Şahmat dünyası və ilahə Kaissanın kahinləri

ŞAHMAT: MƏNŞƏYİ VƏ İNKİŞAFI. OYUN QAYDALARI

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

O, şahmat ustalığı barədə öz rəyini bildirərək dedi ki, bu sahədəki uğur iki bünövrəyə - istedada və zəhmətə əsaslanır. Onların sintezi şahmatçıya yaxşı nailiyyətlərə sahib olmağa imkan verir. Bu mənada Spasskinin qüsurunu da qeyd etdi və göstərdi ki, istedad barədə təbiət ona olduqca böyük əliaçıqlıq göstərmişdir. Lakin zəhmətsevər olmaması onun istedadının daha parlaq cilalanmasına mane olurdu. Onu hətta, sadəcə olaraq, tənbəl adlandırmaq olardı. Fişerin oyun üslubuna bələd olduğuna, xeyli qüvvətli şahmatçıları tarmar etməsini bildiyi halda, onunla çempionluq uğrundakı matça əslində hazırlaşmamışdı. Hökumət yarışdan iki ay əvvəl ona Kislovodskda əla şərait yaratmış və güclü məşqçilərlə tanış etmişdi. O isə günü-günə sataraq, guya əhval-ruhiyyəsinin yaxşı olmadığını bəhanə gətirərək hazırlığa başlamadan matçdan əvvəlki dövrü başa vurmuşdu. Hər axşam isə Fransada yaşayan arvadı ilə uzun vaxt ərzində telefonla danışırmış. Belə münasibət ona ağır zərbə vurdu və Fişerin tərəfindən ağır məğlubiyyətə düçar edilməsinə yol açdı. Hazırlığa lazımi fikir verməməsini Karpovun özünə də yalnız Kasparovla təxirə salınmış matçın davam etdirməsindən əvvəlki olan dövrə şamil etmək olar. Digər bütün oyunlara isə Karpov ciddi hazırlıqla başlayırdı.

Spasskinin mühüm matç qarşısındakı mümkün təhlükəyə biganəliyini təmsildəki cırcırama ilə müqayisə etmək olar. Yay gözəldir, rəqs etmək vaxtıdır, deyən cırcırama qışa qida hazırlığı görməyi bütünlüklə unutmuşdu, Reykdavikdəki məğlubiyyətin əsası da Kislovodskda keçirilən laqeyd günlərdə qoyulmuşdu.

Kasparov barədə də o, maraqlı fikirlər söylədi və qeyd etdi ki, əgər indi də olmasa, Kasparov gələcəkdə hökmən dünya çempionu olacaqdır. Çünki şahmata lazım olan hər iki mühüm cəhət onda artıqlamasilə vardır. Qüsurlarına gəldikdə, anasının çox vaxt onun xarakterinə ziyan vuran diqtəsi altında olmağını qeyd etdi. Anası onu təkcə rəqibinə qarşı pis münasibət bəsləməyə istiqamətləndirmir, həm də məşqçilərinə şübhə ilə yanaşmağı təlqin edir. Anası onun özündən razılığını daha da qızışdırmağa çalışır. Təəssüf ki, o, anasının idarəçiliyindən azad ola bilmir.

Kasparovun gələcəyi barədəki bu rəy tezliklə özünü doğrultdu və o, elə həmin ilin sonunda dünya çempionu oldu. Bu vaxt Kasparovun 22 yaşı var idi və o, şahmat tarixində ən gənc yaşında bu titula yiyələnən bir adam kimi qalmaqda davam edir. Son dövrlərin dünya çempionu Maqnus Karlsen də bu yaşda həmin ada sahib olsa da, çempionluğa yiyələnən dövrdəki Kasparovdan bir neçə ay böyük idi.

Bu uğurlar Kasparovda belə bir fikir yaratdı ki, o, dünyanın ən güclü şahmatçısıdır, onu məğlub etmək mümkün olmayacaqdır. Lakin bu ümid özünü doğrultmadı. 2000-ci ildə Vladimir Kramnik Kasparovla olan matçı udub, PŞA versiyası üzrə dünya çempionu oldu. Bu dövrdə Kasparov nisbətən hələ cavan yaşında qalırdı, onun 37 yaşı var idi. Özü də bir cəhət daha ağrılı idi ki, Kasparov Kramnikə həmin matçda bir dəfə də olsun qalib gələ bilməmiş, rəqibi isə onu iki oyunda məğlub etmişdi. 2006-cı ilə qədər PŞA üzrə çempionluğu əlində saxlayan Kramnik 2006-2007-ci illərdə mütləq dünya çempionu oldu. Bu vaxt artıq PŞA ləğv olunmuşdu.

