Sözlə əməl, düşüncə
ilə əxlaq qırılmaz vəhdətdə...
GÖRKƏMLİ
ALİM İSMAYIL MƏMMƏDLİ ÖMRÜNÜN
ÖTƏN 70 İLİNİ MƏHZ BELƏ YAŞAYIB
Sözlə əməl, düşüncə ilə əxlaq qırılmaz vəhdətdə...<b style="color:red"></b>
Müasir dilçilik elmimizin görkəmli
simalarından biri olan filologiya elmləri doktoru, professor İsmayıl Məmmədli
ömrünün müdriklik çağındadır.
70 ilin
astanasınacan çox xeyirxah işlərə, xalqın-millətin
mənafeyini qoruyan məqsədlərə, ciddi elmi-tədqiqatlara,
məsul sənədlərə imza atdı: fəal ictimaiyyətçi,
ustad elm xadimi, Azərbaycan sevgisini içində göyərdən,
el içindən çıxıb el dərdinə yanan, yurd
ağrısını içində qovuran bir ziyalı kimi.
İsmayıl müəllim olduqca sadə, təvazökar,
səmimi, hər kəsi dinləyib dərdə şərik
olmağı bacaran, artıq elmin zirvəsində olmasına
baxmayaraq dincliyini, rahatlığını kitablarda, elmi
araşdırmalarda tapan bir şəxsiyyətdir. Onun bu xarakterinə təcili
nəşrə təqdim etmək istədiyimiz bir kitaba
("Elmin haqq çırağı: akademik Musa Əliyevin həyatı,
fəaliyyəti və dövrü", 2015) redaktorluğu
zamanı, məsləhətlərini əsirgəmədiyi
vaxt şahidi oldum. Kitabı çapa verən ərəfədəki
söhbətlərimizin birində çox yaxın qohum olduğumuzu
bildik.
Onun insanlarla səmimi ünsiyyəti imkan verir ki,
problemini açıb deyəsən, dərdini
bölüşəsən. Amma bir az söhbətin
dərinliklərinə enəndə özünün də
yurd dərdini bölüşdürməyə həmdərd,
ruhunu dincəldən həmsöhbətə ehtiyacı
olduğunu dərk edirsən.
İsmayıl Məmmədli qədim oğuz yurdu
Göyçə mahalındandır. Basarkeçər
rayonunun Sətənəxaç kəndində doğulub.
Atası məşhur el sənətkarı olub
- Aşıq Oruc Əhmədovun altı oğlunun
böyüyüdür. Anası isə Kəsəməndə
Qannı Abbasın (igidliyinə görə, Qannı Abbas deyiblər)
qızı Züleyxa xanımdır. Stalinin
1948-1953-cü illər Göyçə mahalı əhalisinin
Azərbaycana deportasiyası qərarı zamanı,
Aşıq Orucun ailəsi də nisbətən yaxın ərazidə
olan (yaşadıqları kəndin söykəndiyi
dağın o biri üzü) Gədəbəy rayonunun Zəhmət
kəndində məskunlaşdılar. Amma
ürəklərini Göyçədə qoyub gəldilər
- cismən daşındılar, ruhən ana yurddan
daşına bilmədilər. Aşıq
Oruc el sənətkarı olub. Elin
xeyir-şərində baş bilən, məsləhətçisi
olub. Ona görə dağılmış
elin dərdini içində yanaraq yaşadıb.
İsmayıl Məmmədli 1952-1962-ci illərdə yeni
köç etdikləri kənddə - Zəhmətkənd
orta məktəbində oxuyub.
Uşaqlıq
illərindən balaca İsmayılın qismətinə iki
böyük məktəbin yolu açılıb: biri orta məktəb
- əlifbadan başlayaraq ta bütün fənlərin
tamamınacan, bir də atası Aşıq Orucun yanınca el
məclislərinə, aşıqlar meydanına gedərək
həyatın, sənətin-sözün sirrini öyrənməyə.
Bu məktəblərin biri dövlətin tədris
proqramı ilə tənzimlənirdi. O biri isə el
gözü, ustadların söhbətlərini, məclislərdə
söylənilən nəsihətamiz-qəhrəmanlıq
dastanlarını, xalq ədəbiyyatının ən gözəl
nümunələrini dinləmək kimi həyat dərsləri,
həyat məktəbi idi. Ona görə də
İsmayıl Məmmədli gənclik yaşına tam
formalaşmış bir şəxs kimi qədəm
qoymuşdu. Tələbəlik illərindəki,
ümumiyyətlə, həyatının bütün dönəmlərindəki
uğurlarına görə atasına,
atasının məclislərində dinlədiyi ustadlara borclu
olduğunu hər zaman dilə gətirir...
