“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Azərbaycan Məclisi-Məbusanı rəisinə

Parlaman təşkili qanuna görə məbuslar milliyyət əsasilə seçiliyorlar. Bizim firqəmiz beynəlmiləl olduğuna görə milliyyət əsasilə məbus keçirmək imkanımız yoxdur. Ancaq firqə tərəfindən nümayəndə verə bilərik.

Bütün millətlərin zəhmətkeş siniflərini təmsil edən icti-maiyyun-inqilabiyyun firqəsi kəndli və fəhlələrin hüququnu hətta təşəkkül əsası bütün düzgün olmayan müəssisələrdə də müdafiə etməgi özünə borc bilir.

Bakı və Gəncə quberniyalarında bizim firqəmizin Məclisi-Müəssisan seçkilərində aldığı səsləri Azərbaycan Məclisi-Məbusanında bizə beş yer həqqi veriyor.

Bununla bəyan ediyoruq ki, ictimaiyyun-inqilabiyyun firqəsi Azərbaycan parlamanına iştirak etməgi təhti-qərarə almış və qanuni həqqi olan beş yerin firqəyə verilməsini təkid ediyor.

Bizim bu bəyannaməmizi cənab sədr təvəqqe edirik parlamanın iclasına təklif edəsiniz.

Zaqafqasiya ictimaiyyun-inqilabiyyun komitəsinin Bakı mürəxxəsləri:

Dimitr Sərxalov

Sakko Saakyan

İctimaiyyun-inqilabiyyun firqəsi Bakı komitəsi sədri: Xristofor Yevanqulov

Əvəzi katib: L.Umanski

Rüstəmbəyli Şəfi bəy (Müsavat) - Həmişə parlamanda birgə işləmək üçün bütün millətlərin parlamanda bulunmaları tərəfdarı olduqlarını qeydlə təklif ediyor ki, ictimaiyyun-inqilabiyyun firqəsi təklif əsası etibarilə qəbul edilməklə milli komitələr hesabına onlara yer verilməsinə razı olaraq yerlərin miqdarını təmin etmək üçün məsələnin etibarnamə komisyonuna verilməsini təklif ediyor.

Qardaşov - Əhrar fraksiyası tərəfindən məzkur firqənin müracirətini təbriklə bərabər diyor ki, bu təklif qəbul ediləməz. Çünki azlıqda qalan millətlərin yerləri milli-şuralara verilmişdir. Bu gün o yerlər firqələrə verilərsə yarın yer sahibi gəldikdə ixtilaf çıxar.

Əhməd Cövdət (Sosialistlər ittifaqından) - Həmişə siyasi firqələr və azlıqda qalan millətlərin parlamanda bulunmalarını arzu etdiklərini və öz firqələrinin daima sosialist firqələrini parlamanda iştirakə tərcih və təşviqə çalışdıqlarını qeydlə təklif ediyor ki, ictimaiyyun-inqilabiyyun firqəsinə Rusiya Məclisi-Müəssisanı seçkisində almış olduğu səslərə nisbətən malik olduğu həqqə görə yer verilsin.

Ağa Aşurov - Təklif ediyoram ki, bu müraciətə rədd cavabı verilsin, çünki gəlmək istəyənlər özlərini başqa bir hökumət üzvü hesab ediyorlar. (Məhəmməd Əmin yerindən - şimdi o hökuməti ləğv etmişlərdir). Bir də əgər onlar beynəlmiləl bir sosialist firqəsi kibi gəlmək istiyorsalar parlamanda sosialist fraksiyonu var. Bir millət kibi gəliyorsalar milli şuralar vasitəsilə gəlsinlər. Lakin milli şuraların yerlərini onlara verməgi bən qeyri-mümkün ədd ediyorum.

