Afaq Məsudun “Həllac Mənsur”u

Əməkdar incəsənət xadimi Afaq Məsud Azərbaycan dramaturgiyasını “Aktrisa”, “Can üstə”, “O məni sevir”, “Qatarın altına atılan qadın”, “Kərbəla” kimi böyük istedadla qələmə alınmış dram əsərlərilə zənginləşdirib. Və Türk dünyasının ilk pyes yarışması olan “Beynəlxalq səhnə əsərləri müsabiqəsi”ndə görkəmli yazıçı-dramaturqun “Mənsur Həllac” pyesinin yüzdən çox əsər içərisində ilk yerlərdən birini tutması tamamilə təbiidir.

Afaq Məsudun ümumən yaradıcılığı və ya yazıçı üslubu üçün səciyyəvi olan üç mühüm cəhət “Həllac Mənsur” faciəsində də özünü parlaq şəkildə göstərir:

1) mövzunun aktuallığı, yaxud son dərəcədə müasirliyi, ümumbəşəriliyi və xüsusi miqyas genişliyi;

2) təsvir və ya təqdim olunan hadisələrin, təfsilatın və ya təfərrüatın bilavasitə yazıçınını ideya-məramına, məfkurəsinə xidmət etməsi;

3) təhkiyənin dramatizmi, simvolizmi və informativ-estetik punktuallığı.

Bu gün dünyanın (və onun əşrəfi olan İnsanın!) hansı qlobal gərginlik (və ümidsizlik) girdabında olduğu hamıya məlumdur. Və o da məlumdur ki, bu gərginliyin (və ümidsizliyin) tarixi kökləri çox dərindir. Bəşər cəmiyyəti yaranandan bəri İnsan azadlıq axtarır, ancaq azadlıq barədəki təsəvvürlərimizin miqyası genişləndikcə, praktik olaraq, azadlığımızın meydanı daralır. Və təbii ki, İnsan min illər bundan qabaq olduğu kimi bu gün də təhtəlşüur (lakin kifayət qədər mükəmməl, bitib-tükənməz!) bir enerji ilə Allah axtarır. Yerdəki həyatı hər addımda pozulan qanunların konyukturları ilə idarə edən, İnsanı köləyə, cinayətkara, nəhayət, “üsyançı”ya çevirib özünün müxtəlif təzahürlərində ona məhbus həyatı yaşatdıran müxtləif səviyyəli (ranqlı) yer “allahlar”ından fərqli olan mərhəmətli., mehriban, doğma bir Allah!.. Ancaq o Allaha qovuşmaq üçün bu günün daha intellektual, daha texnoloji, daha təşəxxüslü İnsanının imkanları min illər bundan əvvəl yaşamış əcdadından genişdirmi?

Afaq Məsud “Həllac Mənsur” da, hər şeydən əvvəl, İnsanın “Allah axtarıcılığı”nın metafizikasını təqdim edir...

Əsər kifayət qədər maraqlı dramatik (və zəngin!) struktura malikdir.

Dramın birinci şəklində Abbasilər sülaləsinin sultanı İbrahimlə saray əyanları Bağdadda peyda olmuş Həllac Mənsur adlı bir şəxsin “dinə zidd” təbliğatlarını, hərəkətlərini müzakirə edib nəticə etibarilə qərara gəlirlər ki, o həbs olunsun. Ancaq belə bir qərarın doğruluğuna müəyyən şübhələr var. Çünki Həllac Mənsurun ilahi bir gücə sahib olması, xüsusi missiya daşıması özünü aydın hiss etdirir... İkinci şəkil bu qeyri-adi insanın kütlə-izdiham qarşısında heç də hər kəs üçün anlaşıqlı olmayan moizəsindən, məşhur “ən əl-Həqq!” çağırışından və Sultan İbrahimin əmri ilə həbs edilməsindən danışır... Üçüncü şəkildə Sultan İbrahim ilahidən gələn səs-təlqin nəticəsində ayılma-katarsis keçirir. Və hakimiyyətdən əl çəkib dərviş-mürid kimi səhraya düşür... Dördüncü şəkildə Həllac Mənsurun həbsxanada göstərdiyi möcüzələrdən danışılır. Üsyançı tərəfdarları onu xilas etmək istəsələr də, razılaşmır... Və nəhayət beşinci şəkildə hətta Sultan İbrahimin mane olmaq cəhdlərinə rəğmən (halbuki ölüm əmrini o vermişdi) Həllac Mənsur kütlənin-izdihamın gözü qarşısında amansızlıqla edam edilir...

Dramın baş qəhrəmanı, heç şübhəsiz, Həllac Mənsurdur. Və bu böyük tarixi şəxsiyyətin (sufi-mütəfəkkirin) obrazı Müsəlman Şərqində (ümumən Dünyada) nə qədər məşhur olsa da, fikrimizcə, Afaq Məsud özünün (və müasir dövrün!) Həllac Mənsurunu yarada bilmişdir ki, bu da, ilk növbədə, qəhrəmanın düşüncələrinin, mükalimələrinin və mühakimələrinin çağdaşlığında təzahür edir.

Həllac Mənsur metafizikdir. Onun metafizikası, hər şeydən əvvəl, heç bir alternativ qəbul etməyən “ən əl-Həqq” fəlsəfəsində ehtiva olunur...

“...Adamlardan biri. Ucadan danış, Mənsur, biz səni eşitmirik! Allahı biz harda axtaraq? O hardadı?..

Mənsur (yuxudan oyanmış kimi). Onu axtarmayın... O hər yerdədi. (Ucadan) Ey allahı axtaranlar! Qulaq asın, eşidin və agah olun! (Həyətə sakitlik çökür). Allahdan yuxarıda bir kimsə yoxdu ki, üstünə kölgə salsın. Allahdan aşağıda bir kimsə yoxdu ki, Onu çiynində saxlasın. Allahdan irəlidə bir kimsə yoxdu ki, Ona rast gələ bilsin. Allahdan arxada bir kimsə yoxdu, qaçıb Ona yetə bilsin. (Heysiz təslimlə) