Türkoloji qurultayın əks-sədası, yaxud vətənə son gəliş

90 il bundan əvvəl, 1926-cı ilin fevral-mart aylarında Bakı beynəlxalq miqyaslı mühüm elmi-mədəni və ictimai-ideoloji toplantıya - Birinci Türkoloji qurultaya ev sahibliyi etdi.

Seçim təsadüfi sayılmamalıdır: Şərq xalqlarının 1920-ci ilin sentyabrındakı qurultayının məntiqi davamı sayılacaq elmi-siyasi xarakterli forum Azərbaycanın həqiqətən də Şərqlə Qərb arasında fikir və mədəniyyət körpüsü olduğunu inandırıcı şəkildə ortaya qoydu.

Türkoloji qurultayın iştirakçıları arasında ünlü isimlər az deyildi. Onların arasından bir nəfərin - Əli bəy Hüseynzadənin Sovet rəsmi dairələri tərəfindən tədbirə dəvət olunması özlüyündə diqqətçəkici hadisə idi. Doğrudur, 1937-ci ilin böyük terroruna hələ xeyli qalırdı. Amma siyasi mövcudluğa və dövlət quruculuğu fəaliyyətinə qırmızı terrorla başlayan bolşevik hakimiyyəti qanlı dişlərini varlığının ilk günlərindən göstərməkdə idi. Sərt, hətta düşməncəsinə yanaşma tərzi türk xalqlarının nümayəndələrinə münasibətdə özünü daha kəskin büruzə verirdi. İlk qurbanların çoxu da onların arasından seçilmişdi. Belə şəraitdə turançılıq və türk birliyi cərəyanının ideya atalarından birinin bolşevik liderlərinin təşəbbüsü ilə keçirilən qurultaya dəvət alması, üstəlik əvvəldən sona qədər xüsusi diqqət və ehtiram görməsi yeni quruluşun, kommunist ideologiyasının elmə və alimə hörmətindən, sima dəyişməsindən çox xoş istisna kimi dəyərləndirilə bilərdi.

Təşkilatçıların Əli bəy Hüseynzadənin namizədliyi üzərində dayanma səbəblərindən biri onun dövrün türk fikir tarixində böyük nüfuz sahibi sayılması idisə, digəri əqidə dostları və həmkarlarının çoxundan fərqli olaraq siyasi proseslərə qoşulmaması, bütünlükdə Sovet rejiminə loyal münasibət bəsləməsi idi. Yəqin ki, həm bu səbəbdən, həm də mühacirlər arasına ayrı-seçkilik salmaq niyyəti ilə Əhməd Ağaoğlu, yaxud Rəşid Rəhməti Arat, Əhməd Cəfəroğlu, yaxud Zəki Vəlidi Toğan türkoloji qurultaya dəvət ala bilməmişdilər.

Səkkiz illik ayrılıqdan sonra qonaq qismində də olsa vətənə dönmək Əli bəy üçün həyatının unudulmaz hadisələrindən idi. Hər halda bu görüşün ardınca gələn ayrılığın ömrünün sonuna qədər sürəcəyinin fərqinə varmamış deyildi. Ona görə də Bakıdakı günlərini maksimum səmərəli keçirməyə, həm doğmaları, həm də fikir və əqidə dostları ilə çox ünsiyyət qurmağa çalışmışdı. Əksər ailə üzvlərinin bir araya toplandığı məşhur foto-şəkil də həmin günlərin yadigarıdır.

Təşkilatçılar mümkün qədər çox nüfuzlu alimin, beynəlxalq miqyasda tanınan elm və mədəniyyət xadimlərinin Türkoloji qurultayda iştirakına maraqlı idilər. Dəvət olunan qonaqların siyahısı yüksək instansiyalarla razılaşdırılmışdı. Bakı forumunun əsas ideya generatoru, hərəkətverici qüvvəsi alimlər olsa da, onun yüksək səviyyədə hazırlanması, texniki-təşkilati məsələlərin həlli yalnız rəsmi dairələrin, bolşeviklər partiyası və Sovet hökumətinin icazəsi sayəsində mümkün olmuşdu. Geniş yayılmış ifadədə deyildiyi kimi, həmişə pulu ödəyən də musiqi sifarişi hüququ qazanır... Bu mənada qurultayın siyasi-ideoloji ağırlığına elmi-mədəni istiqamətdən az diqqət yetirilməmişdi.

