İstedadın üfüqləri və yaxud sənətkar cəngavərliyi

(Xalq yazıçısı Elçinin “Baş” romanı haqqında mülahizələr)

“Baş” romanını qeyri-adi bir şövqlə, həyəcanla, nigaran bir duyğu ilə, hansı məqamdasa az qala qorxu hissilə oxudum.

Məşhur Azərbaycan nasiri, dramaturqu, ədəbiyyat professoru Elçin müəllimin yazıçılıq məharətinə, təxəyyül üfüqlərinin nəhayətsizliyinə, şipşirin torpağımızın altı və üstü kimi zəngin, doğma dilimizdən zərgər dəqiqliyilə faydalanma qabiliyyətinə, üslub yeniliyinə, obrazların dipdiriliyinə, tarixi olmuşların, gerçəkliyin, əhvalatların təsvirindəki sənətkar hünərinə, fəlsəfi düşüncələrin və qənaətlərin aydınlığına, müəllif səmimiyyətinin təmizliyinə heyran oldum.

Roman qəribə bir üslubla, dəst-xətlə yazılıb. Romanda yazıçı böyük hərflərlə verilmiş “O”, “ONUN”, “ONA”, “ONU” ifadələri ilə olduqca sirli, qeyri-məlum (əslində müəllifə və həssas oxucuya məlum!) dünyanın ilahi varlığından fəlsəfi pıçıltı ilə danışır, bəlkə də “ONUN” özü eşitməsin deyə, (bu, mümkündürmü ki...) ehtiyatla söz açır:

“O, kim idi, nə idi? - bunu heç cürə axıracan dərk edə bilmirdi, “ONUN” özü də həmin hisslər kimi tamam bir çəkisizlik idi-şəffaf çəkisizlik və əslində “ONUN” o şəffaf və çəkisiz varlığı ancaq elə bu hisslərdən ibarət idi”.

... “ONUN” oyanan yaddaşı dərk etdi ki, görünən o məkandan “ONA” baxan Baş - “ONUN” başıdır, ancaq bu qəfil informasiya “ONU” qətiyyən düksindirmədi, “ONU” heç vəchlə qorxutmadı, çünki “ONUN” varlığı şəffaf və çəkisiz idi”.

Mətndə “burada” sözündən sonra mötərizə içindəki “harada?” sualı adamı düşündürür, xəyallar dalğalarına qərq edir, doğrudan da “harada?”.

Və müəllif romanın bütün fəsillərində “O”-nun şəffaf və çəkisiz varlığına qayıdır, “ONUN” çırpınan ruhi nigarançılığının bütün çalarlarının fəlsəfi mənzərəsini qulağımıza pıçıldamağı bacara bilir.

Əlbəttə, iki yüz neçə il qabaq baş vermiş tarixi gerçəklik dövründən bəhs edən bu romanın yazılma missiyası, ab-havası bir başqadır. Romanın günümüzlə səsləşməsi bizləri yenidən, iki yüz neçə ildən sonra düşüncələr səltənətinə aparması, dünənimizi bir daha dönə-dönə öyrənib nəticə çıxarmaq, bugünümüzün yetərincə mürəkkəb siyasi-iqtisadi təlatümlərini diqqətlə, faktlarla, milli təhlükəsizlik hissilə təhlil edib, müstəqilliyimizin möhkəmləndirilməsi, Qarabağ düyününün açılması naminə əlverişli yollar aramaq və sabahın təhlükələrindən sovuşmaq üçün çevik siyasi addımlar atmağa hazır olmaq kimi nəhəng sualların gur selləri qarşısında qala qurub möhkəm dayanmaq bacarığına yiyələnmək qüdrətinə səfərbər edir. Bu mənada, roman kifayət qədər aktualdır.

1800-cü ilin əvvəllərində sərhədlərini daha da genişləndirmək, yeni-yeni ərazilər zəbt etmək, xüsusilə Cənubi Qafqazın bərəkətli torpaqlarını ələ keçirmək məqsədilə hiylələr qurmaqla, danışıqlar aparmaqla, güc tətbiq etməklə Gəncə, Şamaxı, Qarabağ, Şəki xanlıqlarını tabeliyinə almış çar ordusu indi də Bakı xanlığına qarşı yürüşə başlayır. Qafqaz ordusunun baş komandanı sərdar Pavel Sisianov Bakı xanı Hüseynqulu xana xəbər çatdırır ki, Bakının açarını şəxsən özü generala təqdim etsin.

