Zamanların mozaikası: hadisələr və şəxsiyyətlər

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Antik eranın macəraları və icadları

Qədim Afina təkcə öz filosofları ilə deyil, həm də siyasi həyatın görkəmli islahatçıları ilə öyünə bilərdi.

B.e.ə. VI əsrdə yaşamış arxont Solon öz islahatları ilə dövlət idarəetməsini yaratdı, bu idarəçilikdə Afina xalqının (demosun) bütün təbəqələri iştirak edirdi. Solon Xalq yığıncağını xeyli fəallaşdırdı, ona qanunvericilik funksiyasını, müharibə və sülh məsələlərini həll etmək sahəsində müstəsna hüquq verdi. Demokratik Dördyüzlər Şurası və Xalq Məhkəməsi təsis etdi. Bu vaxtadək geniş yayılmış bir cəza növü olan borca görə qul olmağı qadağan etdi və torpağa görə borcları ləğv etdi. Afinalıları ərazi əlamətlərinə görə dörd filə böldü, onların hər biri vətəndaşların illik gəlirinə görə dörd dərəcəyə bölünürdü. İlk birinci iki təbəqənin nümayəndələri süvari qoşunda xidmət edir və yüksək vəzifələrə seçilirdilər, üçüncünün nümayəndələri ağır sıravi qoşuna çağırılır, dördüncününkü isə yalnız Xalq yığıncağında səs verirdi, ancaq onlar silah almağa pul xərcindən azad idilər. Yəqin ki, Solonun siyasi, dövlət quruluşuna aid islahatları, Afina vətəndaşlarının orta və yoxsul zümrələrini dövlət idarəçiliyinə cəlb etməsi olmasaydı, heç Afinanın “qızıl dövrü” də mövcudluq hüququ qazanmazdı.

Antik dövrün ən məşhur simalarından biri isə Afinanın dövlət xadimi Perikldir. O, bir strateq kimi b.e.ə. 443-cü ildən 429-cu ildəki ölümünə qədər şəhər-dövlətə başçılıq etdi. Onun idarəetməsi dövründə Afina çox inkişaf etmişdi. Onun ən böyük xidməti öz şəhərində demokratiyanın geniş tətbiq etməsi olmuşdu. Perikl Afinanın orta və yoxsul təbəqələrini dövlətin idarə edilməsinə cəlb etdi. Avropa tarixində ilk dəfə dövlətdə həqiqi demokratiya - xalqın hakimiyyəti meydana gəldi. Perikl vəzifəlilərin məsuliyyətini artırmaq üçün onlara maaş verilməsini tətbiq etdi. Lakin vətəndaşların siyasi hüquqlarına az adam malik idi, demokratiya şəhər əhalisinin heç də bütün yaşlı hissəsini əhatə etmirdi. Baş rolu ali qanunvericilik orqanı olan Xalq yığıncağı oynayırdı, onda isə 315 min sakindən yalnız 45 mini iştirak edirdi. Vətəndaş cəmiyyətindən kənarda qadınlar, meteklər (kənardan gələn azad sakinlər) və qullar qalırdılar.

Afinanın demokratiya təcrübəsindən geniş istifadə edən Romada isə hələ b.e.ə. 494-cü ildə pleybeylər (yoxsul təbəqə) Xalq yığıncağına öz nümayəndələrini - xalq tribunlarını seçmək hüququ əldə etmişdilər. Onlar vetonun köməyi ilə istənilən qanunun icrasını dayandıra bilərdilər və qanunvericilik təşəbbüsünə malik idilər. Lakin hakimiyyət patritsilərin (torpağa sahib olan aristokratiyanın) əlində idi, ali hakimiyyət orqanları - senat və magistraturalar məhz onlardan ibarət idi. Senat isə müharibə və sülh məsələlərini həll edir, maliyyə işlərini aparırdı.