Humanitar elm sahəsinin təmsilçiləri Bakıda bir neçə vəzifənin öhdəsindən gəlməli idilər. Qarşıda dünya miqyasında, daha çox isə Yaxın və Orta Şərqdə SSRİ-nin imicinin yaxşılaşdırılması hədəfi dayanırdı. Qurultay vasitəsi ilə bolşevik rejimi istər əsarət altına aldığı, istərsə də potensial rəqib saydığı türk-müsəlman ölkələrə özünün siyasi və mədəni himayədarlıq mesajını ötürməyə çalışırdı. Başqa mühüm məsələ isə bütün tənqidlərə, inkarlara rəğmən hələ də müsəlman xalqlar arasında yalnız dini deyil, həm də mədəni-mənəvi ünsiyyətin qorunmasına xidmət edən ərəb əlifbasının aradan qaldırılması ilə bağlı idi. Nəhayət, dünənki “milli ucqarlarda” kimi nə ilə nəfəs aldığını, nəzərlərinin hara yönəldiyini öyrənmək istəyi də sonuncu yerdə dayanmırdı. Qurultaya tanınmış xarici alimlərin təkidli dəvəti SSRİ-nin açıq humanitar siyasətinin təzahürü olmaqla bir sırada nəticə etibarı ilə mədəni izolyasiyadan çıxmağa da bəlli ölçüdə yardım göstərməli idi.

1926-cı il Bakı forumuna müxtəlif Avropa ölkələrindən həmin dövrdə beynəlxalq miqyasda türkologiya elminin aparıcı simaları sayılan 24 nəfər xarici alim dəvət olunmuşdu. Onların sırasında Orhun-Yenisey abidələrinin sirrini açan məşhur Danimarka türkoloqu V.Tomsen, Armin Vamberi ilə birlikdə macar türkologiya məktəbinin yaradıcısı kimi tanınan Dyula Nemet, fransız şərqşünası, türk dilinin qrammatikasına dair bir sıra dərsliklərin, elmi-tədqiqat əsərlərinin müəllifi Jan Deni və başqaları vardı. Bütünlükdə, güclü türkoloji məktəb və tədqiqat ənənələrinə malik Almaniya, Türkiyə və Macarıstandan 5-7, İtaliya, Danimarka, İsveç və Finlandiyadan isə ən azı bir nəfərin gəlişi gözlənirdi.

Lakin müəyyən səbəblər üzündən dəvətlilərdən yalnız üçdə biri forumu işinə qatıla bilmişdi. Onlardan dörd nəfəri (Əli by Hüseynzadə, Mehmet Fuad Köprülü, İsmayıl Hikmət və Hikmət Cövdətzadə) Türkiyəni, iki nəfəri Almaniyanı (Teodor Mentsel və Valter Radebold), digər iki nəfər isə Macarıstan (Dyula Mesaroş) və Avstriyanı (Paul Vittek) təmsil edirdilər.

Əslində Türkiyədən gələnlər sadəcə iki nəfər - Əli bəylə Mehmet Fuad idilər. Çünki həmin dövrdə İsmayıl Hikmət Bakıda yaşayır və dəvətli professor kimi Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda çalışırdı. Sonralar Leninqrad Canlı Şərq Dilləri İnstitutunun professoru kimi elmi-pedaqoji fəaliyyət göstərən və 1934-cü ildə A.N.Kononovla birlikdə “Müasir türk dilinin qrammatikası” kitabını çap etdirən Hikmət Cövdətzadə isə Qurultaya 1920-ci illərin ortalarında yaşayıb-işlədiyi Acarıstanın təmsilçisi qismində qatılmışdı.

