eşidin,

Yeridir ərşə çıxarsa ahü zarım, eşidin,

Dağlayıbdur bəni bir laləüzari-Qarabağ

Yandırubdur bəni bir nari-nigari-Qarabağ.

S.Nigaridən sonrakı nəsil Azərbaycan mühacirətinin Amasiyadakı nümayəndəsinin yaradıcılığında isə milli ruh siyasi ruha çevrilir. Ə.Cəfəroğlunun gətirdiyi nümunə XX yüzil mühacirət ədəbiyyatı ilə yaxından səsləşir. Ə.Cəfəroğlu yazır: “Əlimizə keçən Amasiya Azərbaycan milli şeir nümunələrindən birini verməyi məqsədəuyğun sayırıq:

Eşidilən bu ələmli sədalar,

Bizi vətən imdadına çağırır,

Türküstanda cənnət kimi səhralar,

Düşmənlərdən təxlis üçün ağlayır.

İzsiz qalan şirin sular, yaylalar,

Övladına vətən olmaq istəyir.

Altın torpaq, yaşıl zümrüd ovalar,

Türk toxumu, türk kotanı bəkləyir”.

Mühacirət ədəbiyyatındakı milli ruhun ifadəsi amilindən danışarkən, bir məsələni də yaddan çıxarmaq olmaz. Milli ruh, yaxud vətənin siyasi müstəqilliyi üçün mücadilə vermək rus mühacirət ədəbiyyatının (eləcə də digər xalqların mühacirət ədəbiyyatı!) hər bir nümayəndəsi üçün xarakterik deyil. Onların içərisində bu mücadiləni aparanlarla yanaşı, yazdığı mövzularla dünya ədəbiyyatına inteqrasiya olan yazıçılar da az olmamışdır. Yaxud hər hansı bir mühacir yazıçının yaradıcılığında olan milli ruhlu əsərləri mühacirət, milli olmayanları qeyri-mühacirət ədəbiyyatımı hesab etməliyik?! Bu cür nümunələr Azərbaycan və digər xalqların ədəbiyyatında da istənilən qədərdir.

Mühacirət ədəbiyyatında ikidillilik amili də mühüm rol oynayır. Yəni yazıçı həm öz dilində, həm də yaşadığı ölkənin dilində yazır, əsərləri ilə xalqlar arasında körpü rolunu oynayırdı. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı bu cəhətdən də xarakterik xüsusiyyətə malikdir. Belə ki, zamanından asılı olmayaraq Azərbaycan mühacirlərinin bir qisminin (məvali şairlər, Hilal Münşi, Məhəmməd Əsəd bəy, Ceyhun Hacıbəyli, Ümmül Banu və b.) əsərlərində bu amil gözlənilirdisə, orta əsrlər və XX yüzilin əvvəllərində Türkiyədə Azərbaycan siyasi mühacirətinin açdığı mətbuat orqanlarında çıxış edən nümayəndələrin yaradıcılığı ilə bağlı bunları demək olmur. Yəni getdiyi cəmiyyətə inteqrasiya olaraq o dildə, yazıb yaradanlarla yanaşı, orada özlərinə “kiçik vətən” yaradıb onun üçün siyasi mücadilə verən mühacirət qrupları da vardır. Ədəbiyyat istər vətəndə, istərsə də mühacirətdə iki fərqli məkanda yaranmasına baxmayaraq, bir məqsədə xidmət edir; xalqın bədii düşüncəsini və təfəkkürünü ifadə etmiş olur. XX əsrin əvvəllərində Türkiyədə olan Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının dili elə Azərbaycandakı ədəbiyyatın dilidir. İkinci Dünya müharibəsi zamanı əsir düşmüş legionerlər haqqında da eyni şeyi demək olar. Ancaq Avropaya gedən mühacirlərimiz (H.Münşi, Ə.Topçubaşov, M.Əsəd bəy, C.Hacıbəyli, Ü.Banu (Banin və b.) isə yaşadığı ölkənin dilində yazıb yaradır, Azərbaycan həqiqətlərini çatdırırdılar.

