Nurəngiz Günün poeziyasında təbiətin tərənnümü

Şairi təbiət yaradır, cəmiyyət formalaşdırır, eşq hər şeyin fövqünə qaldırır!

Mənəvi güc-qüvvəni, zövqü təbiətdən alan söz adamlarının baş mövzusu da çox zaman təbiət özü olur. Bəlkə də təbiətin əsrarəngiz gözəllikləri olmasaydı insan öz şairlik duyğusunu, istedadını dərk etməkdə, üzə çıxartmaqda çətinlik çəkərdi. Unutmayaq ki, hər kəsə nəsib olmayan şairlik istedadı elə təbiətin - yaradanın öz seçilmişlərinə bəxş etdiyi əvəzsiz nemətdir.

O seçilmişlərdən biri, parlaq istedad sahibi, şair, nasir Nurəngiz Günün ilk şeirlərinin baş qəhrəmanı da məhz təbiət olub. Onun poeziyasında təbiət və təbii hadisələrin təsvir, tərənnümü mühüm yer tutur.

Ümumilikdə təbiət şeirləri məna və məzmununa görə üç yerə, üç qismə bölünür:

Birinci qisim şeirlərdə yalnız sırf təbiət gözəllikləri vəsf olunur.

İkinci qisim şeirlərdə təbiət Vətənləşir. Burada ülvi, solmaz, unudulmaz Vətənin təbiəti poetikləşir.

Üçüncü qisim şeirlərdə isə təbiət insaniləşir. İnsan təbiətə, təbiətsə insana təsir edir.

Bu mənada N.Günün poeziyasında təbiət hər üç halında əks olunub. Şair gah təbiətin özünü vəsf edir, gah onun dili ilə Vətəni tərənnüm edir, gah da təbiəti şairanə seyr edə-edə onunla insan kimi dərdləşir, danışır, bir sözlə, təbiəti insaniləşdirir. Bu səpkili şeirlər Nurəngiz xanımın yaradıcılığında yetərincədi. Xüsusilə, şair yaradıcılığının ilk dövrlərində I qism təbiət şeirlərinə daha çox üstünlük verir.

Göy üzü rəngbərəngdir -

mavi, sarı, çəhrayı, abı, narıncı,

Görən rənglər selindən üz tutuban

hara gedir bu cığır?

Quşların civiltisi bihuş

etdi ağlımı,

Oh! Bu aləmin içindən

necə anım halımı?

Ən gözəl himn -

bu quşların mahnısı!

Ən gözəl gün -

bu səhərin hüsnü, havası!

Şair bu misralarla təbiətin ülvi gözəlliyindən göz oxşayan bir peyzaj yaradıb. Onun lirik qəhrəmanı bu mənzərənin önündə heyrətini, rəğbətini gizlətməyərək bihuş olub. Çünki qəlbi təbiətlə baş-başadır, onunla bir döyünür. Beləcə, səhərlər Günəşin al-qırmızı şəfəqlərlə göy üzünə qalxması, bu şəfəqlər altında gül-çiçəklərin üzə gülümsəməsi, quşların civiltisi, hay-həşirlə yuva qurması, dən axtarması, daha nələr... şairin ilk təbiət şeirlərinin baş mövzusudur.

N.Günün başqa bir şeiri - “Oh, necə bayram istədi könlüm” adlanır və yenə təbiətin quş səsindən, quş nəğməsindən, sevincindən bəhs edir. Bu şeirin baş qəhrəmanı isə torağayılardır. Onların yaz çağı oxuması, dən axtarışı, uçuşu şair qəlbini riqqətə gətirir. O da istəyir ki, qüssə-kədərdən uzaq olub, beləcə quşlara qoşulsun, sevinsin, gülsün, bayram etsin:

Torağaylar pırr edib uçdular torpaqdan,

Bir də haçan görəcəyəm

mən belə bayramı,

ay Allah!

N.Gün hər şeyə - quşa, böcəyə, torpağa, ağaca, yarpağa sevgi ilə yanaşır, sevgiylə qələmə alır. Çünki özü də təbiidir, təbiətin bir parçasıdır. Bu şeirlərdə o həm də özünü ifadə edir.