2005-ci ildə Kasparov şahmatda idman karyerasına son qoyduğunu elan etdi. Bu bəyanatı verdiyi Linaresdə bolqar şahmatçısı Veselin Topalova uduzmuşdu. Ona ən ağır təsir edən məğlubiyyət isə iki il əvvəl elə həmin şəhərdə baş vermişdi. Burada o, azərbaycanlı şahmatçı, 15 yaşlı Teymur Rəcəbova uduzmuşdu. Bu partiya turnirin ən gözəl partiyası elən edildikdə, Kasparov bu qərara dözə bilməyərək bəyan etmişdi ki, belə seçimi özünə qarşı açıq təhqir və aşağılanma kimi qəbul edir. Gəncliyindəki uğurları ilə öyünən bir adam başqa bir gəncin parlaq istedadının təzahürünə dözümsüzlük nümayiş etdirmişdi. O, özünü həm də sürətli oyunda güclü hesab edirdi, lakin belə oyunda da Mixail Tala, onun ölümündən bir qədər əvvəl məğlub olmuşdu.

Hakimiyyətdəki uzun sürən ağalığa, nəhayət, təbiət müdaxilə edərək, son qoymalı olduğu halda, şahmatdakı liderliyə təbiətin meydana çıxardığı yeni istedadlar son qoya bilir, heç kəs şahmat tacını Alyoxin kimi qəbrə qədər daşıya bilmir, axı o da holland şahmatçısı Maks Eyve tərəfindən məğlub edilərək, tacı iki illiyə ona verməyə məcbur olmuşdu. Əbədi şah olmadığı kimi, ədəbi şahmat liderinin də mövcudluğu qeyri-mümkündür.

Lakin Kasparovun çox güclü şahmatçı olması danılmaz faktdır. Onun qatı əleyhdarı olduğu Rusiya prezidenti Putin də bunu etiraf edərək demişdi ki, “Ondan hələ siyasətçi alınmamışdır, ancaq o, görkəmli şahmatçıdır”.

Həm Anatoli Karpov, həm də Qarri Kasparov sonralar siyasət aləminə daxil oldular, lakin burada onların öz parlaq qələbələri ilə öyünməsi bir qədər şübhəli görünə bilərdi. Karpov Rusiya Dövlət Dumasının deputatı seçildi və bu kütlənin sadə bir üzvünə çevrildi. Kasparov isə Putin hakimiyyətinə əks mövqedə olmaqla, müxalifət hərəkatına qoşuldu. Bu hərəkatda liderlik etməyə çalışsa da, buna müvəffəq olmadı. Radikalizmi ilə seçilən Kasparov əslində ordusu olmayan generalı yada salırdı, bu qiyafəni isə özü-özünə bəxş etmişdi. Ona görə də Putin onun bu cəhdinə istehza ilə yanaşmışdır. Ümumiyyətlə Kasparovun adamlara münasibətində qüsurlar aparıcı rol oynayır. Onun yaxın dostunun olmasına da şübhə ilə yanaşmaq lazım gəlir. Özündən razı, xudpəsənd adam kimi o, dostlarına münasibətdə yəqin ki, kəndlinin öz atına olan məhəbbəti çərçivəsindən kənara şıxmır. At kəndliyə yalnız istifadə üçün lazımdır. Hərəkata gəldikdə, o elə bir uğura imza ata bilmədiyindən, həm də müxalifətin fəallığı xalqın dəstəyini əldə edə bilmədiyindən, sönük epizodlardan başqa heç nə ilə yadda qalmadı. Hakimiyyətin təzyiqi də öz işini görürdü və ümidini bütünlüklə itirən Kasparov xaricə mühacirət etdi.

Kasparovla tanışlığım isə hələ çempion olmamışdan Moskvadakı Azərbaycanın daimi nümayəndəliyində baş vermişdi. O, “VÇ” telefonu ilə Bakıdakı Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin işçisi ilə əlaqə saxlayırdı. Sonra Qaxda onun üçün ayrılmış istirahət evində - villada görüşdük. O, özündən razılıq zirehini daim gəzdirirdi və bu, onun xarakterindəki səmimiyyət işartısına da mane olurdu.

Dünya çempionları ilə qısa müddətli tanışlığımın təəssüratı o qədər bol olmasa da, onların şəxsiyyəti barədə müəyyən anlayışa sahib olmağa imkan verilmişdi və bu, əlbəttə ki, sırf fərdi rəyə yiyələnməkdən uzağa gedə bilməz.

Məşhur eston şahmatçısı Paul Kereslə sağlığında tanış olmasam da, Tallindəki kolleqalarımın məsləhəti və müşayiəti ilə onun qəbrini ziyarət etmişdim. O, Estoniyada böyük nüfuza malik olmuşdu. Onu güclü, lakin bəxti gətirməyən şahmatçı hesab etmək olardı. Üç dəfə iddiaçıların turnirində iştirak edib, hər dəfə yalnız ikinci yeri tutmaqla kifayətlənməli olmuşdu. Hətta turnirin lideri kimi David Bronşteynlə son oyunda tam uduş mövqeyinə malik olsa da, yeganə səhv gedişi etməklə, məğlub olub, son iddiaçılığı ona verməyə məcbur olmuşdu. Lakin David Bronşteyn də Botvinniklə matçda heç-heçə oynadığına görə, iddiaçılıqdan yuxarı gedə bilməmişdi.

