Şəbi-Yelda

Ən uzun gecə ən uzun kədər deməkdir. Ən uzun gecə ən uzun sevgi deməkdir. Ən uzun gecə əbədiyyət gecəsidir. Ən uzun gecə bizim gecəmizdir.

...İnsanın sirrini ifşa edən gözdür. Bir baxış çox-çox dərinliklərdə gizlədilən daş-torpağa gömülən, divara hörülən sirri bir anın içində açıb ayan edə bilir. Min kilometr uzaqda, min illik məsafədə olsa belə sən o baxışı elə o bir anın içində görürsən, hiss edirsən və həmin o anın içində də o sevgisiz keçmiş puç olmuş ömrünün xaraba divarlarının dibinə çöküb ilk və son deyə için-için ağlayırsan.

O baxış Şəbi-yeldada mənim yuxuma gəlmişdi. Allahın onu bu ən uzun gecədə göndərməyinin səbəbini anlaya bilmədim. Daha sonra geriyə yolu olmayan azmış bu eşqin qəfil gəlişinin Allahın mənə son hədiyyəsi olduğunu anlamağa başladım.

Yox, elə qəflətən, birdən-birə anladım. Bir kəlmə söz kəsmədiyim, amma bu gecə kimi uzun ömrümün hər anında gördüyüm və ya görüşdüyüm, danışdığım o utancaq, ala gözlü, xurmayı saçlı qız mənim üçün səs, söz olmaqdan daha çox üşütməyə, bəlkə də isitməyə, titrəməyə bənzər bir halət idi. İldırım kimi çaxırdı və sonra da öz işığının qaranlığında (işığın qaranlığı qaranlıqların ən qaranlığıdır) qeyb olub gedirdi.

...Məndən bir sinif aşağı oxuyurdu. Bir sinif fərqi dünyada ən uzaq və ən yaxın məsafə idi mənim üçün. Hər tənəffüs ürəyim az qalırdı yerindən oynayıb çıxsın. Özümü sinifdən çölə atırdım, yüz dəfənin birində onu görə bilirdim. Məktəbin uzun səsli-küylü koridoruna çıxmağı sevməzdi. Hay-küyü, ucadan danışmağı, əl-qol atmağı sevməzdi. Ətrafa baxmağı da sevməzdi. Oğrun-oğrun baxmağı vardı. Mənə elə gəlirdi ki, mənim ona baxdığımı heç kəs görə bilməsə də bu baxışı bircə o görə bilirdi.

Hərdən nəyə isə sakitcə gülümsəyirdi. O gülümsəyəndə elə bilirdim ki, bu dünyada məndən güclü, məndən xoşbəxt adam yoxdur. İstəsəm uçardım, istəsəm bütün məktəbi, bütün dünyanı, bir ovcumun içinə alıb sıxardım. Mən onu maddi varlıqdan çox, ilahi varlıq kimi hiss edirdim. Elə bilirdim bu dünyaya işiğı, suyu, ətri o gətirib. Hər il qara qışın bağrından yayı o qoparıb çıxarır. Bütün çiçəklər onun üçün açır, bütün lalələr onun üçün qızarır.

Geyimi o qədər təbii, doğma idi ki, elə bil anası onu o qəhvəyi donda, yaşıla çalan paltoda, çiyinlərinə düşmüş kəlağayı ilə bərabər doğmuşdu.

Məktəbimiz qəsəbənin şimal ucqarında idi. Ayrı-ayrı yollarla məktəbə gedən ana yola çıxsaq da, mən onun nə vaxt evdən çıxdığını, ana yola nə vaxt addım basacağını səhvsiz bilirdim. Bəzən göz-gözə gəlsək də, salamsız-filansız keçib gedərdik. Bəzən mən öndə gedərdim dostlarımla, bəzən də o öndə gedərdi rəfiqələriylə. Əzəmətli və əfsanəvi ədəbiyyat müəllimimiz onun qonşusu idi. İşin tərsliyindən müəllimlərimizin içindən mənim ən çox qorxduğum, mənim ən çox sevdiyim Qabil müəllim də ağır addımlarla məktəb yoluna çıxardı. Qabil müəllim də alagöz, ucaboy, enlikürək, qəribə bir adam idi. Həmişə mənə elə gəlirdi ki, dünyanın bu ən ağıllı, savadlı, gözəl, qeyri-adi adamını doğulub yaşadığım bu balaca qəsəbəyə sürgünə göndəriblər. Bu sürgün hökumət sürgünü yox, Allah sürgünü idi. Bir qızın ürəyini qırdığı üçün Allah onu bu ucqar qəsəbəyə sürgün eləmişdi. Bu qəsəbədə ondan qərib adam yox idi. Ailəsi, oğlu, qızı var idi. Ən gözəl futbol hakimi də o idi, ən gözəl natiq, ən bilikli müəllim də o idi.