Bu olmuş əhvalatdır ki, Bakının Qoşa Qala qapısının qarşısında Hüseynqulu xandan açarı qəbul etmək niyyətində olan general P.Sisianov və onun yavəri E.Eristov 1906-cı ilin 8 fevralında elə oradaca qətlə yetirildilər. Və müəllif bu qətldən sonra dövrün ziddiyətləri, hadisələrin gərginliyi fonunda həyati mənzərələrlə zəngin, sanballı bir roman yaratmaq məqamına çata bilmişdir.

Bu dəhşətli qətlin təşkilatçısı Hüseynqulu xanın bacısı oğlu Mahmudbəy idi.

Beləliklə, roman Molla Müzəffər Ağanın məsləhəti ilə qətlə yetirilmiş P.Sisianovun başının kəsilib İrana-Fətəli şaha göndərilməsi qərarına gəlinməsi ilə yaddaqalan, maraqlı, bəzi hallarda heyrətləndirici epizodlarla, gözlənilməz əhvalatlarla davam edir.

Mənə elə gəlir ki, əsərdə ən bitkin, kəskin xarakteri, milli hikkəsi, zadəgan ədası, imperiyaya sonsuz sədaqəti, vəzifə borcuna məsuliyyəti, hərbi şəristəsi və digər xüsusiyyətləri ilə seçilən obraz (əslində real şəxs) baş komandan general Pavel Dmitriyeviç Sisianovdur.

Bu fikrə onu da əlavə etməyi vacib bilirəm ki, hörmətli Xalq yazıçımız P.Sisianovun-cismi, qanı, iliyi, ruhu-bütün varlığı ilə Rusiyaya, onun hökmdarlarına, rus millətinə vurğun olmuş bu ali hərbi rütbəli knyazın bənzərsiz, rəngsiz, boyasız tam mükəmməl obrazını yaratmışdır.

Romandan sitat: “Bakını zəbt edəcəyinə knyazın heç bir şübhəsi yox idi. Lap yaxınlarda -Bakıdan sonra növbə İrəvan xanlığına da çatacaqdı və bu dəfə İrəvan da Derjavanın tərkibinə daxil ediləcəkdi- Knyaz Sisanovun buna da şübhəsi yox idi. Cənubi Qafqaz da bütün Qafqaz kimi, əbədi olaraq Derjavanın bir guşəsinə çevriləcəkdi...”

Qraf N.İ.Timofeyev-Boqoyavlenskiyə Tiflisdən göndərdiyi 24 aprel 1804-cü il tarixli məktubunda P.Sisianov yazır: “Biz də gərək Gürcüstan çarlarının, Azərbaycan xanlıqlarının tarixini onların özlərinin yaddaşından çıxaraq. Qoy, Zaqafqaziyada və bütün Qafqazda insanlar dinc yaşasın, ancaq bu məsələyə biz son dərəcə diqqət və ehtiyatla yanaşmalıyıq, çünki onların mehriban yaşaması gələcək birlikləri deməkdir, bu isə bizim xeyrimizə deyil. Biz Derjavamızın maraqlarına uyğun olaraq, lazım gəldikdə onların bir-birinə ədavətindən, düşmənçiliyindən istifadə etməyi bacarmalıyıq”.

Bax, belə!

İndi, XXI əsrin 15-ci ilində kim deyə bilər ki, iki yüz neçə il əvvəl knyaz P.Sisianovun istəkləri unudulub, belə düşünən xam xəyallı adamlar yoxdur?..

P.Sisianovun tabelyində xidmət edən kapitan Suxaryov da əsl rusdur. İmperiya uğrunda ölməyə (necə ki, həlak oldu-R.M.) həmişə hazırdır.

Kapitan Suxaryov hesab edirdi ki, “Rusiya o zaman əsl Rusiya olacaqdır ki, onu rus ruhlu adam idarə etsin, rus taxtında əsl rus əyləşsin, qoy o da Aleksandr kimi savadlı olsun, qoy, o da dünyadakı şeytan oyunlarından baş çıxara bilsin, qoy, onun xasiyyəti sərt olsun, qoy, o, amansız olsun, ancaq o, rus olsun, yalnız adı ilə yox, təmiz qanı ilə rus olsun”.