Mühacirət ədəbiyyatından vətəndəki siyasi durum üçün müxalif mövqe gözləmək, yaxud müxalif mövqeli əsərləri mühacirət, başqalarını qeyri-mühacirət ədəbiyyatı hesab etmək də yanlış bir mövqedir. Ötən yüzilliyin 20-30-cu illərində rus mühacirət ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri İ.Bunin, A.Kuprin, İ.Şmelev, B.Zaytsev, D.Merejkovski, K.Balmot, Z.Qippius, V.Xodaseviç, Teffi (yeri gəlmişkən, Ümmül Banu məhz bu mühacirət qrupunun içində olmuşdur) və b. yaradıcılığında bu mövqe aşkar görünürdüsə, sonrakı illərin mühacirət dalğasında bu mövqe zəifləmişdir. Əgər Qayto Qazdanovun yaradıcılığında rus mövzusu başlıca yer tutmuşdusa, Vladimir Nabokov, Boris Poplavski və b. yaradıcılığında bu mövzular aparıcı xətti təşkil etmir. Ümumiyyətlə, mühacirət ədəbiyyatının bütün nümayəndələri zamanla publisistik tondan uzaqlaşaraq dünya ədəbiyyatına yaxından inteqrasiya olunmuş və əvvəlki mövzu və problematikanı dəyişmişlər.

Fikrimizcə, mühacirlik mühitinin, ortamının mövcudluğu da mühacirəti formalaşdıran əsas amillərdən biridir. M.Əsəd bəyin düşdüyü mühitlə A.İldırımın düşdüyü ortam arasındakı fərqlər onların yaradıcılığında da özünü açıq şəkildə göstərir. Yaxud Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağaoğlu daha çox turançılıq, türkçülük miqyasında düşündüklərindən yaradıcılıqlarında da qlobal məsələlərin, eləcə də Türkiyədə gedən ictimai-siyasi proseslərin ifadəsi başlıca yer tutur, milli ruh, milli məsələ isə arxa plana keçirdi.

Beləliklə, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının xarakterinə və nəzəri statusuna nəzər salarkən onun özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olduğunu görürük. Onun sərhədlərini, xarakterini və mərhələlərini rus ədəbiyyatına bağlamaq yanlış nəticələrə gətirib çıxarır. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının sərhədləri və xarakteri ilə bağlı tədqiqatlarda rus ədəbiyyatşünaslarının bölgüsünün mexaniki şəkildə tətbiqi mühacirətşünaslığımızın düzgün yolda olmadığını göstərir. Rus mühacirət ədəbiyyatının xronoloji sərhədləri belədir: 1918-1940; 1940-1950 və 1960-1980. Lakin sonuncu mərhələdə rus ədəbiyyatının A.Soljenitsın, İ.Brodskiy, S.Dovlatov kimi nümayəndələri olmuşdusa, Azərbaycan ədəbiyyatının bu cür nümayəndələri olmamışdır. Biz bu mərhələdə yalnız mühacirət ədəbiyyatının mərhələsindən danışa bilərik, mühacirət isə baş verməmişdir.

Bütün bunlardan sonra XX əsr Azərbaycan mühacirətinin mərhələ və problemlərini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmək olar:

1. Ərəbistanda mühacir həyatı yaşayan ərəbdilli Azərbaycan şairləri (Bərəkəveyh Zəncani, Müğləsi Marağayi, Musa Şəhəvat, İsmayıl İbn Yəsar, Əbül Abbas Əl-Əma və b.).

2. Azərbaycan ədəbiyyatında müxtəlif səbəblərdən fərdi mühacirlik həyatı yaşayan şairlər (İmadəddin Nəsimi).

3. XV-XVI yüzilliklərdə siyasi səbəblərdən ölkəni tərk edərək Osmanlıya mühacirət edən şairlər (Gülşəni, Qəribi, Xəlili, Niyazi, Haşimi, Həbibi, Süruri, Bəsiri, Dərviş Səfi və b.).