Bu qəsəbəyə sığmayan o qərib və yalqız adamın da gözlərinin önündə sanki bir tor var idi. Bu tor onu bu dünyada ayırdığı kimi həm də onu qoruyurdu. Həmişə uzaqlara baxardı. Bəzən çox gizli bir ah çəkərdi. Bəzən dərsdə danışdığı qəhrəmanın dili ilə nərildəyərdi. Bəzən də dərin sükut içində heç kəsi görmürdü, heç kəslə danışmırdı. Qışda dərsi yaxalıqlı paltosu, yayda uzunqol ağ köynəyi o qədər təmiz olardı ki, elə bilirdim, o köynəyə bir zərrə belə düşsə, bu qəsəbə o gün batıb gedə bilər.

Qabil müəllim bizim üçün həm qeyri-adi insan, həm də qeyri-adi müəllim idi. Bir gün bizi dərsdən çıxarıb məktəbdən aralı çaylağa gətirdi. Daşların üstündə oturdu. “Kağız-dəftər çıxarıb bizə gördüyünüzü, hiss elədiyinizi yazın. Elə yazın ki, bu dünyada yazı yaza bilən ilk adam siz olmusunuz. Oxuduğunuz, yazdığınız hər şeyi unudun. Bu dünyaya, bu yerlərə yeni gəlmiş ilk adam kimi duyğularınızı ağ kağıza yazın. Bir kitab cümləsi sizin özünüzün özünüzə xəyanətidir...” - dedi bizə. O gün biz yenidən doğulduq. O gün mən özümü insan olaraq dərk etdim. Nə yaşadığımı bilmirəm, unutmuşam. Amma yazdıqlarımın mən özüm olduğunu dəqiq bilirəm. Bizim qapımızı bu dünyaya açan Qabil müəllim heç oxumadı. Topladı, cırıb atdı və dedi: “Bugünkü dərsimiz bitdi”.

Bir yaz səhərində ala gözlü Qabil müəllimlə, ala gözlü o qızla, necə oldusa, üz-üzə çıxdıq. Özümü itirdim. Qabil müəllimin əvəzinə o alagöz qıza “sabahınız xeyir” deyib ayağım dolaşa-dolaşa uzaqlaşmağa çalışdım. Alagöz qız məni görmürmüş kimi üzünü yavaşca yana çevirdi. Mənə elə gəldi ki, xəfifcə gülümsədi və bəlkə də mənim qıpqırmızı pörtmüş sifətimə, dolaşan ayaqlarıma baxıb heyrətini o gülümsəməklə ifadə etdi. Bəlkə də yolunu azmış “sabahınız xeyir”imə o gülümsəməklə cavab verdi - bilmirəm. Qabil müəllim məndən bir sinif aşağı oxuyan o alagöz qızın və ayaqları bir-birinə dolaşan bu zavallı oğlanın başının üstündən yenə də uzaqlara baxırdı. Onun xəyalı elə uzaq yerlərdə idi ki, o yerlərdən Qabil müəllimi heç bir qüvvə geri gətirə bilməzdi.

Bu Şəbi-yelda gecəsində mənim o ilk gənclik səhvim, ömrümün o qəribə səhvi yuxuma girmişdi. Bu yuxuda da o alagöz qız gülümsəyirdi. Alagöz ədəbiyyat müəllimim yenə bizim başımızın üstündən uzaqlara baxırdı və əlbəttə ki, bizi nə görürdü, nə də hiss edirdi. Amma o alagöz qız o yuxuda mənə elə baxırdı ki, o baxış mənə yaşadığım uzun ömrün sirrini açdı. O yuxuda mənə agah oldu ki, o utancaq qızın ilk və son sevgisi mən olmuşam.

Üstündən illər, aylar keçmiş, o, ana olub, mən ata, baba olmuşam. Amma o baxışı elə bir yerdə elə bir məhrəmliklə qoruyub saxlayıb ki, bu məhrəmlikdə, gizlilikdə sirr gerçək dünyada ola bilməz. Gerçək dünyada zərifliyə, təmizliyə dözə bilmək gücündə ola bilməz.