Dünya çempionlarının yaradıcılığını təhlil etdikdə, belə bir qənaətə gəlirsən ki, bu səviyyəyə yüksəlmək üçün təkcə güclü şahmatçı olmaq heç də kifayət deyildir, bunun üçün başqalarına məxsus olmayan bir qığılcım işartısının olması da vacibdir. Axı hətta ən güclü alpinistlər də bəzən 8 min metrlik zirvələri fəth etmək qabiliyyətinə malik olmurlar. Şahmatda da belədir, Comolunqmanı fəth etmək üçün qeyri-adi xüsusiyyətlər tələb olunur. Dünya çempionu zirvəsinə yüksəlmək üçün onun oyun üslubu çaxmaq daşı kimi qığılcım əmələ gətirməlidir. Tatar mənşəli Qata Kamski uşaq vaxtı şahmatda böyük ümidlər verdiyindən, atası daha əlverişli şəraitin yaradılması məqsədilə onunla birlikdə ABŞ-a mühacirət etmişdi. O, burada şahmat ustalığını xeyli təkmilləşdirmişdi, hətta 1996-cı ildə FİDE versiyası üzrə Karpovla matçda oynamış, lakin çempionu uda bilməmişdi. Onunla görüşən digər dünya çempionu isə Kamski haqqında maraqlı, həqiqətə uyğun, lakin onun üçün ağır olan bir fikir söyləmişdi və qeyd etmişdi ki, dünya çempionu olmaq üçün oyunda nümayiş etdirilməli olan bir qığılcım Qatanın üslubuna xas deyildir. Ona görə də o, heç vaxt bu titula yiyələnə bilməyəcəkdir.

Doğrudan da, dünya çempionlarının hər biri öz fərdi üslubunu nümayiş etdirməklə, bu nailiyyətə sahib olmuşdu. Alyoxinin kombinasiya istedadı, Botvinnikin analitik dəqiqliyi, Talın dahiyanə intuisiyası, Petrosyanın idman hiyləgərliyi, Spasskinin universalizmi, Karpovun “kompüterə bənzər” hesablaması, Kasparovun şahmat sənətinə yaxşı bələd olması, onlara məlum şöhrəti bəxş etmişdi. Ona görə də onlar uzun müddət qalxanı yerə atmadılar.

Şahmat sirli aləm olduğu kimi, onun özünəməxsus rekordları da mövcuddur. İsveç qrossmeyster Gidson Ştanberq 1941-ci ildə Buenos-Ayresdə 400 oyun oynamış, onlardan 364-də qalib gəlmiş, 22-ni uduzmuş, 14-də heç-heçə oynamışdı. Heç kəs indiyədək Laskerin uzunmüddətli çempionluq rekordunu ötüb keçməmişdir.

Şahmat yarışlarının digər növləri də mövcuddur. Onlardan biri gözübağlı oynamaqdır. Bu vaxt oyunçu taxtanı və onunla oynayan rəqibləri görməməlidir. Gedişlər ayrıca adam tərəfindən elan edildikdə, gözübağlı oyunçu öz növbəti gedişini elan edir. 1947-ci ildə argentinalı qrossmeyster Migel Naydorf Braziliyanın San-Paulu şəhərində keçirilən yarışda gözübağlı oynamaqla 45 oyundan 39-nu udmuş, yalnız ikisini uduzmuşdu. 1945-ci ildə Nyu-Yorkdakı sərgidə Reuben Fayn gözübağlı qaydada dörd ustaya qarşı yüksək sürətlə - hər gedişə yalnız 10 saniyə vaxt sərf etməklə oynamışdı.

Yüngül və yaxud sürətli şahmat oyunu da geniş yayılmışdır. Blits adlanan bu şahmat oyunu sərt vaxt ölçüsü ilə məhdudlaşır. Fərdi blits oyunlarında hər bir oyunçuya beş, yeddi və ya on dəqiqə vaxt verilir ki, öz oyununu başa çatdırsın, əgər həmin vaxta əməl edə bilməsə, o, hətta uduş mövqeyində olsa da, uduzmuş hesab olunur. Məktubla şahmat oyunu da mövcuddur bu vaxt oyunçu öz rəqibini şahmat taxtası arxasında görmür, gedişləri ona məktubla çatdırırdı. Adətən uzaq məsafələrdə yaşayanlar bu oyun növündən istifadə edirdilər və bu növdə oyun, əlbəttə ki, uzun çəkirdi. Lakin kompüter bu oyunu da xeyli sürətləndirə bilmişdir.

Şahmat yaşayır, ona rəğbət bəsləyənləri əvvəlki tək özünə cəlb etməkdə davam edir. Oyundakı şahın ölməsi bu oyunun ən başlıca məqsədidir. Şahmat isə ölməkdən çox uzaqdır. Şahmat ətrafındakı əllaməliklərə, onu siyasətin girovuna çevirmək cəhdlərinə baxmayaraq, şahmatın süqut etməsi mümkün deyildir. Görünür, şahmat günəşi də kainatı işıqlandıran Günəş kimi işıq və hərarət saçmaqda davam etməklə, ona susayan könüllərə sevinc paylaması şəklindəki möcüzəli xüsusiyyətini heç vaxt itirməyəcəkdir.

SON

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2016.- 23 yanvar.- S.26