Afina dövlətə xidmətdə qüsurlara yol verənləri ostrakizmə məruz qoyurdu. Ən sınanmış dövlət xadimləri və qalibiyyətli sərkərdələr də bu və ya daha ağır cəzadan yayına bilmirdilər. Afinada yeni səsvermə qaydası - ostrakizm meydana gəldikdə Xalq yığıncağı iştirakçılarının yarıdan çox səsini öz əleyhinə almış adamlar 10 il müddətinə şəhərdən qovulurdu. Siyasətçi Hipparx onun ilk qurbanı oldu. Bəzi dövlət xadimləri başqa ölkələrə qaçırdılar. Görkəmli dövlət xadimi Alkiviad b.e.ə. 415-ci ildə Siciliyaya yürüşün təşkilatçılarından biri olmuşdu. O, üzüb getməmişdən əvvəl Allah Hermesin təsvirini qırıb dağıtmaqda ittiham edilmiş və edamdan xilas olmaq üçün Spartaya qaçmışdı. O, spartalılarla Persiya satrapı arasında Afinaya qarşı vasitəçilik etmişdi.

Afinada oliqarxlar dövlət çevrilişi etdikdən sonra Alkiviad Afina donanmasının komandanı, sonra isə strateq seçildi, lakin məğlubiyyətdən sonra hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Bu dəfə spartalıların qisasından xilas olmaq üçün Persiya satrapı Farnabazın yanına qaçdı, lakin satrap onu öldürməyi əmr etdi.

Hərbi xadim Femistokl Salamin döyüşündə Persiya donanmasını darmadağın etmişdi. Lakin intriqa nəticəsində onu dövlətə xəyanətdə ittiham edib, ölüm hökmünə məhkum etdilər. O, Persiya çarının yanına qaçdı və sonra özünü intihar etdi.

Qədim yunanların elmə ən böyük töhfəsi fəlsəfədir. Bu ölkədə fəlsəfə çiçəklənmə dövrünü yaşadı. Mifoloji təfəkkürdən əsl fəlsəfi, elmi təfəkkürə keçilməsi baş verdi.

Qədim filosofları kosmosun quruluşu, insanın məişəti və yeri məsələləri maraqlandırırdı. Naturfəlsəfə ilə yanaşı, etika da inkişaf edirdi. Belə ki, qanunlar artıq allahların vəhyi kimi hesab olunmurdu, onları müzakirə etmək və dəyişdirmək olardı. İnsan, dünya ilə qarşılıqlı əlaqəni düzgün anlamaq əsasında əxlaqi qaydada hərəkət edə bilər və etməli idi. İlk dialektika filosofu olan Zenon Eleyli əşyaların hərəkətinin və çoxluğunun mümkün olmaması barədəki təlimin həqiqiliyini sübut etməyə çalışırdı. Onun Axill barədə bir misalı məşhurdur: Axill ondan əvvəl hərəkətə başlayan tısbağaya çata bilməz. Zenonun müəllimi Eleydən olan Parmenid ilk olaraq hissiyyatı və təfəkkürü bir-birindən ayırmışdı. Yalnız axırıncı həqiqətə gətirib çatdıra bilər. Empedokl “Təbiət haqqında” poemasında dörd əsas element - od, su, hava, torpaq barədəki təlimi inkişaf etdirmişdi. Elementar hissələrin birləşməsi və ayrılması hesabına hadisələr dünyası mövcud olur. Birləşmənin səbəbi - məhəbbət, ayrılmanınkı isə nifrətdir. Protaqor isə (b.e.ə. 480-415-ci illər) daha məşhur sofist idi. “İnsan hər şeyin ölçüsüdür” hikməti ona məxsusdur. Anaksaqor isə materiyanın strukturunu öyrənirdi, bütün cisimlər onlara bənzəyən çox kiçik hissəciklərdən ibarətdir. Günəşi, Ayı, ulduzları və meteoritləri o, ilahi quvvə deyil, yanıb qızarmış daş kütlələri hesab edirdi.

Avropa ədəbiyyatında ilk görkəmli komedioqraf Aristofan onlarla əsərin müəllifi olmaqla, həyatı dərk etməkdə heç də filosoflardan geri qalmırdı, komediyadan siyasi silah kimi istifadə edirdi. Onun komediyaları müharibəyə qarşı etiraz və dinc həyat arzusunu ifadə edirdi. “Lisistrata” əsərində o, göstərirdi ki, qadınlar müharibəyə son qoymaq vasitəsini icad etmişlər. Bu icad isə ondan ibarət idi ki, onlar ərləri müharibəyə son qoymayana qədər onlarla intim yaxınlıq etməyəcəklərinə söz vermişdilər.