Bu güc yalnız ilahi aləmdə və ilahi aləmin hədiyyə etdiyi yuxularda və xəyallarda ola bilərdi. O yuxudan oyanmaq o sevgiyə, o baxışın etiraf etdiyinə xəyanət olardı. Şəbi-yelda gecəsi yalnız uzun gecə deyil, həm də geriyə yol olmayan əbədiyyət gecəsi imiş...

lll

Şəbi-yelda yaradıcı adamların ən uzun iş gecəsidir. Fikir adamlarının ən uzun düşüncə gecəsidir. Eşq adamlarının ən uzun iş gecəsidir...

Şəbi-yelda qışın ilk gecəsidir. Qışın başladığı gün, qışın bitdiyi günün ilk gecəsidir. Şəbi-yelda ömrün ilk və son gecəsinin birgə yarandığı mübarək gecədir. Bütün ilklərin və sonların birlikdə olduğu hər şeyə salam olsun. Şəbi-yelda hər kəsin gecəsidir. Şəbi-yelda Füzuli gecəsidir.

“Şəbi-yelda kimisən...” deyən şairin gecəsidir və nəhayət, Şəbi-yelda mənim gecəmdir.

Bu Şəbi-yeldada o dilsiz ağızsız utancaq eşqin, ilk məhəbbətin mənə ömrüm boyu işıq verdiyini anladım. Bu işıqla dünyanı gördüyümü, məmləkətlər yaşandığını, ağrı-acını da sevimli, xoşbəxtliyi də doya-doya yaşadığımı duya-duya dərk etdim. Dərk edə-edə duydum.

Bu Şəbi-yeldada hər gün ruhlarına Fatihə oxuduğum müəllimlərimin mənə nələri verdiklərini anladım. Hər bir çiçəkdən bir zərrə şəhd alıb bal etdiyi kimi, biz də hər müəllimdən bir zərrə kamal, ağıl alandan insan oluruq.

Əziz Qabil müəllimin timsalında mən bu dünyanı görməyi və yazmağı öyrəndiyimi anladım bu Şəbi-yeldada...

Hərdən yoldaşım evdə, süfrə başında uzaqlara baxdığımı hiss edən kimi “yenə hara getdin” deyir. Mən zarafata salıb gülürəm. Amma əslində gözümün yol çəkdiyi o anlarda mən o “alagözlərin məmləkəti”nə gedirəm - alagöz, utancaq qızın və ala gözlü qeyri-adi müəllimim Qabil Hacıyevin.

“Qabil müəllim yaşadığı, işlədiyi Cəbrayıl rayonuna sığmırdı” demək çox azdır. Qabil müəllim öz ölkəsinə, vətəndaş kimi ona verilən hüdud və hüquqlara sığa bilmirdi. Şopenhauer demişkən, azadlıq üçün doğulmuş insanı cəmiyyət sürünməyə məcbur edib. Hərdən mənə elə gəlir ki, o alagöz utancaq qız mənim çiynimdəki görünməz mələklərdən biridir: günahımı, savabımı yazır...

Qabil müəllim üçün əsas düşünmək deyil, həm də düşündürməkdi. O bizə yalnız düşünməyi deyil, həm də düşündürməyi öyrədirdi. Düşündürən insan, düşündürən yazıçı, düşündürən alim.

O alagöz utancaq qız mənə sevməyi deyil sevdirməyi öyrətdi. Sevginin ucaltmaq missiyası da bu kritik nöqtədən başlayır.

Düşünmək və sevmək düşündürmənin və sevdirmənin yolunda qazandıqlarımıza şükür, itirdiklərimizə heyf!

Qonşu rayonlarda və ya rayondakı hərbi hissə komandası ilə dəyirman dərəsindəki stadionda keçirilən yarışların sevimli hakimi Qabil müəllim idi.

Qabil müəllimin gözəl ruscası vardı. Məktəbə gələn rus hərbçiləri, zabitləri ilə rusca mübahisələr edər, rus dili müəllimi kimi mahalda məşhur olan Yervant Qriqoryanın tələffüz, sonluq səhvlərini düzəldərdi. Hərdən də kinli-məkrli Yervant uçitelə “Bu ruscanı nə Mikoyan, nə də siz düz-əməlli öyrənə bilmədiniz” deyib şaqqanaq çəkir, bizim də ürəyimizdən tikan çıxardırdı. Beynəlxalq məsələlər və siyasətlə bağlı danışmağı direktorumuz İslam Məmmədov ona bir növ qadağan etmişdi. Sonralar öyrəndik ki, Qabil müəllimə bu yasaq “yuxarılardan gəlibmiş”.