Şairin ikinci qisim şeirlərində təbiət şeirləri Vətən şeirləri ilə birləşir, çuğlaşır, onları ayırmaq, fərqləndirmək qeyri-mümkündür. Məsələn, “Quş, məkan, şair və Vətənə dair aydın cavab”, “Torpaq yuxularım”, “Ora bizimki deyil”, “Yol uzunu arzular”, “Yalnız ilğım müstəsna” və s. kimi şeirlərində təbiət füsunkarlığı, gözəlliyi ilə bərabər həm də müqəddəsləşir, çünki o artır Vətənin təbiətidi, Vətənin otu, çiçəyi, torpağıdır!

Qayıtdım bu torpağa

Bu torpağa dönüncə

dizlərim titrəyir....

Bu torpağın önündəyəm,

Eləcə mil durmuşam,

dil tutulub, nəfəs təntiyir...

Şair hara gedir getsin, harda gəzib dolanır dolansın, yalnız Vətənə qayıdanda bu torpağın önündə dizləri titrəyir, nəfəsi təntiyir. Çünki bu torpaq əyilməz, basılmaz böyük Vətəndir! Öz ağrıları, həsrəti ilə bərabər onundur. Onun həyatıdır, arzuzu, xəyalıdır.

“...Bu torpağın üstündə Araz adlı bir çay axır.... Qubar dolu suyundan hönkürüb şərbət içmişəm... Kənarında çəpər var!.. Bu çəpərin küncündə ölmək üçün üç arşın yer seçmişəm...” - Qara torpaq önündə əyilən lirik qəhrəman bu torpaqda uyuyan ulularını da xatırlayır. Adi, qara torpaq ona görə müqəddəsdir ki, onun qoynunda əzizləri yatır. “Bu torpağın üstündə bir qoşa məzar var. Bürünüb göz yaşına, sərilib soyuq daşına, bu candan ruh çıxınca, tabım, tavanım çatınca içim yanar, yaxılar... biri atam, biri anam?!” - deyir şair. “Torpaq yuxularım” adlı bu şeir torpağın təsvirindən çıxıb Vətənləşir, ululaşır, insaniləşir... Şairin keçmişi ilə bu günü və sabahı birləşir.

Beləcə, Nurəngiz Gün “Uzaq xatirələri, unudulmuş, yurdları, köhnə sevgiləri yada saldıqca onların rənglərini də yada salır, unudulmuş arxaikləşmiş kimi görünən sözlər onun şeirlərinin nəbzinə çevrilir, söz xalısına vurulan bu qədim, təbii rənglər, pası təmizlənmiş kəlmə çeşmələri onun ifadə tərzini fərqləndirən cəhətlərdəndir”.

Şair növbəti bir şeirində yenə üzünü təbiətə tutur; təbii ki, bu şeir də sırf təbiət hadisəsi deyil. Müəllifin lirik qəhrəmanı “Hansı daha yaxşıdır?!” sualına cavab axtarır.

- Hansı quş daha yaxşı?

- Qaraquşdan, bayquşdan,

darğa qarxadan başqa

hamısı...

Ən sevgilisi -

... fikirli, boynu bükük Şənəbub...

Çünki onun oxuduğu nəğmələr daha çox düşündürücüdü. Sonrakı sual:

- Hansı məkan daha yaxşı?

- Tikansızsa hasarı,

demək olar hamısı...

Ən dadlısı -

O məkan ki, azadlıq

qoxuyur onun

göylərində ab-havası.

Və azadlıq havasının... küyü yox,

Özü gəzir təbəssümdə, gözlərdə.

N.Gün sözləri, ifadə vasitələrini çox diqqətlə, qayğı, sevgi ilə seçir, “Lirik mən”ini ifadə edə-edə Vətəni də, onun torpağını, daşını da ifadə etmiş olur. Vətəndə hər şey gözəldir. Yaşıl çəmənin al-qırmızı çiçək qoxusu ilə birgə, yaşıl dünyanın özü bir xoşbəxtlikdir. Lakin ən böyük xoşbəxtlik Vətənin azadlıq qoxusudur! Azadlıq ab-havasıdır. Bu N.Gün poeziyasının başlıca, qırmızı xəttidir. Bu xətdən başlayır Vətənin poetik təsvir və tərənnümü.