Kapitan Suxaryov Qafqaz əhalisinin varlığını, həyat qayəsinin mənasını əslən Qafqazdan olan general P.Sisianovdan az bilmirdi.

Bir çətən ailə sahibi olan at oğrusu, kasıb Cəfəri soldatlar tutub asmağa aparanda Suxaryov az qalır generalla mübahisə etsin:- General at oğrusunun asılmasına etiraz edir və əmr verir ki, onu qurşaqan aşağı soyundurub, eşşəyin belinə bağlayıb çöllüyə buraxsınlar.

Kapitan Suxaryov generala etiraz edir:- “Qafqazlılarla belə hərəkət etmək olmaz, zati aliləri! Onları asmaq olar, güllələmək olar, ancaq bu cür təhqir etmək olmaz!-deyir Suxaryov.

Knyaz “donuz”- deyə kapitanın üstünə qışqırır, -Sənin məsləhətinə mənim ehtiyacım yoxdur”- deyir.

Məncə, kapitan Suxaryov generalın ona “donuz” deməsindən o qədər də incimir, düşünür ki, donuzun nəyi pisdir ki, o da özümüzünküdür, ətini yeyirik, piyi dərmandı, yaxşı ki, general ona “eşşək” demədi...

Təbii ki, infetariya generalı Pavel Sisianov isti duyğulardan, qıza-qadına gizli-aşkar münasibətdən məhrum deyildi, onu əhatə edən mühitdəki qadınların diqqətini cəlb edəsi keyfiyyətlərə malik idi.

Hörmətli müəllif generalın qapalı hissiyyatını, intim dünyasını belə təsvir edir:

“Knyaz Sisianovun həyatında az qadın olmamışdı və bu qadınların ən təmizi, incə qəlblisi, şübhəsiz ki, Natalya idi (markiz Jerar de Latonyenin xanımı-R.M.).

Knyaz Natalya barədə düşünəndə xüsusən, son vaxtlar, məktubdan sonra Natalya tez-tez onun yadına düşürdü-uşaq vaxtı yayda Moskvaətrafı bağlarında torla tutduğu ağappaq və zərif kəpənəkləri xatırlayırdı, çünki Natalyanın da varlığı o kəpənəyin ağappaq qanadları kimi ləkəsiz və zərif idi.

Natalya Peterburq kübar cəmiyyətinin o gözəl və bədbəxt qızlarından biri idi ki, sevgi ilə ailə qurmamışdı, onu hesabla ərə vermişdilər.

...Ancaq Yaradan ki, bu qadını bu qədər təmiz və gözəl yaratmışdı, onun ömründə heç olmasa bir dəfə sevmək hüququ var idi, ya yox? Və Yaradan elə bir sevgini Natalyaya bəxş etmişdi: Natalya onu-otuz dörd yaşlı polkovniki, Sankt-Peterburq qrenader polkunun komandiri knyaz Pavel Sisianovu bütün varlığı ilə sevirdi. Natalya üçün bu sevgi-günahkar bir sevgi idi”.

İncə bir zövqlə, kişi həssaslığı ilə qələmə alınmış bu sətirlərin müəllifinə “Əhsən!” deməmək mümkündürmü?

1775-ci ilin 10 yanvarında “ülgücün ağzı qədər iti” şaxtalı bir gündə üsyankar Yemelyan Puqaçovun edam səhnəsinin təsvirini oxuyanda içim titrədi, məni üşütmə tutdu və mənə elə gəldi ki, dəmir qəfəsin içində əlləri və ayaqları zəncirlənmiş Puqaçovun və digər birisinin edam səhnəsinə tamaşa edənlərin arasında roman müəllifini də dayanan gördüm və hətta bir az aralıda sağa-sola boylanan cavan knyaz Pavel Sisianovun baxışları ilə Elçin müəllimin baxışları toqquşdu...mənə elə gəldi...