Məşhur ədibləri - Səməd Vurğunu, Rəsul Rzanı, Süleyman Rəhimovu, İlyas Əfəndiyevi, Ənvər Məmmədxanlını şəxsən tanıyırdı. O zaman dəbdə olan “sərbəst - heca cəbhələşməsi”ni heç sevməzdi və söhbət düşəndə yerinə, məqamına görə Səməd Vurğundan, Rəsul Rzadan, rus ədəbiyyatının Tolstoy, Dostoyevski kimi yazarlarından sevə-sevə danışır, gedəcəyimiz dünyanın yolunu, yolağasını göstərirdi bizə. Ona yasaqlanmış yollarda, o böyük dünyada öz şagirdlərini görmək istəyi çox böyük idi Qabil müəllimin.

Şahmat və dama oynamağı sevirdi. Çox düşünər və demək olar ki, həmişə qələbə qazanardı. O zamanın məşhur “Sovetskiy sport” qəzetinin oxumadığı sayı olmazdı. Rusca qəzetlər onun uzaqdakı dünyasına daha yaxın idi. Qəzetə dalanda, bəzən öz-özünə nəsə deyəndə biz bilirdik ki, Qabil müəllim yenə o böyük dünyadadır. Domino oyunu cəbrayıllıların ən çox sevdiyi, ən kütləvi oyunu idi. Qabil müəllim heç domino sevməzdi, nədənsə domino, nərd oynayanlara baxmaq belə istəməzdi.

Bəzən bizə ədəbiyyatdan yoxlama yazı yazdıranda mövzunu izah edir, o mövzuya dalır və elə əsrarəngiz şeylər danışırdı ki, bunu yalnız yazıçı, özü də sıradan olmayan yazıçı danışa bilərdi. Bir dəfə həyatından elə bir söhbət elədi ki, bu söhbətin dadını mən Divanbəyoğlunun yazılarından, Yaşar Kamalın Toros tərəkəmələrini təsvir edən romanlarından, Mövludun “Köç”ündən əskik bilmirəm. Çünki o, danışdıqlarına yaşanmışlığı, öz içinin həsrətini əlavə edib, olanlarla olmayanların xəyali dünyasını yaradanlardan idi. O söhbətlərdən yazılmayan, ya da yazılıb yandırılan söhbətlərin yanıq qoxusu gəlirdi. Heyflər olsun ki, heç kəs Qabil müəllimin nə yaşadığını bilmədi.

Qabil müəllim çox vaxt dərsə gələndə, Akademiyanın çap elədiyi ikicildlik “Azərbaycan dilinin qrammatikası” kitabı qoltuğunda olardı. Bir dəfə mənə stolun üstündə qalmış o kitaba baxmaq fürsəti nəsib oldu. Kitabın səhifələri müxtəlif rəngli qələm və karandaşla yazılmış qeydlərlə dolu idi. Sanki kitab ikinci dəfə yazılmışdı.

Qabil müəllim dindən danışmağı sevməsə də özlüyündə çox dindar idi. Amma onda panteist dindarlıq güclü idi. O, dağı, daşı, ağacları, suyu, insanı... Allahın təcəllisi sayırdı və bu təcəllinin ədəbiyyatdakı, fəlsəfədəki və dindəki yorumu onun üçün ayrı bir anlam kəsb edirdi.

Oxucum, elə bilmə ki, mən Qabil müəllimi ideallaşdırıram və o mənim üçün xəyali insandır. Əsla. Məndən ötrü Qabil müəllim o vaxt da ideal deyil, ziddiyyət, sirr dolu insan idi, indi də belədir. Açığı, mən ona pərəstiş də etmirəm. Ancaq heyrətlənirəm və bu yazını mənə yazdıran da bu heyrətdir. Bu heyrət həm də zamanla insan haqqında düşüncələrin bir qismidir. Mən bildiklərimin deyil, bilmədiklərimin vurğunuyam və zamanı ifadə edən, onun tipik obrazı olan insanları deyil, marjinalları daha çox sevirəm. Mənə elə gəlir ki, tipik olanlar hər hansı bir marjinaldan daha gücsüz görünür. Standart düşüncə tipini, stereotipi dağıdan o marjinal insanlar düşüncənin də, xatirənin də, özünü qanmağın da təməlidir, - düşüncəsindəyəm. Bir də ki Qabil müəllim mənim məhəbbətimə ünvan olan o alagöz utancaq qızın da gündəlik yol yoldaşı, sevimli müəllimi idi. Yox, mən Qabil müəllimi qısqanmırdım. Nədənsə Qabil müəllimi öz atası həbsdə olan o qızın mənəvi atası bilirdim. Sıradan olmayan gözəlin sıradan olmayan müəlliminin olması dəhşətli dərəcədə xoşuma gəldiyini etiraf etməyə borcluyam. Özümü bu bütünlük içində gördüyüm üçün də o zaman xoşbəxt idim. O zaman nə qədər çəkdi, Allahım? Deyəsən, o zamanı mən o utancaq, alagöz qızın və sevimli Qabil müəllimin həyatından qəddarlıqla qoparıb öz həyatıma qatmışdım. Onlar o həyatı itirmiş, mən isə o həyatı qazanmışdım...

