Böyük yolun zəfər zəngləri

Birinci məqalə

UZAQLARDAN GƏLƏN YOLLAR VƏ YA TALEYİMİN YURD YERİ

Azərbaycan Radiosunun 90, Azərbaycan Televiziyasının 60 yaşı tamam olur; bu, üst-üstə 150 illik möhtəşəm bir tarix yoludur. Və bu möhtəşəm tarix yolunun Azərbaycanın arzu və ümidlərinə, sevinc və kədərinə üz tutan hər ayından, ilindən, hər mübarək məqamından ZƏFƏR ZƏNGLƏRİNİN səsi gəlir...

Bu il mənim də 60 yaşım tamam olub; necə deyərlər, mən Azərbaycan Televiziyası ilə yaşıdam, daha dəqiq desəm, doğma televiziyamdan bir ay iki gün böyüyəm...

Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini bitirib, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi, böyük insan və yazıçı Hüseyn Abbaszadənin məsləhəti və göndəriş məktubu ilə o vaxt əsl əmək cəbhəsi sayılan Neft Daşlarına getdim. Rəhbərliyin Geoloji Kəşfiyyat idarəsində və “Neft daşları” qəzetində yüngül iş təkliflərinə qəti etiraz edərək, ən ağır sahəni - Quyuların Yeraltı Təmiri sexini seçdim və altı aylıq razılaşmaya baxmayaraq, düz bir il həmin ağır işdə çalışdım. Bu bir ildə əsl həyat universitetini bitirdim; üstəlik “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində ondan artıq hekayəm, bir qədər sonra - “Azərbaycan” jurnalında Hüseyn Abbaszadənin təqdimatıyla, “Ön sözü”ylə “Əbədi sevginin xatirələri” romanım, “Ulduz” jurnalında “Sükutun sonu” povestim çap olundu və çox böyük maraqla qarşılandı. Sonra Cəlil Məmmədquluzadənin ev-muzeyində elmi işçi, Azərbaycan Kitabsevərlər Cəmiyyətində redaktor işlədim. Sonra Azərbaycan Televiziyasında, “Ədəbi-dram verilişləri” redaksiyasında ştatdankənar müəllif oldum. Və günlərin bir günü sadə, işıqlı, halal bir adam olan baş redaktor Nahid Hacızadə mənə dedi ki, mirzə, Elşad müəllim sənin “Palitra” verilişini yaman bəyənib, sabah toy kostyumunu geyinib gələrsən, sədrin qəbuluna gedəcəyik.

Allahımdan çox razıyam ki, həyat yolumun mühüm məqamlarında həmişə rastıma xeyirxah insanlar çıxarıb. Azərbaycan Teleradio Verilişləri Komitəsinin sədri Elşad Quliyev də belə xeyirxah, işıqlı insanlardan biri idi...

Təxminən, bir saatlıq görüşdən, mənim Azərbaycan Televiziyası ilə bağlı coşqun “fəlsəfi” danışığımdan, bir qədər də tənqid və tərifimdən çox razı qalan rəhmətlik Elşad Quliyev Nahid müəllimə dedi:

- Yarım saata bu cavan oğlanın raportunu yaz gətir.

Nahid müəllim özünəməxsus təbəssüm və məmnunluqla dilləndi:

- Oldu... - Bir qədər susub əlavə etdi. - Yəqin ədəbi işçi ştatına...

O vaxt Azərbaycan Televiziyasının redaksiyalarında qələm adamlarının ən aşağı ştat vəzifəsi ədəbi işçi idi.Nahid müəllim ənənəvi olaraq mənim də jurnalist karyerama ədəbi işçi kimi, ilk pillədən başlayacağımı düşünürdü, sədrin susduğunu görüb bir də təkrar etdi:

- Ədəbi işçi ştatına? İlk pillədən başlasa yaxşıdır...

Və Elşad Quliyev otuz beş illik televiziya yolumun ən böyük, unikal cümləsini dilə gətirdi:

- Nahid, YAXŞILIĞI YAXŞI ELƏYƏRLƏR, demirsən ki, hazır, bişmiş kadrdır, niyə on-on beş il sürünməlidir, qoy başqaları ilk pillədən başlasın, bunu isə birbaşa böyük redaktorluğa yaz...