Vətənində Əli bəyi gözlədiyindən daha böyük minnətdarlıq və ehtiram hissi ilə qarşılamışdılar. Türk dünyasına çoxillik xidmətlərinə hörmət əlaməti kimi onu ilk iclasda alman türkoloqu V.Y.Banq, Danimarka alimi V.Tomsen, məşhur Sovet dilçisi akademik N.Y.Marr, SSRİ Xalq Maarif komissarı A.V.Lunaçarski və Azərbaycan SSR Xalq Maarif komissarı M.Z.Quliyevlə birlikdə qurultayın fəxri rəyasət heyətinə seçmişdilər. Bakıda olduğu günlərdə bəlli fikir ayrılıqlarına baxmayaraq Azərbaycan hökumətinin bir sıra üzvləri ilə görüşmüş, təkcə elmi deyil, ictimai-maarifçi xarakterli tədbirlərə də qatılmışdı.

Fikrimizcə, Əli bəy tarixi vətənində ilk türkoloji qurultayın hazırlanmasına da müəyyən töhfə vermişdi. Başqa sözlə desək, onun nüfuz və əlaqələri tədbirin daha yüksək səviyyəli təşkili baxımından səmərəli olmuşdu.

Tavriya Milli Universitetinin professoru D.P.Ursu özünün yeni çapdan çıxan “Bəkir Çobanzadə: Həyatı. Taleyi. Dövrü” kitabında Bakı Türkoloji qurultayına qatılan azsaylı xarici qonaqların, ilk növbədə isə macar alimi Dyula Mesaroşun gəlişini Çobanzadənin xidməti kimi qiymətləndirir. Təbii ki, Bakı Universitetinin dekanı, Təşkilat Komitəsinin üzvü, nəhayət, güclü Avropa məktəbi keçmiş geniş əlaqələrə malik türkoloq kimi Bəkir Çobanzadə qurultayın hazırlanmasında mühüm xidmət göstərmişdi. Lakin onun səy və zəhmətini qətiyyən azaltmadan iddia edə bilərik ki, həm Mehmet Fuad Köprülü, həm də Dyula Mesaroşun Bakı səfəri daha çox Əli bəyin təlqinləri nəticəsində gerçəkləşmişdi.

Doğrudur, Köprülü Türkoloji qurultaydan bir neçə ay əvvəl, 1925-ci ilin oktyabrında Rusiya Elmlər Akademiyasının 200 illik yubileyində iştirakla əlaqədar Moskva və Peterburqda olmuş, hətta türk alimləri arasında bu qurumun ilk xarici müxbir üzvü seçilmişdi. Rəsmi Sovet elmi ilə əlaqələri öz yerində. Amma düşünmək olar ki, yaxından tanıdığı Əli bəyin Bakı səfəri professor Köprülünün də dəvəti qəbul etməsində ruhlandırıcı stimul rolunu oynamışdı.

Macar türkoloqu Dyula Mesaroşa gəldikdə isə azərbaycanlı fikir adamı ilə ilk tanışlığı 1916-cı ildə olmuşdu. Onları yaxınlaşdıran, birləşdirən hər ikisinin ideya cərəyanı kimi turançılıqla ciddi şəkildə maraqlanmaları idi. Əli bəyin tarixi və genetik açıdan türk-macar birliyinin poetik manifesti sayıla biləcək “Sizlərsiniz ey qövmi-macar bizlərə ixvan” misrası ilə başlayan məşhur şeiri 1917-ci ildə Mesaroş tərəfindən macar dilinə çevrilmiş və orijinalı ilə birlikdə özünün də redaksiya heyətinin tərkibinə daxil olduğu “Turan” dərgisinin 3-cü sayında dərc edilmişdi. Bu kiçik, lakin dolğun məzmunlu bədii parça ötən əsrin 20-30-cu illərində macar turançıları arasında kifayət qədər geniş yayılmışdı.