lll

Sənin üzün-gözün mənə kədərli, məsum, ümidsiz, bir az hər şeydən bezmiş, bir az hər şeydən iyrənmiş, yaddaşından başqa heç bir şeyi olmayan payız çiçəklərini xatırladır. Xəzan çağında ağacdan qopan yarpaqlar valeylənə-valeylənə yerə qonduqca sənin tale yolunu xatırlayıram, Anam. Bugünkü kimi yadımdadır, o anlarda qollarımın arasında necə gözəl ölürdün, Anam. Özümə gələ bilmir, sən məndən ayrıldıqca müqavimətim azalır, böyük oğlum, ata dediyim övladımı unudurdum. Unudurdum demək asandır... Bu sözləri yazdıqca nəticən - mənim nəvəm, balam Kamil əlindəki qələmlə mənim yazdığım sözlərin üstünə xətlər çəkir. Anlamadığı işarələri anladığı xətlərlə cızıqlayır, yeniləyir. Yeni başlanğıc köhnələri sildikcə, köhnə mətnin üzərində yeni mətn zühur etdikcə yeni damın ayaz qoxusu içində boğulduğumu hiss edirəm. Uşaq qaçıb gedir. Mən yenə səninlə qalıram. Gözümdən axan son damlalar mənim göz yaşıma qarışır. Barmaqlarım boşalır və hiss edirəm ki, sən bədən aləmilə vidalaşır, ruh aləminə daxil olursan. Gözlərimi titrəyən əllərimlə qapayıram. Sənin ruhunu tavanda axtarıram, pəncərəyə, pəncərədən görünən göy üzünə baxıram. Qürub vaxtıdır. Sənin ruhun günəşə qoşulub getmək istəyir. Otağa girən bacılarımın ağlamaq səsinə diksinirəm və ayıq-sayıq şəkildə dərk edirəm: məni doğan, olmazın əziyyətlərə qatlanan anam ölüb. Artıq bu dünyada anam yoxdur. Dünyada son dayağımı, ümidimi itirmişəm. İlahi, mən bu dərdə dözə biləcəyəmmi?! Hiss edirəm ki, nəsə etməliyəm. Anam üçün namaz qılmalıyam. Ağlaya-ağlaya namaz qılmaq çox çətindir. Namaz qul ilə Allahın söhbətidir. Bu söhbətdə ağlamaq olmaz. Bu söhbətdə Allaha anamı təhvil verirəm. 2 yaşında yetimxanaya verilən, bir-iki həftə sonra bibisi gəlib o yetimxanadan alaraq Şahvələdli kəndinə, ata ocağına götürən o göyçək qızı bağrıma sıxıb duz kimi yalayıram. “Yazıq anam” - deyib hıçqırıram. O zavallı qız mənə heyrətlə baxır. Mən qızcığazı Allahın görünməz əllərinə uzadanda namazın son sözlərini pıçıldayıram. O qədər sakitləşirəm ki, sanki anam ölməyib, yenicə doğulub.

Anamın hüznün, təlaşın anlaşılmaz burulğanın içindən gələn sözləri varlığıma hopur: “Oğlum, kaş Allah bütün anaları qədirbilən övladları arasında öldürsün, kimin anası ölməyib ki...” Sakitləşdikcə hər şeyini itirmiş balıqçı kimi dünya ilə razılaşıram. Ölümə çarə yoxdu, yazıq anam, mələk anam...

Yaşadıqlarını danışırsansa, sonradan onlar əfsanə, nağıl olar. Yazıya pozu yoxdur - deyirlər. Əslində yazıya da tarix boyu pozu var. Minillik yazılar olub ki, indi onları oxuyan yoxdur. Tarix özü onları pozub. Şair demişkən, “Yağış yuyub, gün qurudub”. Haqqın yazdığı yazıya pozu yoxdur. Çünki o yazını yazan Tanrı özüdür. Tanrıdan başqa kimsə onu poza bilməz. O yazının bir nüsxəsi, əsl nüsxəsi Lövhi-məhfuzdadır, o biri nüsxəsi insanın alnında. İnsanı öldürüb o yazını silə bilərsən, fəqət Lövhi-məhfuzda qorunan, hifz edilən lövhədəki yazını əsla bilə bilməzsən...