Puqaçovun başı kötüyün üstündən eşafota düşən kimi onların hər ikisi quldurun şaqqalanması səhnəsinə baxmadan ayrı-ayrılıqda tələsik addımlarla edam meydançasını tərk etdilər...hərəsi bir səmtə...

...Deməli, baş komandanın kəsilmiş başı uzaq-uzaq səfərə çıxmalıydı, vacib adamlar onu görməliydilər, xatircəm olmalıydılar...

Ustad yazıçımız romanın strukturuna xələl gətirməyən bir məharətlə oxucunu Bakıdan Şirvana, oradan da Arazqırağı əraziyə elə aparır ki, bir də xəbər tutursan ki, Haramı düzündəsən. Beləliklə, o illərin, yəni iki yüz neçə il əvvəlki dövrün ab-havasında qarşımızda müxtəlif əhvalatların geniş mənzərəsi açılır.

Azərbaycan xanlıqları arasında ədavət, çəkişmələr, bir-birinə biganəlik, ikiüzlülük baş alıb getdiyi bir vaxtda, bir yandan da Qacarlar tərəfindən yarana biləcək təhlükədən yayınmaq üçün yollar aramaq, ən başlıcası isə Rusiyanın pəncəsinə keçməmək uğrunda gizli-aşkar gedən mübarizələrə yazıçı mövqeyi, sənətkar münasibəti oxucunu ciddi düşündürür, cavabı çətin suallar doğurur...

Bakı xanı Hüseynqulu xan neyləməlidir?

Ortada Baş komandanın bədənindən ayrılmış başı var və bu başın məmləkətin başına hələ nə oyunlar açacağını təkcə Allah bilir...

Hüseynqulu xanın yanındakı məclisdə Molla Müzəffər Ağa fikrini qətiləşdirir:

-Generalın başını İrana, Fətəli şaha göndərək. Yəni bu, ümidimiz, xilasımız Qacarlardır, demək idi.

Hüseynqulu xan bu ağır işi Mahmud bəyə, Molla Müzəffər Ağaya şəxsən tapşırıb nigarançılıq, çaşqınlıq içində vurnuxur... Belə bir dar məqamda, qorxulu mühitdə ilahi bir qüvvə-məşhur Azərbaycan şairlərinin yaratdıqları xalis poeziya nümunələri onun arxası, köməyi, güvənc yeri olur, xana təsəlli verir.

Molla Pənah Vaqifin, Saib Təbrizinin, Şah İsmayıl Xətainin, Aşıq Qurbaninin geniş yayılmış şeirlərinə nəzirə yazmaq həvəsilə çırpınır xan, dönə-dönə təkrar etdiyi aşağıdakı beyt xanı ovundurur:

Mən cahan mülkündə mütləq,

doğru halət görmədim,

Hər nə gördüm əyri gördüm

özgə babət görmədim...

Və hörmətli müəllif adlarını çəkdiyim şairlərin hərəsindən bir poeziya incisini romana daxil etmişdir.

Şəxsən mən yetərincə poetik və siqlətli olan belə şeir nümunələrinin romanda verilməsinə ruha, ovqata düşündürücü və kədərli təbəssüm bəxş edə biləcək bir qüvvə kimi baxıram, roman müəllifinin zövqünü müdafiə edirəm.

Elçin müəllimin bütün Şirvan elində və ətraf yerlərdə hörmət-izzət sahibi Hacı Muxtar bəy kimi cazibədar, comərd bir kişi obrazını yaratmaqda sənətkar hünəri göstərdiyini də xüsusi qeyd etməliyik.

Necə deyərlər, səhərin gözü açılmamış Hacı Muxtarın darvazasını döyən Mahmud bəyi və onunla gələnləri Hacı Muxtar böyük istəklə, gülərüzlə qarşılayır və elə bu vaxtı Hacı Muxtarın tapşırığını hörmətli müəllif elə səliqəli, aydın, dadlı dillə təsvir edir ki, yazıçı diqqətinin dəqiqliyinə, müşahidə qabiliyyətinin düzümünə məəttəl qalmamaq mümkün deyil:

-”Ay uşaq, qonaqlarla məşğul olun, bu isə o deyən söz idi ki, atları tövləyə aparıb rahatlayın, su, sabun, məhraba hazırlayıb, qonaqların əl-üzlərini yumasına kömək edin, ocaqları qalayın, qoyunların arasından bir erkək seçib kəsin, manqalları yandırın, təndirə od salın...”