Türkiyə Cümhuriyyətinin elanından sonra Qazi Mustafa Kamal Paşanın dəvəti ilə Ankaraya gələn professor Dyula Mesaroş yeni paytaxtda Anadolu Etnoqrafiya Muzeyinin təşkili vəzifəsini üzərinə götürmüşdü. Sonralar özünün də xatırladığı kimi, həyatının həmin dövründə dostanə münasibət və məsləhətlərindən tez-tez yararlandığı görkəmli ədəbi simalar sırasına Əhməd Ağaoğlu, Yusif Akçura və Əli bəy Hüseynzadə daxil idi. Bəkir Çobanzadə çox ehtimal ki, Budapeştdəki təhsil illərindən tanıdığı Mesaroşa sadəcə rəsmi dəvət məktubu göndərə bilərdi. Onu səfərin vacibliyinə inandırmaq və özü ilə birlikdə tarixi vətəninə gətirmək missiyası isə Əli bəyin üzərinə düşmüşdü. Onlar İstanbuldan eyni vaxtda, birlikdə çıxmış və birlikdə də geri dönmüşdülər.

Professor Asif Rüstəmlinin yazdığına görə, Türkoloji qurultay işini başa çatdırandan iki gün sonra hökumət ofisiozu - “Kommunist” qəzeti 8 mart 1926-cı il tarixli 57-ci sayında “xaricdən gələn professorlardan” Mehmet Fuad Köprülü (Türkiyə), Əli bəy Hüseynzadə (Türkiyə), Dyula Mesaroş (Macarıstan), Teodor Mentsel (Almaniya) və Paul Vittekin (Avstiya) birgə foto-şəklini dərc etmişdi. Bu simvolik illüstrativ material da azsaylı xarici alimlərin Bakıya daha çox Əli bəyin nüfuzu və təkidi nəticəsində gəldiyini düşünməyə əsas verir.

Təşkilatçılar açıq mətnlə deməsələr də xarici qonaqların üzərinə təbliğati missiya qoyulmuşdu - Əli bəy Hüseynzadə də daxil onların hamısından geri döndükdən sonra yaşadıqları ölkənin mətbuatında, akademiya və universitetlərində türkoloji qurultayın gedişini, varılan nəticələri və qəbul edilən qərarları işıqlandırmaq xahiş olunmuşdu. Öz-özlüyündə aydındır ki, keçmiş SSRİ-nin müxtəlif yerlərindən gələn nümayəndələr bunu etməyə sadəcə borclu idilər və üzərlərinə düşən vəzifəyə maksimum ciddiliklə yanaşmışdılar. Nəticədə Bakıda, tarixi “İsmailiyyə” binasının divarları arasında, nisbətən məhdud dairədə başlanan elmi müzakirə və fikir mübadilələri 1926-1929-cu illərdə Qafqazdan Altaylara qədər böyük bir coğrafiyada yayılmış, universitet auditoriyalarında, qəzet və jurnallarda ciddi mövzulardan birinə çevrilmişdi.

Bakı forumunun gedişini diqqətlə izləyən “Krasnıy Krım” qəzeti 3 may 1926-cı il tarixli sayında “Türkoloji qurultayın əks-sədası” adlı məqalə dərc etmişdi. Cağdaş türk cəmiyyətinin türkoloji qurultayın qərarlarını qızğın müzakirə etdiyini vurğulayan anonim müəllif onun işində “görkəmli türk alimlərindən İstanbul universitetinin professorları - Tarix-Filologiya fakültəsinin dekanı Mehmet Fuad Köprülü və əslən Azərbaycandan olan Əli bəy Hüseynzadənin” fəal iştirak etdiyini xatırladaraq hər ikisinin vətənə döndükdən dərhal sonra “Milliyyət”, “Cümhuriyyət”, “Hakimiyyəti-milliyyə” kimi populyar qəzetlərə müsahibələr verib Bakıda bütün türk dünyasının gələcək mədəni tərəqqisi və çağdaş dünya ilə ayaqlaşması baxımından taleyüklü qərarların qəbul edildiyini xüsusi vurğuladıqları bildirilirdi.