Bir
zamanlar, əksər ziyalılar rus dilində oxuyub-yazmağa
can atanda İsmayıl Məmmədli geniş auditoriyada, hər
evdə dinlənilən, tamaşa edilən - radio və
televiziyada "Azərbaycan dili" və "Dil xalqın mənəvi
sərvətidir" adlı verilişlərlə Azərbaycan
dilinin gözəlliyini, onun ədəbi dil kimi geniş
inkanlarını təbliğ edirdi. Gənclik illərindən
belə məsul
və çətin işə könül bağlamaq mütəxəssisin
- alimin vicdanı qarşısında sanki
özünün-özünə hesabatı idi. Həmin veriliş mənim də yadımdadır.
Aparıcı İsmayıl Məmmədlinin (o vaxt Məmmədov
yazılırdı) olduqca səlis, rəvan, hamının
(uşaqdan böyüyəcən) başa düşəcəyi
dildə apardığı bu veriliş doğma dilə məhəbbətlə
yanaşı həm də insana Vətən sevgisi də
aşılayırdı. Verilişin aparıcı olan
zamanlarda 31 yaşlı gənc olsa da, təmkini,
danışığı, sözə yanaşma məhəbbəti
onu ağsaqqal müdriklərə bənzədirdi. Sonralar yenidənqurma siyasəti dövründə bu
veriliş daha aktual oldu. Cəmi 2-3 il sonra isə milli
müstəqillik mübarizəsinin alovlanaraq Azadlıq
meydanında zirvə nöqtəsinə yetəndə bu verilişin xalqa,
bütün millətə ciddi təsirini, ehtiyacını
unuda bilmərik. Milli müstəqillik mübarizəsində
İsmayıl müəllim bu veriliş sayəsində həm
aparıcı, həm jurnalsit, həm dilçi-alim, həm
ictimaiyyətçi kimi müqəddəs bir işi yerinə
yetirirdi. Davamlı olaraq 9 il (1981-1989-cu illərdə) apardığı
bu veriliş radio və televiziya arxivlərində qızıl
fondda qorunub saxlanır. Bəli, bir alim dilindən
doğma dilin artıq bütün dünyaya, dünya azərbaycanlılarına
təbliği çıxışlarını tarixi sənəd
kimi dəyərləndirə bilərik.
Tanınmış alimin ötüb gəldiyi illəri
elə də tez vərəqləyib başa çatdırmaq
mümkün deyil. Ömür xəzinəsi doludur, gələcək nəslə
ötürə biləcək dürr dolu bu xəzinədə
nələr var: dilçilik elminin etnolinqvistika sahəsi ilə
məşğul olan fədakar elm xadiminin "Azərbaycanca-rusca
etnoqrafiya terminləri lüğəti" (şərikli),
"Ekran, efir və dilimiz", "Azərbaycanca-rusca
danışıq kitabı", "Azərbaycan dilinin
izahlı lüğəti" (3 cilddə, tərtibçilərdən
biri), "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti" (tərtibçilərdən
biri), "Axtarışlar, yozumlar, anımlar", "Azərbaycan
dilinin etnoqrafik leksikası", "Qəzet dilinin
leksikası", yüzlərlə elmi məqalələri,
onlarla lüğət və elmi kitabların redaktəsinə
gözünün nurunu, neçə-neçə gənc
alimin həyata vəsiqə almasında ustad məsləhətləri
əsirgəməyib.
Heç şübhəsiz, neçə onilliklərdir
"Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti" və
"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"
kitabları stolüstü vəsaitlərdir. İstənilən
elm sahəsi, nəşriyyat, mətbuat mütəxəssislərinin
daim əlinin altında olası qiymətli köməkçi
vasitələrdir. Deməli, belə bir
missiya daşıyıcısı olan kitabları araya-ərsəyə
gətirmək üçün ağır zəhmət (hər
sözün düzgün yazılışı və mənasının
izahı heç də asan olmadığını
hamımız bilirik), eyni zamanda ciddi məsuliyyət - alim və
vətəndaş məsuliyyəti tələb edir.