Nə gözəl!

Hacı Muxtar bütöv bir şəxsiyyətdir, var-dövlət, mal-mülk sahibidir, xalı-xalça istehsal edən ayrıca iş sahəsi var, tanınıb-seçilən kişilərdəndir, “Mahmud bəyin atası rəhmətlik Şamil bəylə uzun illərin dostu, Mahmudun özünün kirvəsi idi və onların dostluğu bu qorxulu və namərd zəmanənin sınağından çıxmış bir dostluq idi”. Ona görə də rus generalının kəsilmiş başını torbada Tehrana aparan Mahmud bəyin belə həyəcanlı günlərdə yolüstü Hacı Muxtar kişinin qapısını döyməsi qəti təsadüfi deyildi.

Təbii ki, geniş əlaqələri olan Hacı Muxtar knyazın qətlə yetirilməsindən xəbər tutmuşdu. Mahmud bəyin özü ilə gəzdirdiyi torbanın içində sərdar P.Sisianovun kəsilmiş başı olmasını da bilirdi və çox qəribə, ziddiyyətli fikirlər gecə səhərədək onu yatmağa qoymurdu, yataq otağında vurnuxurdu.

“Başın biri bərəlib az qala hədəsindən çıxan və o biri də büzüşüb alçalanmış gözləri Hacı Muxtarın gözlərinin qabağından getmirdi...”

“Hacı:-Kaş onu buraya gətirməyəydilər-pıçıldadı”.

Hacı sərdar P.Sisianovu şəxsən tanıyırdı. Onunla gizli bir görüş də keçirmişdi, hətta knyaza iki böyük xalça da göndərərək, ona diqqət və ehtiramını çatdıra bilmişdi.

Hacı Muxtar Şirvandakı həyatının sabahını, rəqibləri ilə ədavətinin aqibətini, “rus padşahı” Aleksandr barədə düşündüklərini, fürsət varkən bu torbadakı başdan istifadə edib, hikkəli şirvanlı Mustafa xana güclü bir zərbə endirməyi əzablı bir əhvalla götür-qoy edir:

-”Başı aparıb ruslara vermək nə çətin bir məsələ idi?”

Hacı eşikağası Həmdullaya əmr edə bilərdi ki, Mahmud bəyin yatdığı otağa gir və bəyin işini bitir...

“Və bu zaman Hacı Muxtar bütün daxilindən gələn bir iniltiylə: -lənət şeytana!-dedi.

Hürübəyim xanım mürgü içində ufuldayaraq:

-Nə olub? - soruşdu.

Hacı:

-İçimə şeytan girib-dedi”.

Müəllif yazır ki, Hacı Muxtar sübh çağı hövləng yerindən qalxıb həyətə düşür, qışqırıb at, yapıncı, papaq tələb edir və atı Qaragözə bir qamçı çəkərək bu qış səhərində həyətdən ildırım sürətilə baş götürüb uzaqlaşır...

Hacı qulaqlarında arvadı Hürübəyimin: -”Qov, qov onu getsin!” sözləri qaynaya-qaynaya içindən çıxarıb qabağına qatdığı şeytanı söyə-söyə baş götürüb gedir...

Mən bu sözləri yaza-yaza Hacı Muxtarı düşündüm:

-İndi hardasan, yerin görünür, ay Hacı Muxtar! İndi sənin kimi bütöv, azman kişilərə heç bilirsən, nə qədər ehtiyacımız var?!

Əsərdə taleyinə biganə qala bilmədiyim, mərdliyinə, milli qeyrətinə inandığım personajlardan biri, şübhəsiz ki, Mahmud bəydir.

Çar generalının qətlindən qeyzlənmiş Hüseynqulu xan bağıra-bağıra deyəndə ki, bilirəm sənin işindir bu. Sənin əlini-qolunu zəncirləyəcəyəm, səni qəfəsə salacağam, sərdarın meyiti ilə bərabər səni ruslara göndərəcəyəm...

Bu hədədən sonra Mahmud bəy özünü qəti itirmədən deyir:- “Göndər, göndər, qoy ruslar dar ağacından assınlar məni! Rusların ayaqlarının altında olmaqdansa, onların başlarınım üstündən-dar ağacından asılmaq yüz dəfə şərəflidir!”