Qarayev (Hümmət) - Ağa Aşurov cənablarının sosialistlərin parlamana gəlməsinə razı olmaması təbiidir. Yoldaşımız Əhməd bəy dedigi kibi sosialistlər milli şuralara daxil degildir-lər. Hətta bən deyirəm ki, rus milli komitəsi “Yedinaya Rossiya” qəzetəsinin müdir və mühərrirlərindən ibarət olub da, həmişə yatıb yuxusunda böyük Rusiya görənlərdir. Onlar Azərbaycan parlamanına gəlməzlər. Ona görədir ki, biz var qüvvəmizlə ictimaiyyun-inqilabiyyun firqəsinin parlamana daxil olmaq hüququnu müdafiə edəcəgiz.

Rəsulzadə Məhəmməd Əmin - Məlum ki, ümum cərəyanlar, millətlər və firqələr parlamanda iştirak etsinlər. Lakin biz o nikbinlərdən degilik ki, deyək hamı bir dərəcədə bizimlə bərabər Azərbaycan istiqlalını və Azərbaycan amalını müdafiə edəcəkdir. Yenə də biz nikbinlik etmiyoruz.

Fəqət istərdik ki, fəaliyyətimizi tənqid, hərəkətlərimizə etiraz edənlər parlaman xaricində olmuyub, parlaman kürsüsündə tənqid etsinlər və buradaca cavablarını alsınlar. İctimaiyyun-inqilabiyyun firqəsinin parlamana daxil olması barəsində burada bəzi mülahizələr bəyan ediyorlar. Biz milli şuralara yer verdikdə haman şuraların siyasi firqələrdən mütəşəkkil olduğunu təsəvvür ediyorduq. Biz milli şuraların əhəmiyyətini təşəkkül etdikləri siyasi firqələr və Rusiya Məclisi-Müəssisanı seçkisində onların almış olduqları səsin miqdarilə ölçə biləriz. Burada Əhməd bəy və Qarayev ictimaiyyun firqəsinin parlamana gəlmək istəməsini öz təşəbbüslərinin nəticəsi kibi isnad verdilər. Fəqət bizcə bu işə anlı idraklı türk demokratiyasının təsiri daha böyük olmuşdur. Türk demok-ratiyası öz hüququnu, öz istiqlalını var qüvvəsilə müdafiə edəcəgini aydın-aşkar elan etdi və bu gün bu müvəffəqiyyət demokratiya-nın böylə qəti hərəkəti nəticəsidir. (Alqış). İdraklı türk demok-ratiyasının səsi sair firqələri də parlamana gəlib bizimlə müttəhidən çalışmaya vadar edəcəkdir. (Alqış). Bən yenə təkrar ediyorum əqəliyyət təşkil edən millətlərin milli şuralarına yer verildikdə seçki vəqti siyahı çıxarmış və səs almış olan firqələrə yer veriliyordu, o cümlədən, ictimaiyyun-inqilabiyyun, ictimaiyyun-amiyyun, kadet və daşnaksütun firqələri də siyahı çıxarmışlar. İctimaiyyun-inqilabiyyun firqəsi siyahı çıxarmış, müəyyən miqdarda səs almış və bu surətlə bir qism əhaliyi təmsil ediyor. Madam ki, bu firqə milli şuralar vasitəsilə gəlmək istəmiyor, biz borcluyuz onların həqqi olan yerləri özlərinə verək, hətta gələcəkdə sair firqələr də parlamana daxil olmaq istəsələr onlara yer verək.

S.M.Qənizadə - Qarayev diyor ki, rus milli şurası vahid Rusiya xəyalındadır və bizim yanımıza gəlməzlər. Görünür ki, sosialistlər bizim istiqlalımızı qəbul ediyorlar. Sosialistlərin cümhuriyyət tərəfdarı olduqlarına biz inanıyoruz. Bəlkə gələcəkdə sair firqələr də bu nöqteyi-nəzəri qəbulla parlamana gəlmək istəyəcəklərdir. Əlbəttə böylə isə biz onların həpsinə yer verməliyiz.