Yunan qadını Sapfo (b.e.ə. VII əsrdə yaşamışdır) qədim dövrün ən məşhur şairəsi sayılırdı. Antik erada Platonun onun nəğmələri toplumuna yazdığı epiqramda deyilirdi: “Muzaların doqquz olduğu hesab edilir, lakin onlar çoxdur: axı Lesbos adasından olan Sapfo da muzaya çevrildi. Onunla birlikdə indi onlar ondur”.

Sapfonun doqquz kitabından yalnız parçalar qalmışdır. Onların arasında şairənin qardaşına, qızlarına yazdığı şeirlər, nikah nəğmələri olan epitalamiyalar vardır. Sapfo əsasən başçılıq etdiyi kult birliyinə - fiasa müraciət edir. Afroditaya həsr olunmuş bu birlikdə qızlar ərə getməyə hazırlaşırdılar. Sapfonun şeirlərində məhəbbət və həsrət motivləri çoxluq təşkil edir, hadisələr parlaq və şən təbiət qoynunda baş verir. Şairənin düşüncəsində məhəbbət “ondan müdafiə” olunması mümkün olmayan şirin-acı əjdahadır.

Qədim yunan filosofları arasında Platon xüsusi yer tutur. Onun fəlsəfəsi Avropa mədəniyyətində dərin iz qoyub getmişdir. B.e.ə. 428-ci ildə Afinada anadan olan Platon gəncliyində Sokratın tələbəsi olmuşdu və onun görüşlərini öz əsərlərində nəql etmişdi. Sokratın b.e.ə. 399-cu ildəki ölümündən sonra Platon məşhur Meqar fəlsəfi məktəbinə yollanmışdı. Xeyli səfərlərdən sonra Afinaya qayıdıb, öz bağında akademiya adını alan məktəb açmış və orada pulsuz qaydada fəlsəfəni öyrətmişdi. O, öz təlimini 15 əsərində izah etmişdi. Onların hamısı dialoq şəklindədir. Platon Protaqorun insan haqqındakı məşhur tezisinə əks çıxaraq, belə bir fikir irəli sürmüşdü ki, insanın fikirlərinin və işlərinin ümumi ölçüsü əbədi ideyalarla qoyulur, Platona görə, ideyalar həqiqi reallıqdır. İnsan ideyanı dərk edə bilər və ya daha dəqiq deyilsə, onları xatırlaya bilər, belə ki, ölməz ruh anadan doğulan andan ideyalar dünyasında yaşayır. Bu ideyalar dünyasında ən yüksək fayda - xeyir, ləyaqətdir (müdriklik, ədalət, ağıllılıq, mərdlik), ləyaqətə isə ən ali davranış sənəti kimi istənilən adamı öyrətmək olar.

Platon siyasi quruluşun utopik idealını “Dövlət” dialoqunda yaradır. Platonun dövlətini filosoflar idarə edir, bu dövlət vətəndaşların mənəvi gücünə əsaslanır, lakin həm də dəqiq təbəqə bölgüsünə malikdir.