Bu sözləri söyləyən həmin Mahmud bəy idi ki, “...üç il bundan əvvəl əqidə dostu hesab etdiyi üç-dörd nəfəri başına yığıb İstanbula getmişdi-vəziyyəti başa salmaq, Osmanlını türk birliyinə çağırmaq istəyirdi, istəyirdi ki, Osmanlı dövləti bu birliyin başında dursun, Azərbaycanı rusların əlindən xilas etmək üçün onlardan kömək umurdu, ancaq Sultan Səlim onu heç qəbul da etmədi. Bir sultan ki, təmiz türk olmadı, bir Sultanın ki, anası avropalı kafir qızıdı, ondan nə gözləmək olar? Türk gərək təmiz türk olsun. Təmiz olmayan türk türkə xidmət edə bilməz”.

Bu fikirlər Mahmud bəyin bütün varlığına-cisminə və ruhuna hakim idi...

...Qarlı Sibir çöllərində ayaqları dəmir zəncirlə qıfıllanmış dustaqların arasında “Mahmud bəy yenə bir anlıq ayaq saxlayıb üzünü Göyə qaldırdı və yenə də canavar ulaşmasına oxşayan həmin səslə: Mən Allahın qəzəbiyəm!-qışqırdı...”

Və bu sətirləri oxuyarkən, fikirləşdim ki, yəqin, şübhəsiz ki, Vətən, Torpaq, Millət sevdasıyla od tutub alışan, əzabdan havalanmış Mahmud bəyin təpəsinin düz ortasından püskürüb Göy qübbəsinə tərəf burula-burula qalxan qapqara tüstü-duman “ONUN” şəffaf və çəkisizlik dərgahına doğru uçub getdi...

Allah sənə rəhmət eləsin, Mahmud bəy! Heyf sənin kimi igid oğullardan!...

Belə bir igidin, dəliqanlı türk balasının Abbas Mirzə ilə Haramı düzündə rastlaşan vaxtı dikbaş, soyuqqanlı, özündən müştəbeh Vəlihədin ona biganə münasibətindən pərt oldum desəm, mənə inanın.

Ustad sənətkarımız Mahmud bəylə Abbas Mirzənin mənəvi-psixoloji aləmini məharətlə açmış və yekəxana Abbas Mirzənin dəruni hissiyyatının kölgəli rəsmini məharətlə çəkə bilmişdir.

Mahmud bəyin torbadakı başı və Hüseynqulu xanın şaha məktubunu şəxsən özü verəcəyini eşidən Vəlihəd bu istəyə qəti etiraz edir.

Mahmud bəy:

“Mən də türkəm, Siz də türksünüz, əlahəzrət!-qışqırdı. Siz məni dinləməlisiniz, dinləyin məni! Biz bir-birimizə əl uzatmalıyıq. Biz hamımız Osmanlı padşahlığı ilə birləşib, böyük türk dövləti yaratmalıyıq! Dünyadakı bütün türklər birləşməlidir, yoxsa, Osmanlının da, sizin də axırınız pis olacaq!

Bizim hamımız məhv olacağıq! Bizim özümüzdən başqa kimsəmiz yoxdur!”

Bu sözlərdən sonra, necə deyərlər, tükü belə tərpənməyən, milli-insani duyğulardan mərhum, daş ürəkli Abbas Mirzə yanındakılara Mahmud bəyi göstərib:- “Bunu bayıra atın”!-deyir...

Bu yazını oxuyan dost!

Siz elə bilməyin ki, mən romandakı bütün gerçək-tarixi olmuşları, faktları, dəqiqləşdirmələri, qüdrətli yazıçımızın ilahi bir fəhmlə yaratdığı obrazlar dünyasını ardıcıllıqla yada salıb təkrarlamaq niyyətindəyəm, yox, qətiyyən yox!

Romanı səbrlə, həvəslə, diqqətlə oxumaq gərəkdir.