Əhməd Cövdət - Əsl məram məsələsində fəhlə və əkinçi, yəni ümum zəhmətkeşlər məsələsində onların bizimlə bir olacaqları-na bən Sultan Məcid əfəndiyə söz verə bilərəm. Taktika məsələsində isə əlbəttə onlar bizdən ayrı da gedə bilərlər.

“Müsavat”ın təklifi

Hacıbababəyov - Müsavat tərəfindən böylə bir təklif ediyor:

Sosialist-revolyusioner partiyasının Bakı komitəsi tərəfindən Azərbaycan Məclisi-Məbusanına daxil olmaq həqqindəki istidasını müzakirə edərək və:

1- Azərbaycan Şurayi-Millisi əqəliyyət milli komitələrinə nümayəndəlik həqqi verərkən bütün firqələrin bu komitələrə daxil olduğunu dəxi təsəvvür elədigi;

2- İctimaiyyun-inqilabiyyun milli komitələr zəminində malik olduqları həqdən istifadə etmək istəmiyib və bunlar vasitəsilə Məclisi-Məbusana vəkil göndərməkdən imtina elədiklərini;

3- Məclisi-Müəssisan intixablarından görüldügü vəchlə bu firqə az da olsa əhalidən bir qisminin və ələlümdə müsəlman olmayan qisminin rəyini almış olduğunu nəzərə alaraq Məclisi-Məbusan yuxarıdakı istidadan çıxan xüsusiyyətlərə ələlümum rəayət edərək qərar veriyor ki, Məclisi-Müəssisan seçkilərində siyahısı olub da Azərbaycan daxilində rəy almış olan və milli komitələr vasitəsilə nümayəndə göndərmək istəməyən firqələrə, aldıqları rəylər nisbətində yer verilib, bu yerlər dəxi - müsəlman siyahılarından məbusanə girməmiş bir firqə siyahısı olmadığından - yalnız əqəliyyət milli komitələrinə verilən yerlərin hesabına çıxılsın.

İstənilən yerin miqdarı həqqində isə Məclisi-Məbusan etibarnamə komisyonunun tədqiqi və bu xüsusda gələn məclisi ümumiyə verəcəgi məruzəsi üzərinə qərar veriləcəkdir.

Sosialistlər fraksiyonunun sorğuları

Axırda sosialistlər fraksiyonu Tağıyev fabrikasında çalışan 10 müsəlman fəhləsinin qovulması həqqində məsai nazirinə xitabən və Ermənistan Cümhuriyyətilə bu vəqtədək siyasi əlaqə peyda və diplomasi nümayəndələr təyin edilməməsi həqqində xariciyyə nazirinə xitabən birər sorğu veriyor.

Fəqət məclisdə kvorum olmadığından iclas qapanıyor.

“Azərbaycan”, 2 fevral 1919, №103

Məsud - xoşbəxt

Üşr - onda bir dini vergi

İsnad - məxəz, dayaq, mənbə

Məclisi-Məbusan və müxaliflər

Azərbaycanın siyasi vəziyyəti nə qədər ki, müəyyən degildi, türklərdən olmayan bütün siyasi firqələr, bolşevik ruhlu menşevikdən tutub monarxist ruhlu kadetinə qədər Azərbaycan istiqlalı ilə Azərbaycan parlamanına qarşı barışmaz bir vəziyyət almışlardı.

Onlar bu vəziyyətləri ilə Azərbaycan türklərini bir növ mühasirəyə almış, təslimə məcbur etmək istəmişlərdi.

Zənn ediyorlardı ki, xaricdən gəlmə müttəfiqlər qüvvəti də onlara kömək olacaq, əqillərincə türklər tərəfindən qurulmuş olan Azərbaycan hökumətini yer dibində atacaqlardır.

Azərbaycan türkü ilə bərabər bu türkün ruhundan doğan idealları tərvic edən, onun yolu ilə gedən Azərbaycan xadimləri isə qəflətən üzərlərinə atılan qüvvətlərə qarşı mətanət göstərdilər, durdular. Azərbaycan fikrinin “İstanbuldan” degil, Bakıdan doğmuş olduğunu isbat etdilər.