4. XIX yüzilin əvvəllərində Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra ölkəni tərk edən siyasi və ədəbi mühacirət (Seyid Nigari, Sadi Qarabaği, Seraci və b.).

5. XX yüzilin əvvəllərindən sovetlərə qədərki dövr. Regionda baş verən tarixi, ictimai, siyasi hadisələr (1905-1907-ci illər qanlı erməni qırğınları) bir çox yazarlarımızın məcburi, ya könüllü yaşayış yerini dəyişmələrinə səbəb olur. Konkret olaraq Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağaoğlunun ailələri ilə birlikdə Azərbaycandan köç etmələri ötən yüzillikdə mühacirətin ilk dalğasının əsasını qoyur. Lakin onu da nəzərdən qaçırmayaq ki, tarixi hadisələrə uyğun olaraq onlar vətənə gəlib-getmək imkanı əldə etmişdilər. Elə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində Ə.Ağaoğlunun Azərbaycan istiqlalı uğrunda apardığı siyasi iş, Məclisi-məbusanın üzvü olması da bunu sübut edir. Ə.Hüseynzadə isə, hətta Sovet dövründə I Türkoloji qurultayın (1926) məruzəçilərindən biri olmuşdur.

6. Sovetlər zamanından II Dünya müharibəsinə qədər. Bu mərhələni Azərbaycan mühacirətinin həm siyasi, həm ədəbi-bədii, həm də elmi istiqamətlərdə təşkilatlanma və inkişaf dalğası kimi dəyərləndirmək mümkündür. Ədəbi, nəzəri irs baxımından da bu dövr zəngin və çoxçeşidlidir. M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu, Gültəkin, A.İldırım, H.Baykara, M.Əsəd bəy, Ümmül Banu (Banin), C.Hacıbəyli və b. yeni mühacirət ədəbi, nəzəri, elmi fikrinin inkişafında önəmli rol oynamışlar.

7. II Dünya müharibəsi zamanı. Bu mərhələ keyfiyyətcə yeniləşmə və dəyişməyə məruz qalır. Belə ki, mühacirətin bir qolu olan legion ədəbiyyatı yaranır. Legion ədəbiyyatı mövzu, problematika və ədəbi-estetik cəhətdən mühacirət ədəbiyyatının bir tərkib hissəsidir və araşdırmaları da bu istiqamətdə aparmaq lazımdır.

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında yanlış olaraq mühacirətin 60-80-ci illər mərhələsinin olduğu da göstərilir. Lakin Rus ədəbiyyatından fərqli olaraq 60-80-ci illərdə Azərbaycandan mühacirət baş vermir. Bu dövr əvvəlki mühacirətin yeni mərhələsi kimi səciyyələnə bilər. Əlbəttə, bu mərhələlər şərtidir və hər şeydən əvvəl, tarixi, ictimai-siyasi hadisələr fonunda dəyişməyə məruz qalır. Həqiqətdə isə Azərbaycan mühacirət ədəbi irsi zaman və məkan baxımından son dərəcə çoxçeşidli, zəngin və çoxsəslidir. Bu ədəbi irs mövzusundan, qoyduğu problemlərdən, şəxsiyyətlərinin kimliyindən asılı olmayaraq Azərbaycan bədii, ədəbi, elmi-nəzəri düşüncəsini özündə əks etdirir, vətəndə olan ədəbi prosesə bir tamlıq, müxtəliflik, fərqli baxış gətirir. Bizim mühacirətşünaslığımıza isə yalnız bu bədii, ədəbi, nəzəri, elmi irsi doğru-düzgün olaraq sistemləşdirmək və araşdırmaq qalır.

Bədirxan ƏHMƏDOV

525-ci qəzet.- 2016.- 22 oktyabr.- S.16-17.