Şahmat dünyası və ilahə Kaissanın kahinləri

ŞAHMAT: MƏNŞƏYİ VƏ İNKİŞAFI. OYUN QAYDALARI

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Məhz qatı erməni millətçiləri iki qonşu xalq - azərbaycanlılarla öz xalqı arasında düşmənçilik toxumu səpmiş, bu dalğa start götürəndə yüz minlərlə azərbaycanlıları Ermənistandan, sonra isə Qarabağdan, öz doğma və tarixi yaşayış məskənlərindən qovmuşdular. Bir milyona yaxın azərbaycanlı təcavüz nəticəsində öz ata-baba torpaqlarını itirməklə qaçqınlara və məcburi köçkünlərə çevrilmişdi. Bakıdan və digər y

rlərdən ermənilərin köçməsi də erməni ekstremistlərinin iyrənc fəaliyyətinin məntiqi nəticəsi kimi meydana çıxdı. Ona görə də Kasparovun Bakı barədəki ittihamları heç bir ciddi əsasa söykənmir.

Uzun dövr ərzində iki qonşu xalq dinc və mehriban bir şəraitdə yaşamışdılar. Lakin tarixən kök salmış erməni millətçiliyi bir daha azərbaycanlılara qarşı xəyanət nümayiş etdirdi, bu xalqları müharibəyə cəlb etdi. Ermənistan hərbi qüvvələri Azərbaycan torpaqlarını işğal etdi. Xəyanət öz zəhərli bəhrələrini verdi. Bu xəyanəti, onun müəlliflərini məhkum etmək əvəzinə, onu icra edən bədnam qüvvələr tərəfinə keçmək, əslində bu xəyanətə şərik çıxmaq, bu ağır məsuliyyəti bölüşmək deməkdir. Təcavüzə məruz qalmış, öz insanpərvərlik münasibətilə ona qarşı düşmənçiliyə heç bir əsas verməyən xalqa qarşı ittiham əslində həqiqi günahkarı müdafiə etmək cəhdindən başqa bir şey deyildir. Xəyanətkarlıq isə vicdan cinayəti olmaqla ona daha sərt yanaşmağı tələb edir. Heç də təsadüfi deyil ki, böyük italyan şairi Dante xəyanətkarlığı hətta qətldən də ağır cinayət hesab edərək, özünün məşhur “İlahi komedi”yasında xəyanətkarları, satqınları cəhənnəmin doqquzuncu dövrəsində yerləşdirmişdi.

Belə deyirlər ki, erməni ilə yəhudinin qanının birləşməsindən cəhənnəm qarışıgı doğulur. Kasparov da yəhudi atanın və erməni ananın övladıdır. Bədbəxtlikdən yeddi yaşında atasını itirən Qarri artıq anasının himayəsi altında böyümüş, daim onun diqtəsi altında olmuşdu. Onun xarakterindəki bəzi qüsurlar da yəqin ki, ananın təsiri ilə meydana gəlmiş və görünür, dominant xarakter almağa başlamışdı... Erməni millətçiliyinin də zərərli təsiri özünü çox güman ki, bu mənbədən götürür.

Görkəmli şahmatçılara bu oyunun himayəçisi sayılan ilahə Kaissanın kahinləri adlandırmaq olar. Kahinlər qədim məbədlərdə dini ibadətlərin icrasına nəzarət edən ali ictimai qrup kimi gələcək din xadimlərinin prototipləri idilər. Onlar böyük nüfuz sahibliyinə yiyələnmişdilər, Qədim Misirdə hətta firon-allahlar da bu zümrənin üzvlərindən çəkinirdilər. Hindistanda isə ən yüksək kasta sayılan brəhmənlər məhz kahinlər idi. Şahmat özü də zamanın uçurub dağıda bilmədiyi bir məbəddir. Ona bütün şüurlu həyatını sərf edənləri həmin məbədin kahinləri hesab etmək olar. Kahinlər ehtiram obyekti olmaqla bərabər, heç də daim yüksək ləyaqət daşıyıcıları olmurdular. Onların arasında da öz vəziyyətindən narazı, paxıl, xəyanətkar olanlar da az deyildi. Onlar qüsurlardan azad olmaq əvəzinə, onları cilalamaqları ilə öyünürdülər.

Təəssüf ki, şahmatçıların da arasında yüksək istedada uyğun olmayan ləyaqət “zəlillərinə” rast gəlmək mümkündür. Axı yüksək ağıl heç də zəngin daxili aləmdən xəbər vermir, bəzən onların arasında “asma körpü”də mövcud olmur. Onlar şahmat tacına doğru irəliləyəndə, Vifleem ulduzunun parıltısına məhəl qoymaya da bilərlər. Şahmatda ən mürəkkəb mövqeləri təhlil edib, düzgün nəticə çıxaran bir adam adi həyat hadisələrində büdrəmələrə yol verir, həqiqəti qiymətləndirməkdə aqnostitsizmə yuvarlanır. Millətçilik danltonizmi cəmiyyətdə baş verən hadisələrə tam başqa rəng geyindirir.