Nəhayət, “ən yaxşı Vətən hansıdır” sualına cavab da maraqlıdır. “Türkün eli böyükdür, o Vətən ki, basılmayır ulusu! Və insanı!”

Göründüyü kimi, şeir təbiətlə başlayıb Vətənlə bitir. Görkəmli tənqidçi-ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayev “Poeziyanın illəri və yolları” məqaləsində yazır: “Müasir şeir artıq, “Təbiət lirikası”, “Məhəbbət lirikası” və “İctimai lirika” kimi bir qəlbə və sxemə sığa bilmir. Onlar arasında sərhəddi müəyyən etmək həmişə çətin olmuş, indi isə lap mürəkkəbləşmişdir. Bu gün təbiət problemi birinci dərəcəli ictimai və birinci dərəcəli müasir problemdir. Ana təbiətin insan və bəşər həyatında nəinki əxlaqi-estetik amil kimi, hətta ictimai vətəndaşlıq amili kimi də rolu xüsusilə aşkar, göz qabağında, qabarıq olmağa başlamışdır”.

Təbiət - cəmiyyət - Vətən özü də ayrılmaz, bütöv varlıqdır. Bütöv də xarakterizə olunur. Onlar bir-birinə qarışmış, çuğlaşmış formada təzahür edir. “Və bizi də bugünkü təbiət lirikası birinci növbədə məhz humanizmin və Vətəndaşlığın ifadə olunduğu lirika kimi maraqlandırır. Həm füsunkar, həm də düşünən, müdrik, fəlsəfi təbiət obrazı bugünkü lirikada xalis ictimai bir obrazdır”.

“Yol uzunu arzular” şeirində N.Gün ideyasına, arzu-niyyətinə sadiq qalaraq xəyallarının, yuxularının çin olmasını düşünür. “Vətənin gecələri də Salim olaydı, pəncərələr aya, Günəşə açılaydı; torpağım nura qarışaydı; yurd qeyrəti hər şeydən ucada dayanaydı”. Bir sözlə:

Yuxular çin çıxaydı,

Gömgöy bənövşə arzular

Nə saralıb, nə solmuş olaydı,

...Bir gün də bir sübhçağı

Təbrizimlə Bakımda

Şəhid ruhlar... məzarlar

Vüsal cəngilərindən

agah olmuş olaydı!

Vətən anlamında Təbrizlə-Bakı qoşa qardaş olsalar da bir-birinə həsrətdir. Arada rəqiblər dayanıb. Nə vaxtsa bu həsrətə son qoyulacaq, onda şəhid ruhları da vüsal cəngilərindən oyanacaqlar!..

“Təbii sərvətlər həm də mənəvi sərvətlərin beşiyidir. Əxlaqı saflıq və bütövlük üçün məsuliyyət problemi ilə bağlı anlayışdır. “Təbiət” və “Cəmiyyət” poeziyası lirik və ictimai poeziya indi qarşı-qarşıya durmur”.

N.Günün məşhur əsərlərindən biri onun “Yol gedirəm” şeiridir. Şeirə şairin və onun lirik “mən”inin ömür yolu da demək olar. Çünki əsər ömür boyu gediləcək bir yolu təsvir edir. Təkcə yolu yox, həm də uğrunda çabaladığı, mübarizə apardığı müqəddəs işləri də tərənnüm edir:

Dodaqlarımda təbəssüm,

Bəbəklərimdə ümid və qürur,

İçimdə ağlamaq ehtiyacı...

Şair o qədər aydın, sadə şəkildə təsvir, tərənnüm edir ki, oxucu bu yolu çox aydın görür: Üzü dağlara qalxan ot basmış bir köhnə yolda. Bu yolda bir qərib yolçu addımlayır. Dodaqlarında təbəssüm, gözlərində ümid, qürur əks olunsa da, hiss edirsən ki, tək olduğu üçün daxilən çox kövrəkdir, incədir, dindirsən göz yaşları selə dönəcək... Bu uzaq yolu tək getdiyi üçün kimlərdənsə incikdir. Amma bunu hiss etdirmir. Çünki qürurludur, sadəcə yolunu, öz yolunu tutub təmkinlə gedir:

Saçlarımda rüzgarım,

Ruhumda ana laylası,

Başımda məğlub eşqim,

Yol gedirəm, sinəm qaralanadək...