Yazıçılar da tale yaradırlar. Onlar xəyali dünyanın yaradıcılarıdır. Onlar öz yaratdıqlarını öldürə də bilirlər, yaşada da. Əgər dünya özü yalandırsa, guya Tanrı yalanıyla yaratdığı yaşam üst-üstə düşür. Gerçək görünən dünya ilə uydurulmuş dünya hardasa kəsişir. Fəqət Tanrının dünyasının zatı-kökü var, mübarək mənlərdə buyurulan ana yasası var. O dünyası, bu dünyası var. İnsanın hər iki çiynində xeyir və şəri yazan mələklər var. Cənnət var, cəhənnəm var.

Yazıçı kitabı insan əməlinin zirvəsidir. Tanrı xisləti kəsb etməyə cəhddir. Heç təsadüfi deyil ki, insanlar tanrının göydən endirdiyi kitablardan söz cənnətinin min bir incisini oxuyurlar, sevirlər, sevilirlər, yaradırlar və ölürlər. Dünyanın sirlərini anlayıb dərk etməkdə insanın yaratdığı kitabların da əhəmiyyətini kimsə inkar edə bilməz. İlanın silahı zəhər, aslanın silahı pəncəsi, qurdun silahı dişləri, dovşanın silahı ayaqları, qarışqanın silahı gecə-gündüz çalışmasıdır. İnsan yeganə canlıdır ki, onun silahı fiziki olaraq çox az, ağıl, düşüncə məhsulu olaraq qat-qat çoxdur. İnsanın zəhərli silahı olan kitablar yoxdurmu?! Əlbəttə ki var. Allah olan yerdə şeytanın olmadığına inanmayın. Belə də Allahın isbatı şeytandan keçir. Elmi təhlilin gücü çatmayan yerdə ədəbi təhlil çox dərinliklərə gedib, ölməz təcrübələri ilə insanın başının üstündəki göy üzünü genişləndirib, insanı Allahın zərrəsi səviyyəsinə yüksəldə bilib. Allah-şeytan teması böyük ədəbiyyatın baş teması olub və belə də qalmaqdadır. Zəhərli ədəbiyyatın örnəkləri də az deyil. O ədəbiyyatın ədəbiyyat olmayan örnəkləri əhəmiyyətsizdir. Təəssüf ki, ədəbiyyatda olan söz sənəti örnəklərini böyük ədəbiyyata məhkum edib. Başının üstündə Allahın nuru, şəfqəti olan böyük ədəbiyyat zəhərli ola bilməz. Zəhər insanı və insanlığı məhv edən yalandır. Vicdansızlıqdır, məkrdir, bir sözlə - Allahsızlıqdır.

Sözlə yalan toxunsa da, sözü aldatmaq mümkün deyil. “Şerin ən gözəli onun ən yalanlısıdır”. Şərq fəlsəfəsində min illər boyu sınana-sınana gəlmiş həqiqətdir bu. Belə yalan müqəddəs yalandır, təxəyyül gücü və xəyalın maddiləşdirilmiş nümunəsidir...

lll

Hər cəhəti ilə hər kəsin gözü önündə olan Qabil müəllim insanlar içində fərqliliyi ilə yabançılaşmış, yabançılaşdığı üçün də yalnızlaşmışdı. Kütlə özü kimi olmayanları, fərqli olanları sevməz. Bu mənada Qabil müəllim çox sevilən bir insan deyildi, amma sayılan idi. Məsələ onda idi ki, o, insanları sevirdi, ancaq özü insanların sevgisinə ehtiyac duymurdu. Vaxtilə ehtiyac duyduğu sevgi artıq onun üçün lazımsız olmuşdu. Bəlkə də o sevgiyə ehtiyac olan yerləri ağrıyla dolmuşdu. Mənim Qabil müəllim haqqında bu düşüncələrim, əlbəttə, o vaxtkı düşüncələr deyil. O vaxtdan bilgi kimi alınan, mənim içimdə şifrələnən və bu gün şifrəsi açılan mətn kimidir Qabil müəllim. Bu, tək Qabil müəllimə aid deyil. Mənim uşaqlıqdan bağlandığım, bir hissəsi olduğum bütün insanlar - atam, anam, bacı-qardaşlarım, əmilərim, dayım, qohumlarım, övladlarım, müəllimlərim, sevdiklərim, sevmədiklərim də belədir.