Bununla yanaşı, bu qeydlərimdə mənə daha çox təsir edən, şəxsən mənə məlum olmayan əhvalatlardan bəhs edən aydın bir dildə, maraq doğuran orijinal bir üslubda yazılmış, milli nəsrimizin inkişafı tarixində yeni üfüqlər kəşf etmiş “Baş” romanında insanın ruhunu yerindən oynadan, onu xəyallara qərq edən, adamın yaxasından ikiəlli yapışıb silkələyən, taleyimizi düşünməyə çağıran elə müəllif yanğısı var ki, bu barədə göz açmasan, fikrini, mövqeyini bildirməsən, onda gərək daş olasan, dəmir olasan, bir qaya parçasına dönəsən...

Cəsarət simvoluna dönmüş Cavad xanın rusları vahiməyə salmış əfsanəvi rəşadətini, gürcü çariçası Mariyanın çiyninə saldığı şalın altından çıxartdığı xəncəri rus generalı Lazaryevin düz sinəsinə sancmasını, beş at dəyərinə satın alınaraq Abbas Mirzənin haram yataq otağına atılmış və sonralar Tehran gecələrində fahişəliklə baş girləyən, bir vaxtlar çöl çiçəkləri kimi par-par yanan Sarı Çoban Qızının kədər dolu taleyini, rusların Car-Balakən əməliyyatında iştirak edib, oğurluqla, soyğunçuluqla məşğul olduğuna görə güllələnən Vaxtanq adlı gürcünün Baş komandanın üzünə tüpürüb:

-Sən necə gürcüsən ki, müsəlman quldurlarına görə gürcünü güllələdirsən?-deməsini, Abbas Mirzənin Haramı düzündə saldırdığı düşərgədə Vəlihədin yanında olan Xacə Əbdül Rəhmanın qaraqəpiklik, mənasız həyatını necə yaddan çıxarmaq olar?

Elə bu yerdəcə roman müəllifinin Xacə Əbdül Rəhmanı necə təqdim etməsini olduğu kimi göstərməyi vacib bildim:

“Xacə Əbdül Rəhman yaxşı bilirdi ki, adi insan deyil, şikəstdir-birinin əli, ya ayağı yox idi, o birisi kor idi, üçüncüsü danışa bilmirdi, Xacə də xədim idi və Xacənin xoşbəxtliyi ondan ibarət idi ki, kor bilirdi ki, işıqdan məhrum olub, lal bilirdi ki, danışmaqdan məhrum olub, çolaq bilirdi ki, gəzməkdən məhrum olub, buna görə də onlar əzab çəkirdilər, ancaq Xacə bilmirdi ki, nədən məhrum olub...”

Bu fikirlərdən sonra xədim kəs haqında daha nə demək mümkündür, görəsən?

Romanda Qarabağ xanı İbrahim Xəlil xanın qızı, İran hökmdarının baş hərəmi Ağabəyim Ağanın qəm-qüssə dolu həyatının bəzi məqamlarına həssas və mərhəmanə yazıçı münasibətini hiss etməmək mümkün deyil.

Vətən həsrəti, yurd yanğısı, kövrək duyğuları Ağabəyim Ağanın könül çırpıntısına dönüb elə indi də bizləri ruhumuz, canımız Qarabağa səsləmirmi:

Əzizinəm, Qarabağ!

Şəki, Şirvan, Qarabağ,

Tehran cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ!

Həyat bəxtindən küsgün Ağabəyim Ağanın ürəyinə çalın-çarpaz dağ çəkir. Bu qanlı müsibət romanda belə təsvir edilir:

“...Və rus sərdarı Sisianovun ölümündən beş ay sonra bir yay günü (1806-cı il iyunun 21-də -R.M.) birdən-birə Tehrana dəhşətli bir xəbər yayıldı. Şuşadakı rus qarnizonunun soldatları rəisləri mayor D.Lisaneviçin əmri ilə gecə vaxtı qəflətən Ağabəyim Ağanın atası İbrahim Xəlil xanın yay istirahət iqamətgahına hücum edib, xanı da, arvadını da, Ağabacının 6,8,10,12 yaşlı bacı-qardaşlarını da, yaxın qohum-əqrabası və xidmətçiləri ilə bərabər (21 nəfər) hamısını gülləbaran edib, qılıncdan keçiriblər”.

...Fətəli şahın razılığı ilə bir gecə Ağabəyim Ağa P.Sisianovun başının saxlanıldığı otağa gedir.