Hələ Bakı forumunda qızğın mübahisələrin aparıldığı günlərdə “Yeni fikir” (Tiflis) qəzetinə (material qurultayın bağlanış mərasimindən üç gün sonra - martın 9-da işıq üzü görmüşdü - V.Q.) müsahibə verərək “Qurultayın qəbul etmiş olduğu latın əlifbası türk-tatar xalqlarını harsa (mədəniyyətə) yanaşdırmaq üçün ən iyi bir vasitədir. Qurultay iclasında baş vermiş olan mübahisə Şuralar İttifaqında yaşayan türk-tatar xalqlarının oyanmasına dəlalət edir. Zənnimcə, bu qədər böyük bir kütlənin oyanışı Şuralar İttifaqı xaricində yaşayan Ural-Altay xalqlarının oyanışına təsir etməkdən xali qalmaz” - deyən professor Dyula Mesaroş təəssüratlarını daha geniş şəkildə Budapeştdə çıxan “Keletkutatadaş” (“Şərq tədqiqləri”) məcmuəsinin 1926-cı il payız buraxılışında macar həmkarları ilə bölüşmüşdü.

Qurultayın Avstriyadan olan iştirakçısı professor Paul Vittek hesabat xarakterli yazısını bir qədər gec - 1929-cu ildə alman şərqşünaslarının mətbu orqanı sayılan “Zeitschrift des Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft” jurnalında (1929, № 8, s. 114-120) dərc etdirmişdi. Məcmuənin həmin sayında Vittekin ön sözü ilə akademik V.V.Bartoldun Türkoloji qurultay tribunasından oxuduğu “Türk xalqları tarixinin öyrənilməsinin vəziyyəti və ən yaxın vəzifələri” adlı məruzəsi də (s. 121-142) alman dilinə tərcümədə özünə yer almışdı.

Xarici qonaqlar arasında üzərinə qoyulan vəzifənin icrasına daha böyük məsuliyyət və həqiqi alman dəqiqliyi ilə yanaşan, heç şübhəsiz, tanınmış türkoloq, professor Teodor Mentsel olmuşdu. O, Bakıdan Əli bəy Hüseynzadə və digər həmkarları ilə birlikdə Odessaya dönmüşdü. Bir müddət burada qalmasından yararlanıb aprelin 4-də yerli şərqşünaslar qarşısında “Bakıdakı Birinci Türkoloji qurultayın nəticələri” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdi. Forumun beynəlxalq əhəmiyyətinin ön plana çəkildiyi məruzəni dinləyənlər arasında Almaniyanın və Türkiyə Cümhuriyyətinin Odessa konsulları Dinstman ilə Münif bəy də var idilər.