Bu şifrələnmiş mətnlər olmasa, ömür boyu kodu açılmayan tükənməzlik, sonsuzluq da olmazdı. Məsələn, mən hələ atamın, anamın doğmalıq, sevgi, məhrəmlik, müqəddəslik dolu o pərdəli və şifrəli dünyasını açmamışam və ona yaxınlaşmağa gücüm çatmayıb, bəlkə də cəsarətim yetməyib.

İnsanı çözmək, analiz etmək olduqca çətindir. İnsan çözümünün formulları kitablarda, böyük ədəbiyyat, sənət əsərlərində, qismən də elmi araşdırmalardadır. Bütün tarixi əbədi abidələr, şəxsiyyətlər bu kodları açmaq cəhdlərindən başqa bir şey deyil. “Qılqamış dastanı” və ya “Avesta”, “Tövrat” və ya “Quran”, “Manas” və ya “Dədə Qorqud”, “Mahabharata” və ya “Nibelunq nəğmələri”, “Roland nəğmələri” insana və ya insanlığa dair sirlərin qapağını qaldırmaq üçün bəhanədən başqa bir şey sayılmaz. Çünki insan nə yazırsa özünü yazır, özünü qazır, özünü düşünür, özündən yazır və ya özünü kəşf edir. Qabil müəllim həyatı boyu öz tənhalığına hazırlaşmış, hazırlanmışdı. Tənhalıq onun özünümüdafiə vasitəsi, bir növ qalası idi. Bu qalada o yaralarını sarıyır, hər gün yaşamaq üçün səfərbər olurdu. Onun içindəki mürəkkəblik, sadə görünüm həyatın hər cür sınağından qorunmalı, günün mikrobu üçün hazırlıqlı, tədbirli olmalıdı. Bu mənada Qabil müəllimin müəllimliyi, tar çalmağı, hakimlik etməyi, şahmat-dama oynamağı, yaşadığı o könül qalasını, qəlb evini qorumaq üçün uydurulmuş, düzənlənmiş strateji tədbirlərə bənzəyirdi. Bəlkə bir az şişirdirəm. Amma içimdən gələn bir səs deyir ki, yox, Qabil müəllimin kodunu düzgün təşxis etmisən. Dünyada nəsli kəsilən canlılar və insan tipləri var ki, Qabil müəllim onlardan biri idi. Allahın hökmünü almış bu varlıqların kökünün kəsilməsi ağır və acı bir prosesdir.

Qabil müəllim o canlıların, mənim sevdiyim alagöz, utancaq qız o sevgilərin son örnəkləri idi.

Bu proses ictimai olmaqdan daha çox, təbiət hadisəsi idi. Zəlzələ kimi, tufan kimi, vulkan kimi, daşqın kimi. Təbiətin yaşaması bu zəlzələlərdən, vulkanlardan, tufanlardan keçir.

Yaranmaq və dağılmaq, yaşamaq və ölmək, var olmaq və yox olmaq da təbiətin şifrəsidir. Və bir-birini üzvi şəkildə tamamlayan bu proseslər və ya hadisələr təbiidən də təbiidir.

Təbiətdə təsadüf yoxdur. Allah dünyanı təsadüflərlə idarə etməz. Təsadüf bizim gördüklərimizdir.

Şamın son şöləsi daha güclü olur. Suyun son damlası da belədir. Son yeni başlanğıca açılan qapıdır. Son nəfəs ölümsüzlüyə gedən yolun birinci addımıdır.

Qabil müəllim Sovet dövründə ölməyə məhkum olan Azərbaycan mədəni-insani varlığının son nümunələrindən, o alagözlü, utancaq qızın sevgisi də o sevgilərin sonuncularındandı.

Böyük həyatda bizim üçün bunun ən canlı nümunələri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid, Üzeyir Hacıbəylidir. Onları insan kimi yazmağa biz çox gecikdik. Zahirini yazanlar az deyil. Daxili, içərini yazan yoxdur. Qapanan dünyalara girmək çox çətindir, bəlkə də mənasızdır, oxucum.

Elə bilməyin ki, mən Qabil müəllimi və ya ilk məhəbbətimi yazdığımı düşünürəm. Yox. Yazdıqlarım mənim özümdən başqası deyil və ola da bilməz.

Bədirlənmiş Ay nuru ilə işıqlanan bir qış gecəsi oyanıb, yata bilmirəm. Şairin “Burax gedim, Ay işığı, mən də sən deyən deyiləm” misraları içimə çökür, qovurur məni, yuxum qaçır. Bir az səbəbini bilmədiyim qorxu ilə, bir az da məchul bir ümidlə üzümü çevirib Aya baxıram. Qəfildən baxdığım ismətli qadını görürmüş kimi diksinirəm.