Bəzilərinə isə xarakterindəki radikalizm, lovğalıq, “dahilik” xəstəliyinin, böyüklük maniyasının nəticəsi kimi ambitsiyalarını cilovlaya bilməmək xüsusiyyəti olduqca zərərli təsir göstərir. Bu mərəzin daşıyıcıları özlərini elə aparırlar ki, elə bil ki, yunan allahları ilə birlikdə elə indicə Olimpə qalxacaqlar. Belələri öz böyüklüyü hissini şişirtməklə, bütün ətrafı əhəmiyyətsiz bir toplum hesab edirlər. Onlar özlərini əhatə edən mühiti dəyişdirib, öz hökmranlığı altına salmağa cəhd edir və bu vaxt ətrafın, çoxluğun haqlı mövqeyinə belə məhəl qoymurlar. Bu xoşagəlməz vəziyyət isə müxtəlif seqmentlərdə ixtilafların yaranması ilə nəticələnir. Həm də adətən özündən hədsiz razılıq, nəhənglik eşqinə düşmək tam əks nəticə ilə başa çatır. Axı nartsissizm- klassik özünə vurğunluq elə xoşagəlməz xəstəlikdir ki, bilavasitə onun daşıyıcısına olduqca ağır zərbə vurur.

Beynəlxalq Şahmat Federasiyası (FİDE) 1924-cü ildə yaradılmış, XX əsrin ortalarından başlayaraq dünya çempionluğu matçlarına təşkilatçılıq edirdi. Kasparov dünya çempionu olduqdan sonra FİDE rəhbərliyini, bu təşkilatın özünü ittiham atəşinə tutmağa başladı. Əslində o, bütöv dünya federasiyasını öz şıltaqlığına tabe etmək istəyirdi və 1993-cü ildə FİDE-dən getdiyini elan etdi. Görünür, bu adamda dözümlülük sərhədi çox dardır. FİDE ilə yanaşı, yeni Professional Şahmat Federasiyası (PŞA) meydana gəldi və iki versiya üzrə dünya çempionları müəyyən olundu: FİDE versiyası üzrə Anatoli Karpov, PŞA versiyası üzrə Qarri Kasparov.

FİDE-nin parçalanması şahmata vurulan zərbə idi, axı Kasparovdan əvvəl və sonra olan dünya çempionlarının heç biri bu iddiada olmamışdı. Sonralar Kasparov FİDE-dən ayrılmasını özünün şahmat karyerasındakı ən böyük səhv olduğunu etiraf etmişdi. Lakin bu bəyanat vurulan ziyanı heç cür kompensasiya edə bilməzdi. Axı tarixən “Herostrat kompleksi” ambitsiyası, şöhrət iştahı hədd tanımayan adamları özünə maqnit kimi cəlb etmişdi.

Sonralar FİDE-yə qayıdan Kasparov 2014-cü ildə bu beynəlxalq təşkilatın prezidenti olmağa cəhd etsə də, seçkidə mövcud ölkə federasiyaları nümayəndələrinin qəti verdikti ilə üzləşməklə, 61:110 hesabı ilə həmin vəzifəni uzun illər ərzində daşıyan ekssentrik şəxsiyyət olmaqla yanaşı, dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində şahmatın populyarlığının artmasında müəyyən xidmətləri olan Kirsan İlyumjinova uduzmuşdu. 2015-ci ilin yayında isə Kasparovun həmin vaxt səsləri pulla satın alması cəhdləri barədə yeni ittihamlar səslənmişdi. Oktyabrın 21-də yayılan məlumata görə isə həmin məsələdə Kasparovun hərəkətlərində korrupsiya faktı öz təsdiqini tapdığına görə FİDE -nin etika komissiyası onu FİDE ilə əlaqədar olan istənilən hər bir fəaliyyətdən kənarlaşdırmışdır. Kasparov iki il müddətinə nəinki FİDE-də, hətta bu təşkilata daxil olan milli federasiyalarda da hansısa bir vəzifəni tutmaq imkanından məhrum edilməklə yanaşı, FİDE-nin mənəvi kodeksini pozmaqda təqsirkar hesab edilmişdir.

SSRİ-də şahmata göstərilən diqqət Azərbaycandan da yan keçməmişdi. XX əsrin üçüncü rübündə Azərbaycanın siyasi rəhbərliyi respublikada şahmatın kütləviliyinin artmasına ciddi fikir verməyə başladı. Paytaxtda və rayon mərkəzlərində şahmat məktəbləri binalarının tikintisi vüsət aldı, bu sahədə elan olunmamış bir yarış başlandı. Bu fəaliyyət heç də nəticəsiz qalmadı. Kişilər və qadınlar arasında xeyli istedadlı şahmatçılar meydana çıxdı. Bunu XVIII Prussiyasındakı təhsil sahəsindəki proqresslə müqayisə etmək olar. 1740-cı ildə taxt-taca çıxmış II Fridrix (gələcək Böyük Fridrix) atasından fərqli olaraq təkcə militarizmə deyil, həm də savadlılığın artmasına böyük qayğı göstərməyə başladı, ölkədə çox sayda ibtidai və digər məktəblər açıldı. Savadlılığın artması elm xadimlərinin yetişməsinə da şərait yaratdı. Elə həmin əsrin sonunda Kant, Hegel kimi dünya şöhrətli alman filosofları meydana gəldi.