1927-ci ildə isə o, Leypsiqdə çıxan “Der İslam” jurnalının iki sayında (1927, № 1, s. 1-76, № 2, s.169-228) isə “Bakıda Türkoloji konqres” adlı geniş icmal yazısı ilə çıxış etmişdi. Ümumi həcmi 130 səhifəyə çatan hesabatı əslində Avropada qurultay haqqında ilk və ayrıca monoqrafik nəşr də saymaq mümkündür. Məqalədəki əhatəli təhlillərdən də göründüyü kimi, alman alimi elmi diskussiyaların gedişi zamanı hərtərəfli qeydlər aparmış, sonradan isə müşahidələri əsasında türkoloqların Bakı forumunun obyektiv, təfərrüatlı mənzərəsini yaratmışdır. Mənbəni diqqətlə araşdıran professor B.Urbanın yazdığına görə, Teodor Mentselin qeydləri qurultaydan az sonra Bakıda rus dilində çap olunan “Birinci Ümumittifaq Türkoloji qurultay. 26 fevral - 5 mart 1926-cı il. Stenoqrafik hesabat” kitabı ilə müqayisədə daha dolğun və dəqiqdir. Çünki həmin kitabda əsasən rus dilində oxunan məruzələrin tam mətni verilmiş, türk dillərində çıxış və məruzələr isə əsasən qısa icmal şəklində işıqlandırılmışdı. Rus və türk dillərini yaxşı bilən Teodor Mentsel diqqətini hər iki səmtə proporsional şəkildə yönəldə bilmişdi. Digər diqqətəlayiq cəhət kəskin mübahisə doğuran ziddiyyətli məqamların stenoqrafik hesabatda ciddi ixtisar və ideoloji redaktəyə uğradığı halda Mentselin qeydlərində daha dolğun, ən başlıca isə siyasi konyukturaya tabe tutulmayan şəkildə əks olunması sayıla bilər.

Sovet mətbuatının rəsmi məlumatı, habelə qurultay iştirakçılarının məqalə və qeydləri türkoloqların Bakı forumuna qatıla bilməyən bir sıra tanınmış Avropa alimlərinin, mühacir nəşrlərin Türkoloji qurultaydakı elmi müzakirələrə münasibət bildirməsinə təkan vermişdi. Məsələn, uzun müddət Orta Asiyada yaşamış fransız türkoloqu J.Kastane Parisin məşhur “Revue du Monde Musulman” jurnalında “Bakıda 1926-cı ilin mart Türkoloji konqresi” adlı geniş analitik məqalə ilə (1926, cild 63, say 1, s. 15-90) çıxış etmişdi. Müəllif yazısında Azərbaycan paytaxtını yeni “İslam İntibahının” mərkəzi adlandırır, qurultayın qərarlarının sayları Sovetlər İttifaqında 17-25 milyon arasında tərəddüd edən türk-tatar xalqlarının mədəni və siyasi həyatına mühüm təsir göstərəcəyinə diqqət çəkirdi. Maraqlıdır ki, J.Kastane məqaləsinin əlavələr bölməsində özünün ruscadan fransız dilinə tərcüməsində Bakı qəzetlərindən götürülən və Azərbaycanda mədəni quruculuğun nailiyyətlərinə işıq salan bütöv bir silsilə məqalələr yerləşdirmişdi.

İçində azərbaycanlı siyasi mühacirlərin yaxından iştirak etdiyi “Prometey” jurnalı isə əksinə, Türkoloji qurultaya ümumən skeptik yanaşaraq bütün qərarların Moskvada verildiyini göstərir, alimlərin çıxış və mübahisələrini isə əvvəlcədən hazırlanmış siyasi şou kimi dəyərləndirirdi.

Türkoloji qurultaya maraq həqiqətən böyük idi. Yerli və xarici alimlər Bakıda da razılaşdırıldığı kimi iki il sonra Səmərqənddə növbəti forumda yenidən bir araya gələcəkləri günü səbirsizliklə gözləyirdilər. Lakin məşhur ifadədə deyildiyi kimi, “mavr işini görmüşdü və mavr artıq gedə bilərdi”. SSRİ-nin türk xalqları latın əlifbasını qəbul edəndən sonra türkoloqların yeni qurultayına heç bir ehtiyac qalmamışdı. 1940-cı ildə bu xalqlar bir direktivlə kiril əlifbasına keçəndə, tarix və mədəniyyətlərindən bir az da uzaq salınanda isə ümumiyyətlə hər hansı fikir mübadiləsinə, məşvərətə lüzum duyulmadı.