Səhv etmirəmsə, mən Azərbaycan Televiziyasında ştatdankənar müəlliflikdən böyük redaktor ştatına birbaşa qəbul edilən ilk jurnalistlərdən oldum...Bir neçə başqa yazılarımda, “Mənim mövqeyim” adlı publisistik kitabımda da minnətdarlıqla xatırladığım bir epizod həyat və yaradıcılıq yolumun Azərbaycan Televiziyası ilə qovuşmasında həlledici amil oldu. Düzdür, hələ tələbəlik vaxtlarından Azərbaycan Radiosu ilə əməkdaşlıq edirdim, “Ədəbi-dram” və “Uşaq” verilişləri redaksiyalarına ssenarilər yazırdım. Mən tələbə olanda və pulum olmayanda “Bulaq”, “Gəlincik”, “Savalan baba” və başqa verilişlərə (Bu məqamda istedadlı yazıçı-publisist, böyük xeyirxahım Rafiq Savalanın - Rafiq Ağayevin o vaxt mənə etdiyi təmənnasız yaxşılıqları qədirşünaslıqla xatırlayıram, ona allahdan uzun və xoşbəxt ömür arzulayıram - S.E.) ssenarilər gətirər, sonra bir ərizə yazıb əvvəlcədən 60 manat alar və kasıb tələbəçiliyimin min bir qayğısını yola verərdim...

Beləcə, tələbəlik illərimdən, yəni yaradıcılığın sirli-sehrli, acılı-şirinli, əzablı yollarına çıxdığım ilk vaxtlardan Azərbaycan Radiosu və Televiziyası əllərimdən tutdu, mənə arxa, dayaq oldu, ömrümün, taleyimin doğma YURD YERİNƏ, əzəli vətəninə döndü. İllər ötdü, Azərbaycan Televiziyasındakı fəaliyyətimə görə respublikanın Əməkdar jurnalisti, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar İncəsənət xadimi fəxri adlarına layiq görüldüm.

Bəli, mənim doğma Teleradiomun - Azərbaycan Televiziyası və Radiosunun üst-üstə 150 yaşı tamam olur. Böyük uğurlar, zəfər zəngləriylə zəngin olan bu möhtəşəm mədəniyyət yoluna bu günün gözüylə baxmağı, çağdaş dövrün, müstəqillik epoxasının tələb və təklifləriylə üz-üzə tarixin və bu günün sözünü deməyi, doğma Teleradionun həyat və sənət fəlsəfəsi haqqında düşünməyi özümə borc bildim.

lll

Elm çoxdan sübut edib ki, müxtəlif tipli elektromaqnit dalğaları, eləcə də səs, görüntü dalğaları tam yoxa çıxmır, məhv olmur, efirdə, kosmik məkanda nəhayətsiz halda yayılmaqda davam edir; məntiq onu deyir ki, kosmos okeanında həmin yayılan dalğaları tutmaqla, təzədən səsə, görüntüyə çevirməklə, necə deyərlər, təzədən təkrar istehsala qaytarmaqla istənilən zamana, keçmişin istənilən əsrinə, ilinə, ayına, gününə “canlı” səyahət etmək olar. Bu mürəkkəb, az qala fantastik yönlü cümləni yaza-yaza düşünürəm ki, dünya yarandığı vaxtdan radio və televiziyaya doğru yol gedib; radio və televiziya olmadığı vaxtlarda da OLUB, müxtəlif forma və məzmunda insandan xəbərsiz fəaliyyət göstərib. Qədim miflər və əsatirlər,nağıl və dastanlar buna şahidlik edir. Dünya xalqlarının nağıl və dastanlarında, mif və əsatirlərində tez-tez rast gəlinən “danışan qutu”, “göstərən güzgü”,müxtəlif obyektləri, xüsusi qapıları məsafədən idarə edən “sehrli çubuğu”, eləcə də qeyri-adi qüdrətə malik tilsim və əfsunları bir sıra nüfuzlu tədqiqatçılar bizdən əvvəlki sivilizasiyaların tele-radio xatirə çöküntüləri, ilkin teleradionun yaddaş qalıqları hesab edirlər. Nağıl-dastan dünyasının xatirələr üstündə kökləndiyi, “Biri vardı, biri yoxdu” çağlarından, keçmiş zamanlardan danışması, görünür, təsadüfi deyil.Misilsiz fiziki və mənəvi gücün, qüdrətin kiçik bir qaba, məsələn, çırağın içinə salınaraq min illər boyu saxlanması, lazımi məqamında istifadə edilməsi, ruhun, astral maddənin transplantasiyası, köçürülməsi, zamanda, xüsusilə, BU və O DÜNYALAR arasında səyahəti... qədim folklor örnəklərinin təkidlə təqdim etdiyi, sanki planlı, düşünülmüş şəkildə yaddan çıxmağa, unudulmağa qoymadığı bu kimi fantastik fenomenlərin dərki və praktik tətbiqinə, görünür, bizim sivilizasiya hələ hazır deyil. Texniki-intellektual inkişafın ən yüksək səviyyəsinə çatmış, hətta ölüləri diriltməyi, qoca bədənləri yenisi ilə əvəz etməyi bacaran, eyni cism və can vəhdətinin varlıq formalarını asanlıqla dəyişdirə bilən Atlantida sivilizasiyasının “GÖY HÖKMDARLARI” ilə münaqişə və müharibə nəticəsində məhvi də Yerdə elmi-texnogen tərəqqinin müəyyən miqyaslar daxilində mümkünlüyünə işarə edir.