Azərbaycanda da şahmatın inkişafı sahəsində dörd onillik bundan əvvəl səpilən toxumlar çoxlu və sağlam cücərtilər verdi. Gənc qrossmeysterlər yetişdi. Teymur Rəcəbov və Şəhriyar Məmmədyarov uzun müddət FİDE reytinqinə görə dünyanın on ən güclü şahmatçısı siyahısında yer tutdu. Qadınlar arasında da şahmat geniş yayıldı. Bu hərəkat XXI əsrin əvvəllərində daha geniş miqyas alıb, idmanın başqa sahələrinin də gur inkişafına keçdi. Ölkənin paytaxtını və rayon mərkəzlərini müasir Olimpiya stadionu və Olimpiya mərkəzləri bəzədi. Azərbaycanın idman şöhrəti onun hüdudlarından kənara yayıldı.

Azərbaycanda dəfələrlə iri beynəlxalq turnirlər keçirilmişdir. 2015-ci ilin sentyabr- oktyabrında Bakıda keçirilən Dünya Şahmat Kuboku yarışları çox güclü iştirakçılar tərəfindən yüksək qiymətləndirilməklə, əslində möhtəşəm şahmat bayramına çevrildi. Yeganə məyus edən cəhət ondan ibarət idi ki, böyük ümid bəslədiyimiz istedadlı şahmatçımız Teymur Rəcəbov uğursuz çıxış edib, yarışı başlanğıc mərhələsində tərk etdi. Digər şahmatçımız Şəhriyar Məmmədyarov isə dörddə bir finala çıxmağı bacarmadı. Lakin bu da böyük beynəlxalq tədbirin miqyasına və əhəmiyyətinə xələl gətirə bilmədi.

Görkəmli şahmatçılarla görüşlərin təəssüratları

Əsasən təsadüflər hesabına üç köhnə dünya çempionu ilə tanış olmuşdum. İlk dəfə 1979-cu ilin noyabrında təyyarə ilə Amsterdama uçarkən, Varşava hava limanında qısa müddətdə dayanmaq vaxtı, aeroportun xüsusi otağında Vasili Smıslovla tanış oldum. Uzun boylu, sadə sifət cizgiləri olan, daim eynək taxan bu adam heç də mübarizlərə xas olan zahiri əlamətlərə malik deyildi. Onda hansısa bir lovğalıqdan da əsər-əlamət yox idi. Hətta söhbət edəndə də utancaq adam təsiri bağışlayırdı. O, artıq əvvəlki dəyərində mövcud olduğu şahmat aləmini tərk etmişdi, keçmiş şöhrətin azacıq nəzərə çarpan nazik kölgəsi qalmışdı. Bütün bunlarla yanaşı, o, ünsiyyətdə olduğu adamda pozitiv təəssürat yaradırdı, baxmayaraq ki, güclü energetikaya malik deyildi.

1985-ci ilin aprelində Moskvadan Madridə uçarkən təyyarənin birinci klass salonunda vur-tut dörd-beş adam idik. Onlardan biri Anatoli Karpov idi, o, təyyarə göyə qalxandan sonra köməkçisi ilə kiçik taxtada nərd oynayırdı. Oyun başa çatdıqdan sonra biz tanış olduq və təyyarə İspaniya paytaxtının Barakas hava meydanında yerə enənə qədər söhbət etdik. Bu o vaxt idi ki, o, Kasparovla uzun müddət davam edən matçını FİDE prezidenti Kompamanesin qərarı ilə təxirə salmalı olmuşdu və bu şəhərə şahmat üzrə altıncı “Oskar”ını almağa gedirdi. Söhbətimizin mövzusu əsasən şahmatdan idi. Məndə belə bir təəssürat yarandı ki, o, olduqca sadə insandır, təvazökarlığı süni olmayıb, onun xarakterindən irəli gəlir. Ona şöhrət, “ulduz” xəstəliyi də yad idi, bir dəfə də olsun titulunu, çox saydakı qələbələrini xatırlamadı, baxmayaraq ki, o, artıq on il idi ki, dünya çempionu titulunu daşıyırdı. Əksinə, digər şahmatçılar, hətta özünün həmin dövrdəki rəqibinin şahmat ustalığı barədə xoş sözlər söyləməkdən qalmırdı. Mən Robert Fişerin bənzərsiz şahmatçı olduğunu söylədikdə, bunu inkar etməməklə yanaşı, qeyd etdi ki, o, Boris Spasskini hamıdan, hətta Fişerdən də böyük istedada malik olan, universal şahmatçı kimi qəbul edir.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2016.- 16 yanvar.- S.26