Sonra otağımdakı lampanı yandırmayıb... Ay işığında qələmi əlimə alıb, mövzusunu, qayəsini, şəkli-şəmalini bilmədiyim qeyri-adi bir yazı yazmaq istəyirəm.

Və şübhəsiz ki, o yazını yaza bilmirəm. O dindar qız uşağının bakirə soyuqluğuna qarışmış dekabr havasını, Ay işığına bürünmüş ən uzun qış gecəsinin yuxusunu, yuxu aləmində pıçıldanan qəribə kəlmələrin hərarətini söz, çevirməkdə acizliyimi hiss etdikcə həm utanıram, həm də xəcalət çəkirəm. Yenidən uzanıb yatmaq istəyirəm, amma yata bilmirəm. O Ay işığını anlamadığım üçün də, onu küsdürdüyüm üçün də peşmançılıq çəkirəm. Xəyali dünyanı gerçək dünyaya çevirmək yuxusu rəhmətə qovuşmuş anamı, həmişəlik itirdiyim sevgilini görmək kimidir. Əlimi uzadıram, barmaqlarım boşluqda qalır. Ürəyimdə adət etmədiyim bir şeylər hiss edirəm. O şeyin adı nə ağrıdır, nə sancı, nə sevincdir, nə kədər.

Ay işığına bürünmüş soyuq dekabr gecəsində yavaş yavaş anlamağa başlayıram ki, bu gecənin işığı Ay işığı deyilmiş. O işıq dindar bakirə qız uşağının son ümidi imiş. Taleyi əlindən tutub onu yaşlı bir şairin evinə gətirib. O evdə bir bərəkət də var, kitab-dəftər də, anamız da. O qadın o qoca şairi heç kəsə dəyişməz. Cavan padşahlara belə. Çünki o yaşlı kişi o yaşlı qadının yalnız əri deyil. Həm də atasıdır, dayısıdır, əmisidir. Hər şeyidir. Bu aylı dekabr gecəsində onun əlindən bərk-bərk tutub, yetər ki, Əzrayıl gəlib onun sevgili ərini, atasını, əmisini ondan ayırmasın. O yaşlı qadın bilmir ki, o dindar bakirə qızı bu evə taleyi gətirib. Xoşbəxt etmək üçün gətirib. Bəlkə bir dua üçün gətirib. Bəlkə də azıb. Bəlkə də aldanıb. Bəlkə də bir ünvan sormağa gəlibmiş. Bəlkə də bu dindar bakirə qızı ürəkdən söylənmiş duyğulu sözə, ümidə ehtiyacı olub.

O yaşlı şair bu aylı qış gecəsində bircə kəlmə də yazmaq gücündə deyildi. Yata da bilmirdi. Ağrısının nə yerini, nə də adını bilirdi.

Taleyi əlindən tutub qoca şairə gətirdiyi o dindar bakirə qız o evin önündəki tənha tutun dibindəki qoz kötüyünün üstündə oturdu. Sabaha qədər ağladı. Sabah azanında o tut ağacının dibində namazını qıldı və nə isə alıb getdi.

Bir kəlmə söz yaza bilməyən qoca şair tövbə etdi. Daha əlinə qələm almadı.

Yaşlı qadının ilk və son sevgisi isti əlindən tutub gündüzə qarışmış Ay işığına qovuşdu.

lll

...Dindar bakirə qız ölmüş, səhər qızın sirri ifşa olmuşdu. Qoca şairin söz mülkündən təmizlik qovulmuşdu. Heç demə, Əzrayılın alıb getdiyi şey ilə qoca şairin həmişəlik itirdiyi şey eyni imiş.

Şəbi-ərus ölüm və ya toy, gəlinlik gecəsi, yara qovuşma, Allahla vüslətdir. Şəbi-ərus bu dünyada qovuşa bilməyənlərin gecəsidir, ayrılıb bir-birinin həsrətini çəkənlərin gecəsidir. Bir şeyin bitdiyi, bir şeyin başlandığı bu gecədə üzünü Allaha tutub bir söz demək istəyirəm. O sözü yaza bilmədiyim kimi, deyə də bilmirəm. O dindar bakirə və nakam qızın hüznü içində çağladıqca ölümün də, xilasın da Allahdan olduğunu anlayıram. Sonra da mən bu yazını alır, cırıb atıram və özümdən yavaş-yavaş aşağıya düşürəm.

Kamil Vəli NƏRİMANOĞLU

Türkoloq, ədəbiyyatşünas

525-ci qəzet.- 2016.- 16 yanvar.- S.20-21