Bu sübutla hər kəsdən əvvəl bitərəf bir qüvvət olması həsə-bilə ilk əvvəl ingilis komandanlığı qane oldu. Onun bu qənaəti Azərbaycanın daxili müxaliflərini düşündürdü.

Türk olmayan müxaliflər düşündülər, daşındılar. Xətti-hərəkətlərini dəgişmək, nöqteyi-nəzərlərini əvəz etmək məcburiyyətində qaldılar.

Eserlər, əslən milliyyət əsasına əhəmiyyət verən idealist və individualist bir firqə olduqlarını xatırladılar. Azərbaycan parlamanı bir “əmri-vaqe”dir, olmuş bir işdir - dedilər.

Menşeviklər dəxi “qalu bəla”dan millətlərin kəndi müqəddəratlarını kəndiləri təyinə həqli olduqlarını qəbul edənlərdən olduqlarını etiraf etdilər.

Həmkarlar ittifaqı dəxi Azərbaycan parlamanına getmək həqqindəki qərarına tazədən baxmaq məcburiyyətində qaldı.

Erməni milli komitəsi dəxi daşı ətəgindən tökməgə başladı. Yalnız parlamana degil, hökumətə də girmək meylini izhar elədi.

Yerdə yalnız bir rus komitəsi qaldı.

Rus komitəsi yalnız tüfəng təsirilə olmalıdır ki, o da əvvəlcə mövcud olan qərarını tazədən bir “götür-qoy” elədi. Anladı ki, “Rusiya millətlərinin son şəkli Rusiyanın iradəsilə bilae-tilaf təyin edilmək üzrə kəndi başlarına idarə qurmaq həqləri vardır və bu həqlə parlaman da qura bilərlər və bu parlamana yalnız siyasi bir minbər qazanmaq üçün degil, vilayətə əmin və asayiş vermək işində şərakət etmək üçün dəxi getmək lazımdır”.

Bunu anlamaqla bərabər rus komitəsi özünün parlamana gir-məsini yalnız bir mətləblə əlaqədar görüyor. Əvvəlcə bəzi mühüm məsələlər aşkar olmalıdır. Bu məsələlər aşkar olmayınca parlamana girmək, onlarca faidəsizdir. Çünki burada Rusiyanın mənafeyi-aliyəsinə mərbut olan nöqtələr var ki, onları örtülü ola-raq keçmək bərabər işləməgi qeyri-mümkün edər.

Məsələ Azərbaycanın Rusiyaya əlaqəsini təyin etməkdədir.

Zatən yalnız rus komitəsindəki kadetlər degil, digər firqələrdə olan ruslar - rusiyaçılarla bizim aramızda və digər türk partiyalarının arasında olan ixtilafi-nəzər dəxi bu nöqtə üzərində idi.

Biz Azərbaycanı müstəqil bir dövlət tələqqi ediyoruz. Bu tələqqisini Azərbaycan demokratiyası əksəriyyəti-əzimə təşkil edən türk xəlqinin idarəyi-aliyəsi ilə bütün dünyaya elan eləmişdir.

Bu bir əmri-vaqedir.

Azərbaycan hökuməti, Azərbaycan parlamanı, Azərbaycan siyasi firqələrinin bəyannaməsi, Azərbaycan xəlqinin bu əsasları qəbul və tərvic eləməsi bu əmri-vaqenin xarici əlamətləridir.

Azərbaycan hökuməti bütün firqələrinin müməssilligi beynəlmiləl münasibatə girişmiş, felən müttəfiqlər tərəfindən tanınmışdır. Ondan başqa bu topraq üstündə, bu əhali üzərində başqa nafiz və tanınmış bir hökumət yoxdur.

Bizimlə bərabər çalışmaq, türklərlə birlikdə “əmniyyət və asayişin təmini” və yaxud “fevral hürriyyətlərinin bəqası” üçün işləmək istəyən firqələr hər şeydən əvvəl bu cəhəti nəzər-diqqətə almalıdırlar: Azərbaycan bir əmri-vaqedir - bunu səmimi bir surətdə qəbul etməlidirlər.