Müasir milli televiziya və onun yaxın tarixi haqqında söhbətimi belə uzaqlardan başlamağım təsadüfi deyil.Əvvəla, planetimizin ən müxtəlif dil və düşüncə məkanlarında yaranan qədim folklor abidələri çoxsaylı “faktlarla” sübut edir ki, televiziya və onun törəmə tərəqqi budaqları (internet, mobil televideo, az qala kənd mağazalarının qapılarında da “keşik çəkən” kiçik telequrğular və s...) bizdən əvvəlki sivilizasiyalarda da olub, hətta çox uca, misilsiz inkişaf zirvələrinə çatıb. Məsələn, nağıl və dastanların, mif və əsatirlərin psixoanalizi, mənəvi spektr təhlili ilə inanmaq olar ki, ötən sivilizasiyalarda televiziyanın müxtəlif zamanlara, tarixə, keçmişə və gələcəyə səyahəti, canlı yayımları mümkün olub. Dastanlarda, epik təfəkkür və təxəyyüldə iki barmaq arasından göstərilən ən uzaq məsafəni görmək, bir göz qırpımında min kilometrlərin o tayındakı həmin məkana canlı qoşulmaq, müasir ifadələrlə desək, birbaşa yayımla təkcə bir zaman kəsiyində yox, ən müxtəlif tarix məkanlarına telesəyahət etmək, canlı bağlantılar, telekörpülər yaratmaq ən adi bir haldır. Bu məqamda dastanlarımızda tez-tez rast gəlinən bir dialoq yada düşür:

Qoca əlini yuxarı qaldırıb, barmaqlarını aralayaraq dedi:

- Barmaqlarımın arasından bax; nə görürsən?

Cavan dedi:

- Uzaq bir şəhər görürəm.

- O şəhərdə nə görürsən?

- Şəhərin mərkəzində uca bir imarət görürəm.

- O imarətin içində nə görürsən?

- İmarətin kulafirəngisində bir qız görürəm.

Qoca sirli-sirli gülümsəyərək dedi:

- O qızı sənə buta verdim...

Düşünürəm ki, haqqında danışdığım XATİRƏ QALIQLARI, YADDAŞ ÇÖKÜNTÜLƏRİ Yer sivilizasiyasının daha yüksək inkişaf mərhələlərinə, eləcə də qeyri-adi teletexnogen tərəqqi zirvələrinə YOL GÖSTƏRƏ BİLƏR...

Və elə buradaca bir təəssüfümü dilə gətirmək istəyirəm: Təəssüf ki, insanlar nağıl və dastanları, adətən, uşaqlıq çağlarında qocalardan eşidirlər, oxuyurlar və unudurlar; halbuki min illər boyu yaranan, ötən sivilizasiyaların UĞURLARINI gizli simvollar, sirli rəmzlər, kodlaşmış informasiya şəklində özündə yaşadan həmin örnəkləri yetkinlik yaşlarında oxumaq daha çox fayda verə bilərdi.