Bu yolda ona kömək edən, təpər verən əsən sərin rüzgar, anasının laylası və xeyir-duasıdır. Baxmayaraq ki, “önündə silsilə dağlar, sərt qayalar, soyuq dəniz” var, həm də qürub çağına az qalıb, yenə yolundan dönmür, çünki məramı, məqsədi qətidir. Amma yox - heç də tək deyil:

Arxamda sarp enişlər,

Çiynimdə Günəş tayası,

Ağuşumda Jaləm və titrəyişim...

Yol gedirəm, yol olanadək...

Heç vaxt batmayacaq Günəş tayası onunladı; Ağuşundakı körpə qığıltısı, titrəyişi, qorxusuz-ürküsüz, qayğısız gülüşü də onunladı! Bu yol onun olanadək gedəcək! Sona qədər gedəcək! İnsanlardan uzaq düşsə də bu dağlar, dərələr, sarp enişlər onunladır! Demək lirik qəhrəman öz yenilməz gücünü, qüvvəsini təbiətdən, onun tükənməz sehrli, sirli rüzgarından alır!

Əsər N.Gün yaradıcılığının manifestidir, pasportudur, - desək yanılmarıq. Onun həyatının mayası, qayəsidir, - desək yenə yanılmarıq. O qədər təbii, inandırıcı, səmimi deyilib, yazılıb ki, heyrət etməyə bilmirsən.

Sabir Rüstəmxanlı N.Günün “Yol gedirəm” kitabına yazdığı ön sözdə ən çox bu şeir haqqında maraqlı fikirlər söyləyib: “Yol gedirəm yol olanadək” misrası... şair ömrünün mənasını gözəl ifadə edir”. Daha sonra Sabir müəllim yazır ki, “Amma bu qəribə bir yoldur. Günlərlə evindən bayıra çıxmasa belə Nurəngiz xanım həmişə bu yolun üstündə və həmişə hərəkətdədir. Bir ucu ana dünyasında, bir ucu günəşi öpmək həsrətində olan bu yol əbədiyyət yoludur; görüşlər, ayrılıqlar yoludur; eniş-yoxuşları, dolanbacları ilə bərabər doğma yoldur... şeirlər isə yol üstü düşüncələrdir”.

Sabir müəllimin şeirə yanaşması da orijinaldır, dəqiq və aydındır. Mən bu şeiri təbiət şeirləri sırasına aid etsəm də, əslində təbiət də, yol da rəmzidi, lakin eyni zamanda, həm də realdır, həqiqətdir.

“Bu axşam” şeiri şairin uçan xəyallarının bir axşamlıq ovqatıdır. “Əgər qəh-qəhə çəksəm, dolu buludları qucmaq istəsəm, dəli deməzlər ki, mənə?.” Şair xəyalı susqun çəmənə sərilib, dərdini dinləmək istəyir. Çünki bu çəməndə, bu yaşıl təbiətdə böyük türk şairi Nazim Hikmət uyuyur. Lirik qəhrəman onun qəbri üstündə onunla dərdləşir, onunla danışır:

Üz tutub, əl uzadıb günbatana

El ə bu axşam

Uzaq üfüqlərini haylasam,

Haraylasam səninçün,

Bax bu daş bəbəklər,

Qranit ürək üçün

Dəli deməzlər ki mənə?”...