Həmin otaqda tək qalır. Örpəyi başının üstündən götürərək baxır, diz üstü yerə çökərək, hər iki əlini yuxarı qaldırıb ürəkparçalayan bir səslə:

-”Ya Allah-deyərək, barmağını başa tuşladı. Bu, heç! Bu, buyruq quludu!

Şuşa müsibətinin cəzasını bunların hökmdarına ver! Eşidirsənmi? Mən ömrümün axırına kimi gecə-gündüz Sənə yalvaracağam ki, Rusiya hökmdarı da öz övladları ilə, xanımı ilə birlikdə bir-birinin gözü qabağında gülləbaran edilsin”!...

Mən bu sətirləri oxuyarkən düşündüm ki, bu yanıqlı fəryad, iztirab dolu yalvarış “ONA”- o şəffaf və çəkisizliyin məkanına çatdımı, görəsən?

MƏXSUSİ BİR HAŞİYƏ

Əzizimiz Elçin müəllim!

Siz “Baş” romanını Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki İlyas Əfəndiyevin unudulmaz xatirəsinə həsr etmisiniz və bu müqtədir sənətkarın adına, ədəbi şöhrətinə, yazıçı böyüklüyünə layiq mükəmməl bir roman yaratmısınız.

Siz romanın girişində şəxsi həyatları bir-birinə bənzəyən iki nəfər ədəbiyyat fədaisindən-Ənvər Məmmədxanlıdan və Arif Abdullazadədən sitat gətirib, onların ruhunu şad etmisiniz.

Tarixi faktları, dəlilləri, olmuşları, sübutları yadımıza salmaqla, keçmişimizə obyektiv yazıçı, vətəndaş münasibətinizi bildirməklə, yetərincə cəsarət göstərmisiniz, ədəbiyatımıza müxtəlif xarakterli yeni insan obrazları gətirmisiniz.

Bütün mənalarda “Baş” romanı XXI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının başucalığıdır desəm, daha düz olar.

Romanda adı gedən və bir neçə ştrixlə yadda qalan gürcü Babua Arçil obrazı məni doluxsundurdu, kədərləndirdi, nədənsə ruh etibarilə onu özümə yaxın bildim.

General P.Sisianovun ailəsinə Siz demiş “ən yaxın və mərhəm adam” olan, Tiflisdən köçüb Moskvada yaşayan Babua Arçilin ölümü mənə ağır gəldi, desəm, mənə təəccüblə baxmayın.

“Hər dəfə Babua Arçildən yaşını soruşanda “79” deyərdi, elə bil səksənə keçməyə qorxurdu”- yazırsınız. Sonra əlavə edirsiniz ki, Babua Moskvanın günəşli yaz günlərinin birində öz evində pəncərənin qarşısında kürsüdə oturub şüşədən çölə baxdığı yerdə sakitcə vəfat etmişdi. Daha sonra bildirirsiniz ki, Babua Arçilin ölüm xəbərini eşidib onun otağına daxil olan Pavelə elə gəldi ki, Babua Arçil o son anlarda pəncərədən Moskva küçələrinə yox, Gürcüstan dağlarına baxıb...

Bu fikirlər məni ona görə pərişan etdi ki, indi mənim də düz yetmiş doqquz yaşım var.

İndi mən də Şüvəlandakı özüm kimi köhnəlmiş evimin üzü Günəşə açılan pəncərələrindən xəyalən Qarabağ dağlarına, Ağdam şəhərindəki bir vaxtlar “Voroşilov” adlanan küçəmizə boylanıram, Şuşaya qalxıb, İsa bulağının başına dolanıb, Zarıslı obasını keçib, Turşsu yaylağımıza, Laçına gedən dolayı dağ yollarının sol qanadında geniş dərədəki alaçıq yerlərimizə salam verirəm...

Yox, o bənzərsiz, ilahi cənnətməkan yurdumuza dönmədən, o yerlərə qovuşmadan qəti ölmək istəmirəm, istəklimiz, doğmamız Elçin müəllim!...

Şüvəlan, 20-25 dekabr, 2015-ci il.

Ramiz Məmmədzadə

525-ci qəzet.- 2016.- 9 yanvar.- S.14-15