Bəşəri düşüncənin “müdrik, çoxbilmiş uşaqlığı” adlandırılan nağıllar, əsatirlər, epos və dastanların sirli yaddaş yollarından, məhv olmuş sivilizasiyaların uzaq, gizli TELEXATİRƏLƏRİNDƏN ayrılıb miladi tarixin iyirminci əsrinə və bu təlatümlü əsrin, “qırmızı qaranlıqlar” epoxasının milli televiziyaçılıq baxımından unudulmaz bir gününə - 1956-cı ilin 14 fevralına qayıdıram. Lakin burada da bəzi məqamları, dövrün tələb və təklifləri ilə uzlaşan bir sıra təfərrüatları demədən, yada salmadan keçinmək olmur.

lll

Bir vaxtlar dahi Cəlil Məmmədquluzadə yazırdı: “Molla Nəsrəddin”i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı”. Eləcə Azərbaycan televiziyasını da zəmanə özü yaratdı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra yaranan yeni beynəlxalq münasibətlər, soyuq müharibəyə hazırlıq, kütləvi təbliğat və təşviqatın yeni mərhələsi, aparıcı dövlətlərin öz vətəndaşlarına və bütün dünyaya daha operativ, kəmiyyət və keyfiyyət baxımından daha genişmiqyaslı təsir imkanlarına can atması, xüsusilə, sürətli teletexnogen inkişaf planetdə əsl televiziya, kütləvi informasiya vasitələri erasının başlanmasına gətirib çıxarmışdı. Belə bir mürəkkəb beynəlxalq situasiyada neft şəhəri Bakı da diqqət mərkəzində idi və nəticə etibarı ilə 1953-cü ildə burada televiziya mərkəzi yaradılması ideyası reallaşdı. “Qırmızı qaranlıqlar” dövrünün repressiya kabusları artıq o qədər də yararlı görünmürdü; imperiya maraqlarının təbliğat maşını kütləvi kəmiyyət və keyfiyyətə nail olmalıydı...

Bir il sonra Cənubi Qafqaz və Orta Asiya respublikaları arasında birinci olaraq Azərbaycan paytaxtında, Sovet imperiyası üçün çox vacib bir bölgədə televiziya stansiyasının tikintisinə başlandı. Bakıda analoqu olmayan bu mürəkkəb tikinti-quraşdırma işlərinə kömək üçün mərkəzdən - Moskva və Leninqraddan həm elmi-texniki, həm ideoloji baxımdan xeyli mütəxəssis gəlmişdi. 1955-ci ilin axırlarında Bakı telemərkəzi istifadəyə hazır idi, ilk sınaqlar mürəkkəb tikinti-quraşdırma işlərinin qənaətbəxş səviyyəsindən xəbər verirdi. Elə həmin ildə SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin xüsusi əmri ilə Bakı Telemərkəzinin bazasında Televiziya studiyası yaradılmış, İran və Türkiyənin qonşuluğunda yeni stansiyalara malik təbliğat maşını işə salınmışdı.

Nəhayət, səbrsizliklə gözlənilən gün gəlib çatdı. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının iyirminci qurultayının açıldığı gün - 1956-cı il fevralın 14-də Bakı televiziya mərkəzinin birinci növbəsi praktik şəkildə işə düşdü, Azərbaycanda davamlı televiziya yayımının əsası qoyuldu. Sınaq cədvəlindən sonra gənc aktrisa Nəcibə Məlikova kadrda görünərək məşhur sözləri dedi: “Diqqət, göstərir Bakı!” Və Azərbaycanda müntəzəm teleyayımın başlanması münasibəti ilə tamaşaçıları təbrik etdi. Daha sonra kibrit qutusundan bir qədər böyük olan sehrli ayna - ekranda “Bəxtiyar” filmi nümayiş etdirildi. Həmin tarixi anlarda operator kimi kamera arxasında mühəndis Sərvər Quliyev və Pircan Cəbiyev, rejissor pultu arxasında isə Kamil Rüstəmbəyov dayanmışdılar. Və həmin tarixi günün unudulmaz, qəribə hadisələrindən biri də o idi ki, 180 metrlik teleqüllənin inşası başa çatmadığı üçün studiya antennası 44 metrlik adi neft buruğunda quraşdırılmışdı. Efirə iki gün qalmış studiyada yanğın baş vermişdi; səs siqnallarının ötürülməsini bərpa etmək mümkün olmadığından tamaşaçılar Azərbaycan televiziyasında ilk filmə səssiz baxmışdılar...

Sadıq ELCANLI

525-ci qəzet.- 2016.- 17 sentyabr.- S.18.