Anadilli və elmin-texnikanın sürətli inkişafı ilə
əlaqədar yaranan yeni-yeni sözləri Azərbaycan
orfoqrafiya lüğətinə artırmaq üçün
insanda yüksək vətənpərvərlik hissi də
olmalıdır. Professor İsmayıl Məmmədli
bu haqqın öhdəsindən ləyaqətlə gəlmişdir.
Məlumdur ki, indiyə qədər "Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti" kitabı 6 dəfə tərtiblənib
nəşr olunmuşdur. 2004-cü il
nəşrindən sonra yenidən belə bir kitabın təkmilləşərək
nəşrinə ehtiyac duyuldu. Bu tarixi missiya İsmayıl
müəllimə etibar edildi:
çalışdığı AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Lüğətçilik
şöbəsinin müdiri kimi, eyni zamanda lüğətçilik
sahəsində illərlə topladığı təcrübə
bu haqqı onun qismətinə yazdı. 5-ci nəşrdə
80 min söz var idisə, 6-cı nəşrə düzəlişlər,
əlavələr edilərək təkmilləşdirilmiş
110563 söz (840 səhifə) daxil edildi. Bu nəşrin
(2013-cü il) redaktoru və ön söz müəllifi fitrətən
söz sahibi olan
İsmayıl Məmmədliyə məxsusdur.
İsmayıl
Məmmədli 1970-1973-cü illərdə AMEA İmadəddin
Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunun aspiranturasında əyani təhsil almış,
təhsil müddətində elmi dissertasiya işini tamamlayaraq
müdafiə etmiş və 1974-cü ildə filologiya elmləri
namizədi (indiki filologiya üzrə fəlsəfə doktoru)
alimlik dərəcəsi almışdır. Elə
o zamandan da əmək fəaliyyətini bu İnstituta
bağlamışdır. "Azərbaycan
dilinin etnolinqvistikası" mövzusunda doktorluq
dissertasiyası üzərində uzun illər tədqiqatlar
aparmışdır. İsmayıl Məmmədlinin alimlik
sənədlərinin içərisində Allahdan uğurlu
bir qismət oldu: 1993-cü ildə Azərbaycan
Respublikasında ilk milli elmlər doktoru alimlik diplomu AAK-da onun adına yazıldı. O, 1993-cü ildə
"Azərbaycan türk dili" indeksi ilə müdafiə
etmiş filologiya elmləri doktorudur. 2008-ci ildə isə Ali Attestasiya
Komissiyasının qərarı ilə professor
diplomunu almışdır.
Əsas elmi uğurlarının bir hissəsini də
"Azərbaycan dilində etnolinqvistika sahəsinin əsasları"nda
izləyə bilərik. İnstitutun Lüğətçilik
şöbəsinin müdiri Dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq
və etnoqrafiya sahələrinə aid tədqiqatları elmi
yenilikləri və aktuallığı ilə bir çox yeni
tədqiqatlara isnad mənbəyidir.
Belə zəngin bir ömür yaşamış,
yaşayıb-yaratmaq eşqi tükənməyən
İsmayıl Məmmədli indi özü bir məktəbdir.
İsmayıl Məmmədli mənən pak şəxsiyyətdir. Bunu onun
bütün yaradıcılığı boyu izləmək
mümkündür. İrihəcmli elmi əsərləri
- kitabları ilə
yanaşı, mütəmadi olaraq dövrü mətbuatda dərc
etdirdiyi elmi-publisistik məqalələrində onun bu xarakteri
çox gözəl əks olunur. Sözü ilə
əməli, düşüncəsi ilə əxlaqı vəhdət
təşkil edən ziyalımız auditoriyalarda pedaqoq kimi də
çox sevilir.
AMEA
İ.Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutda elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, eyni
zamanda uzun illərdi ki, peaqoq kimi də fəaliyyət göstərmişdir.
O, müxtəlif illərdə Azərbaycan Pedaqoji Universitetində
müəllim, 291 saylı və 43 saylı liseylərdə Azərbaycan
dili və ədəbiyyatı fənlərindən dərs
deyib, Bakı Dövlət Universitetində müəllim,
Bakı Ali Pedaqoji Qızlar seminariyasında (indiki Bakı
Qızlar Universiteti) professor işləmişdir.
Dünyanın bir çox ölkələrində beynəlxalq
elmi konfrans və simpoziumlarda maraqlı məruzələrlə
çıxış etmişdir.