Azərbaycanın Rusiya ilə iləridəki əlaqəsinə gəlincə, bu əla-qəyi iləridə azərbaycanlıların rusiyalılarla dostluqla, azadlıqla, tərəfinin rizası ilə həll olunacaq bir məsələ kibi görməlidirlər.

Parlamana gələcək müxalif, “Siz Rusiyadan ayrılmışsınız, bu ayrılışınızla faidəli bir iş görməmişsiniz, yaxşı olar ki, onunla birləşəsiniz” dersə onu dinləriz. Fəqət “Siz Rusiyanın bir parçasısınız, nə həqlə ondan ayrılmışsız” dersə, ona təhəmmül etməz, kürsüdən salarız.

Azərbaycan parlamanına, Azərbaycan istiqlalı bayrağını yüksək qaldırmış olan bu müəssisəyə hər kəs gələrsə, bu parlamanın felən təsis etmiş, olmuş-bitmiş bir hökumətin Məclisi-Məbusanına gəlmiş və bununla o, Azərbaycan istiqlalını fikirdə degilsə də, işdə tanımış, deməkdir.

Rusiya ilə əlaqəyə gəlincə, bunu müxaliflər bilməlidirlər ki, müvafiqlər heç bir zaman fikirdə Rusiyanın düşməni olmuyub, Rusiya demokratiyası ilə ədavət bəsləməmişlərdir.

Azərbaycan parlamanının bütün firqələri kəndi bəyannamələrində bu fikri zikr eləmişlərdir. Müxaliflər nöqteyi-nəzərindən ən müdhiş bir milliyyətçi və iftiraqçı təsəvvür olunan “Müsavat” firqəsi belə kəndi bəyannaməsində fikrən təbii və mötədil bir halə gələcək Rusiya ilə əqdi-ittifaq etmək fikrinə yabançı olmadığını bildirmişdi.

Fəqət buna biz öz meylimiz, öz xahişimiz ilə gedəcəgiz. Bu məsələyi Rusiya Məclisi-Müəssisanı degil, Azərbaycan Məclisi-Müəssisanı həll edə bilər. Bu səlahiyyət başqalarının degil, bizimdir. Çünki milliyyət həqqi yalnız bu surətlə müdafiə oluna bilər.

Yoxsa bir “menşevik” çıxar da “biz sizə Rusiyadan ayrılmaq həqqini vermiyoruz” dersə və bu məqsədinə yetişmək üçün müsəlman sosialistləri ilə birlikdə bizə qarşı mübarizə edə biləcəginə güvənərsə, biz öylələrinə güləriz, zira öylə düşünən bir türk parlaman firqəsi təsəvvür edəmməyiz!

Rusiyadan ayrılmaq, Rusiyaya qoşulmaq və yaxud başqa bir şəkil ilə kəndi müqəddəratını təyin eləmək həqqi Azərbaycan xəlqinin müqəddəs bir həqqidir. Bu həqqi ona təbiət bəxş eləmiş. Bu həqqi o nə kadetlərin ala gözlərinə, nə də sosialistlərin yağlı dillərinə fəda edəməz!

Müxaliflər bunu bilsinlər, qulaqlarına sırğa etsinlər və böyləcə Azərbaycan istiqlaliyyəti əmri-vaqenin qəlləm həlqə beguşi olaraq parlamana buyursunlar.

Başqa məsələlərdə keyfləri istədigi müxalifəti etsin, tənqidatda bulunsun, təbliğatında olsunlar. O onların həqqi və vəzifəhləridir.

Biz heç bir zaman onların parlaman firqələrinin müvafiqləri cərgəsində oturacaqlarını zatən təsəvvür eləməmişdik.

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 3 fevral 1919, №104

Qalu bəla - çoxdan, lap əvvəldən, ata-babadan

İftiraq - ayrılma, fəraq

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 17 sentyabr.- S.21