Bu şeir də təbiətlə, onun təsviri, tərənümü ilə başlayır. Lakin yurdundan, yuvasından uzaq düşmüş, qərib çəmənlikdə əbədi uyuyan şair N.Hikmətə deyilmiş bir elegiya ilə bitir. Şair “Əhli kef Türkünün ən Yalqız Nəhəngi!” deyə müraciət etdiyi Nazim Hikmətə daha bir şeir həsr edib. N.Hikmətin məşhur şeirindən epiqraf gətirdiyi bu poetik parça da bir peyzajdı. “Su başında durmuşuq, mən, pişik, bir də çinar....” deyən N.Hikmətə eyni ahənglə cavab verir: “Paşam, hey! Biz də o yerdə durmuşuq, su önündə dayanmışıq, suyun bağrını yarmışıq. Mən, əjdaha, bir də küçük. Balıqçı dərin yuxuda. Bilinməyir. Bəlkə də ölüb... məkan toran içində...” Şeir N.Hikmətə məxsus poetik axınla davam edir. Şairin könül duyğuları göl ətrafında dolaşsa da, qəmli notlarla ötsə, oxusa da, bu torpağı, gölü, həyatı sevir, onlara bağlıdır. N.Günün qələmi ilə Vətənin bir parçası canlı, xarakterik bir obraza çevrilir.

N.Günün “Qəfəs bülbülü”, “Zaman özü təsdiq etdi”, “Üç ilğım”, “Üç təsəlli”, “Kövrək cüyür, ürkək cüyür”, “Can durnalar, qorxursuzmu?!, “Qərib Xədicə gülü, qıl körpüsü və qəfəssiz bülbüllər”, “Qanadsızlıqdır”, “Bəyaz dünya yaşamada”, “Meşə balladası”, “Dinlə qızılım, torpaq” kimi şeirləri üçüncü qisim təbiət şeirlərinə aid etmək olar. Bu əsərlərdə canlı təbiətin təsviri ilə yanaşı şairin lirik “Mən”nin düşüncələri də xüsusi yer alıb. Bu düşüncələr daha çox fəlsəfi çalarla müşahidə olunur. Təbiətə, onun qaynar həyatına fəlsəfi baxış daha çox önəm daşıyır. Məsələn, şair bülbülü qəfəsdə görür. Amma bülbülün məskəni güllü-çiçəkli bağça-bağdır. Dar qəfəsdə donub qalmış bülbül çətin ki, oxuya bilsin. Odur ki, şair son qəpiyini verib qəfəsi alır və onun qapağını açıb bülbülü təbiətə uçurur:

Aldım bu qəfəsi,

Açdım bu qəfəsi,

Açdım və buraxdım səni

Uç, uç!

Geniş ormanlar yaxşıdır,

Baxma ki, pələngi, aslanı var.

Toxunmaz onlar sənə..

Uç, uç...

Ormanlar bir yaşıl nağılın yağışı....

Şeirin ahəngində təbiəti sevməklə yanaşı bir humanizm, yaxşılıq, nəcib keyfiyyətlər də aşılanır. Azadlığın - yaşıl çəməndə, gülün qoynunda gizlənməyin həsrətini çəkən bülbül üçün bundan böyük xoşbəxtlik ola bilməz:

Uç bülbül!

Halal xoşun olsun sənin,

İntizarı saralmış,

Qocalmış azadlığın.

Və ya onun “Zaman özü təsdiq etdi” şeirində dibçəkdə əkilmiş toxumun aqibəti təsvir olunur. Nə qədər qulluq edilsə də, torpaq, su verilsə də toxum cücərmir, bir-birinə sarılıb məhv olan cücərti, şairin fikrincə, yəqin ki, geniş, dərin torpaq qatı, böyük meşə arzusundadır. Odur ki, bu dar, havasız qabda, dibçəkdə böyüyə bilmir. Bu da təbiətin öz qanunauyğunluğudur, spesifikasıdır. Onu dəyişdirmək cılızlığa, adiliyə, heçliyə gətirib çıxaracaq. Dibçəkdə palıd əkənlər də var. Amma bu təbii ki, təbiətdəki əsrarəngiz palıd olmayacaq. Yalnız onun cüzi oxşarına çevriləcək:

O meşənin bu toxumu

bu güldanda bitə bilməz.

Bir ağıllı demişdi bunu -

Birsə də nə faydası,

Kara gəlməz, çiçək tökməz,

üzə gülməz.