AMEA
İ.Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunda fəaliyyət göstərən Dissertasiya
Şurasının üzvü, seminar bölməsinin rəhbəridir.
Əmək
veteranı fəxri adına layiq
görülmüş görkəmli dilçi alim, Azərbaycan
Respublikası Ədliyyə Nazirliyində İnsan
hüquqları və ictimaiyyətlə əlaqələr
idarəsində baş məsləhətçidir.
Fəal
ictimaiyyətçi kimi Yeni Azərbaycan Partiyasının
üzvü, 15 ildir Azərbaycan Respublikası Dövlət Dil
Komissiyasının üzvü, Milli Məclisin Mədəniyyət
Komitəsinin üzvü, Azərbaycan Yazıçılar və
Jurnalistlər Birliklərinin, Azərbaycan Aşıqlar
Birliyinin idarə heyətinin üzvüdür. Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə "Tərəqqi"
medalı ilə təltif olunmuşdur (2013-cü il). Həsən bəy Zərdabi
diplomu və mükafatı laureatı, Səməd Vurğun
mükafatı laureatıdır. Əlbəttə bu
siyahını kifayət qədər artırmaq olar.
İsmayıl
müəllimin iş yeri AMEA-nın əsas binasında V mərtəbədə
yerləşir. Həmin qatda İmadəddin Nəsimi adına Dilçilik və Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutları yerləşir. Görkəmli alimə hər iki institutun əməkdaşları
dərin sayğı və hörmət göstərirlər.
Səmimi münasibəti imkan verir ki, ona
yaxınlaşıb dərdini anladasan.
2016-cı
ildə Dövlət Mükafatına təqdim edilmiş
"İrəvan xanlığı" adlı irihəcmli
kitabda onun haqqında yazılmış (səh.549-556) gözəl
fikirlərdən bir neçə sətir diqqətinizə
yetirmək istərdim: "Rəhbərlik etdiyi AMEA Nəsimi
adına Dilçilik İnstitutunun Lüğətçilik
şöbəsində 20 ildən artıqdır ki,
ağır zəhmətlərə qatlaşmış,
fikrini, zehninin ən aktual, gərəkli problemlərin həllinə
sərf etmiş, yorulmaq bilmədən öz fərdi, orijinal
alimlik keyfiyyətlərini təsdiq etmiş, sərfəli tədqiqatçı
kimi nümunə rolunu oynamış və ətrafında,
elmi və ictimai mühitdə müsbət, təsirli rezonans
yarada bilmişdir. Elmi fəaliyyəti, qiymətli
əsərləri əslində son dərəcə orijinal
bir şəxsiyyət olan İsmayıl Məmmədlinin alim
obrazının güclü bir komponentidir, dərin zəkasının,
yaradıcılıq siqlətinin işıqlı təzahürüdür.
Əqidəsi, etiqadı,
dünyagörüşü və fəal, iti analitik intellekti
ilə yanaşı insanlığına, mənəvi zənginliyinə
və daxili təmizliyinə yaxından bələd olduqca belə
bir qənaətə gəlirsən ki, İsmayıl Məmmədliyə
məxsus ləyaqət, ucalıq fitri xilqətdir. Onun timsalında alim və insan sözləri adi
leksik vahiddən estetik meyara, insanlıq və mənəvi
gözəllik, müdriklik etalonuna çevrilmişdir".
Qəlbi Müstəqil Azərbaycan Dövləti eşqi ilə döyünən alimin zəhmətdən yorulmaq, yazmaq-yaratmaq məhəbbəti tükənmir. Heç biz də onun yaratdıqlarını qələmə düzüb tamamlaya bilmirik. Yuxarıda hörmətli professorun təqdim olunduğu mükafatların bəzilərini sadalamışdıq, amma ən böyük mükafatı onu tanıyan dostlarının, yoldaşlarının, tələbələrinin, yaxınlarının etibarını qazanmaqdır və bunu qazandığı üçün professor İsmayıl Məmmədli çox xoşbəxt insandır.
Ustad alim İsmayıl Məmmədli gözəl insani duyğuları, sözü-əməli bütöv şəxsiyyət kimi hamımızın ustadı, üz tutacaq ziyalımızdır.
Almaz ÜLVİ
filologiya elmləri
doktoru
525-ci qəzet.-2016.-23 sentyabr.-S.4.