Antik dövrün ən böyük filosoflarından biri Aristotel (b.e.ə. 384-322-ci illər) idi. O, ensiklopediyaçı alim olmaqla, Litseyi və peripatetik məktəbini yaratmışdı. O, Platonun şagirdi, Makedoniyalı Aleksandrın isə tərbiyəçisi idi. Öz fəlsəfəsini inkişaf etdirərək, o, əvvəllər Platonun ideyaları barədəki nəzəriyyəsindən çıxış edirdi. Lakin sonralar təcrübənin, materiya və real dünyanın formalarının dərk olunmasına müraciət edərək, Platonun əsərlərinin hərtərəfli tənqidinə keçdi. B.e.ə. 343-cü ildə Aristotel Makedoniyanın paytaxtı Pellaya dəvət edilib, 13 yaşlı Makedoniyalı Aleksandrın tərbiyəçisi işləməyə başladı. On iki il sonra o, Afinaya qayıdıb Litseydə məktəb yaratdı. Aristotelin bütün əsərləri həm ezoteriklər (şagirdləri üçün mühazirələr), həm də ekzoteriklər (hər kəsin öyrənə bilməsinə uyğun olan) - altı istiqamətə bölünür: Elmi məntiq (orqanon) - qanunlara və kateqoriyalara əsaslanırdı. Metafizika formanı və materiyanı öyrənirdi. Təbiət fəlsəfəsi, başqa sözlə, fizika ayrı-ayrı elmi fənlər üzrə tədqiqatla məşğul olurdu. Etika insanın ağıllı fəaliyyətini ali ləyaqət kimi qəbul edirdi. Siyasət bölməsində müxtəlif dövlət formalarının təhlili verilirdi. Poetikada faciə və eposun tərifi verilir.

Aristotel hesab edirdi ki, “Dövlət təbiətə görə mövcud olana məxsusdur və insan öz təbiəti etibarilə siyasi məxluqdur, dövlətdən kənarda yaşayan isə ya əxlaqi mənada inkişaf etməmiş məxluqdur, yaxud da fəvqəlbəşərdir”. Sonra o, dövlətlə insanların qarşılıqlı münasibətini izah edərək qeyd edir ki, “Hər bir adamda təbiət dövlət birliyinə can atmaq hissi qoymuşdur... Ədalət anlayışı dövlət haqqındakı təəssüratla əlaqədardır, çünki ədalətin ölçüsünə xidmət edən hüquq, ictimai birliyin nizamlayıcı normasıdır”.

B.e.ə. V-IV əsrlərində yaşamış Hippokrat qədim yunan həkimi olmaqla Koç adasında doğulmuş, 90 illik ömrünü Fessaliyadakı Larissada yaşamışdı. O, elmi təbabətin banisi, antik dövrün ən məşhur həkimi olmuşdu. Hippokratın təliminə görə, insanın sağlamlığı dörd bədən şirəsinin düzgün nisbətindən asılıdır. Bunlar qan, bəlğəm, sarı və qara öddür, onların pozulması xəstələnməyə gətirib çıxarır. Həkimin vəzifəsi düzgün diaqnoz qoymaq və xəstəliyi deyil, xəstəni müalicə etmək vasitəsini seçməkdir. Müalicə bu vaxt həkim fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. O, təbii dərman vasitələrinin köməyi ilə müalicəyə böyük əhəmiyyət verirdi. Hippokrat həm də həkimin etik davranışının qüsursuz nümunəsi hesab olunur, ona görə də ali təhsil alan həkimlər fəaliyyətə başlamamışdan “Hippokrat andını” içirlər və bu anda əməl etməmək faktı həkim üçün bağışlanmaz qəbahət sayılır.

B.e.ə. 356-cı ildə Kiçik Asiyanın sahil ərazisindəki Efesdə baş verən yanğın ilahə Artemidanın məbədini məhv etdi. Deyilənlərə görə, yanğın o gecə baş vermişdi ki, həmin vaxt Böyük Aleksandr anadan olmuşdu. Öz adını əbədiləşdirmək istəyən Herostrat adlı birisi işgəncələr altında bu cinayətini etiraf etdi. Efesin sakinləri qərar qəbul etdilər ki, bir daha onun adını tələffüz etməsinlər və məbədi nə qədər mümkünsə, tez qaydada bərpa etsinlər. B.e.ə. VI əsrdə tikilmiş Efesdəki Artemida məbədi dünyanın yeddi möcüzəsindən biri hesab olunurdu. Zevsin və Letonun qızı olan Artemideya bakirəlik təmizliyi, evlilik və uşaq doğmaq ilahəsi kimi sitayiş edirdilər. Yanğından sonra Artemida məbədi bərpa olundu və onun bəzədilməsində bütün Asiyadan olan sənətkarlar çalışdılar.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2016.- 29 oktyabr.- S.22