Doğrudur, əvvəlcə Bakı forumunun daha geniş miqyasda davamı kimi 1929-cu il noyabrın 20-də Moskvada şərqşünasların ikinci beynəlxalq qurultayının çağırılması nəzərdə tutulmuşdu. ÜK(b)P-nın katibliyi və bürosu məsələni nəzərdən keçirərək xüsusi qərar qəbul etmiş, hətta SSRİ MİK-nin katibi E.Yenukidzenin rəhbərliyi altında Təşkilat Komitəsi yaradılmışdı. Lakin çox güman ki, qanlı kollektivləşmə dövrünün araya düşməsi və 20-ci illərə məxsus yarıdemokratik ab-havanın keçmişdə qalması ilə təşəbbüs də tam yaddan çıxarılmışdı. Türkoloqların ilk Bakı qurultayı həm də sonuncu olmuşdu.

Yenidən Əli bəy Hüseynzadəyə qayıdaraq qeyd etməliyəm ki, o da digər həmkarları kimi Türkoloji qurultayla bağlı fikir və müşahidələrini qələmə almışdı. Hələ Bakıda olduğu günlərdə təəssüratların isti izi ilə “Yeni fikir” qəzetinə (9 mart 1926-cı il) müsahibəsində tarixi vətəni haqda məhəbbətlə söz açıb “Azərbaycanın bugünkü iqtisadi-mədəni vəziyyəti ilə onun çar vəqtindəki vəziyyətini müqayisə edərkən hər yerdə və qismən gözə çarpmaqda olan tərəqqini qeyd etməyə bilməm. Mən Azərbaycanın çar zamanındakı həyatını şəxsən görmüşəm. Bu gün gördüyüm fəaliyyət bəni heyrətə salmaqdadır. Azərbaycan kütləsinin bugünkü fütuhat və tərəqqisini görürkən qəlbimin şadlıq və məmnuniyyətlə döyünməsini gizlətməm. Çünki bu kütlənin bütün bəşəriyyətlə birlikdə tərəqqi etməsi mənim əsas qayəmi təşkil edir”-deyən Əli bəy iştirakçısı olduğu forum haqqında iki yazı hazırlamışdı. Onlardan daha geniş olanı və analitik xarakter daşıyanı 1920-ci illərin sonunda “Türk təfəkkür tarixi” adlı fundamental əsər üzərində işləyən filosof və sosioloq Hilmi Ziya Ülkənə verilmişdi. Əlyazmasının sonrakı taleyi bəlli deyil.

Çox güman qurultay günlərində aparılan qeydlərdən ibarət olan və müəllifin arxivində saxlanan “Birinci Türkoloji konqresdən qeydlər” adlı nisbətən müxtəsər və informativ xarakterli mətn isə ilk dəfə Əli Rza Bayatın “Əli bəy Hüseynzadə” toplusunda (Ankara, 1998) çap edilmişdir. Lakin türk tədqiqatçısı özü üçün o qədər də anlaşıqlı olmayan adların transkripsiyası zamanı çoxsaylı təhrif və yanlışlıqlara yol vermişdir. Məsələn, müəllif “kumık” sözünü “komik”, “kerçli” sözünü “koçlu” kimi oxuyub. Eyni zamanda qeydlərdə rast gəlinən rus ad və soyadlarının orijinal yazılış şəkli əlinin altında olmadığından onların əslinə uyğun transkripsiyasının öhdəsindən gələ bilməyib. Mətni yenidən çapa hazırlayan zaman bütün bu yanlışlıqlar islah edilib, mötərizə içərisində iştirakçıların dəqiq ad və soyadları, habelə məruzə mövzuları göstərilib.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə Birinci Bakı Türkoloji qurultayının 90 illiyinin ölkəmizdə geniş qeyd edildiyi bir vaxtda Əli bəy Hüseynzadənin müxtəsər qeydlərinin “525-ci qəzet” vasitəsi ilə elmi-ədəbi ictimaiyyətə təqdim olunmasını məqsədəuyğun saydım.

REDAKSİYADAN: Əli bəy Hüseynzadənin “Birinci Türkoloji Konqresdən qeydlər”i gələn sayımızda

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2016.- 10 sentyabr.- S.10-11.