Şairin “Pələng yuxusu”da eyni məqsəd, eyni ahənglə yazılıb. Təbiətin, meşələrin şahı hesab olunan pələng dəmir qəfəsdədir. O meşədəki azadlığını, sevincini, xoşbəxtliyini indi yalnız yuxularında görür: “Dəmir qəfəsdəki o pələng - o dəmir qəfəsdəki yuxusunda gördü ki, yan-yörəsində balta, bıçaq, rəndə var... Qəfəsdən o üzdəsə yaşıl ağaclar... Dəmir qəfəsdəki o pələng gecə yarı bir nəfəsə Hücum etdi o qəfəsə....”

“Kövrək cüyür, ürkək cüyür” şeirinin qəhrəmanı maral balası təbiətin qoynunda, çöldə, düzdə olsa da həyatı üçün təhlükə çoxdur. Çünki “Çöllərin gözəllik carçısı”nın nə arxası, nə dayağı, nə hayanı var. Bu zərif varlıq hər an ovçu tələsinə rast gələ bilər. Özünü qorumaq üçün isə təbiət ona nə buynuz, nə tikan, nə zəhər verib. Yalnız badamı gözləri, ürkək baxışları, qaçacaq uzun qılçaları var... Çöllərin ürkək, ala gözlüsünün həyatı yalnız bu vəhşi təbiətdə insanların insafına, vicdanına, mərhəmətinə qalıb. Meşələrin şahı pələngdirsə, kraliçası da bu cüyürdü axı:

Kövrək cüyür, ürkək cüyür,

Gəl bu düzdən çıx get, cüyür!

N.Gün göründüyü kimi, təbiət şeirlərində təbiətə, onun sərvətinə, gözəlliklərinə daha böyük, geniş rakusdan yanaşır. Onun baxış bucağında yurd sevərlik, insanpərvərlik dayanır. O hər otun, çiçəyin dilini bilir, qəlbini oxuyur, sonra vəsf edir və təbiətin qayğısını, narahatlıqlarını da dilə gətirir, üzə çıxarır.

Oxucusunun əlindən tutaraq bu təbiəti gəzdirir və onun təbiiliyini qorumağa çağırır. Arada təbiətin nizamını, düzümünü pozmamaq üçün çaldığı həyəcan təbilində də bir ürkəklik, ehtiyat intizarı var.

“Böcəklə böcəkçiyin səhati”ndə adamların ayağı altında qalacaq böcəklərin taleyindən nigaranlıq təbii, axarı bir dillə bəyan edilir. Müasir insanla qədim insanlar böcək dilində müqayisə olunur.

“Meşə balladası”nda susuz qalmış, palıdı ayaqüstə ölmüş, maralı qocalmış, kirpisi müavin olmuş, tülküsü başqa yerə dadanmış, çaqqalları naqqallıq edən meşənin bugünkü durumundan, xoş olmayan vəziyyətindən söhbət açılır.

“Ört üstümü, ört meşəm” şeirində vələsin dili ilə təbiətdən - meşədən onun sərinliyindən, gözəlliyindən, başqa canlılardan uzaq düşmüş, şəhər həyatında darıxmağı əks olunur.

Aç qoynunu, aç meşəm!

Mən səninçün qəribsəmişəm!

Aç qoynunu, aç meşəm!

Söz deməyə gəlmişəm!

Aç qoynunu,

əyilim azadə budaqlarına!

Söz deyim qulaqlarına.

Aç qoynunu, aç meşəm!

içim yanır, tənginəfəs olmuşam!

Bir sərinlik həsrətiylə tutulmuşam,

Dolmuşam...

Beləliklə, N.Gün poeziyasında təbiət və onun əsrarəngiz gözəllikləri, həmçinin Vətənin təbii, müqəddəs torpağı, ulu dağları, axar çayları, sirli meşələri, istənilən səviyyədə, yetərincə təsvir və tərənnüm olunub.

Şairin şeir dünyasında poetikləşmiş canlı bir təbiət obrazı yaradılıb. Bu obraz onun bütün poeziyası kimi, hətta deyərdik ki, şairin özü kimi daim canlıdır, təbiidir, səmimidir və hər cür süni boyadan, yalandan və riyadan uzaqdır.

Bahar BƏRDƏLİ

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2016.- 17 sentyabr.- S.16-17.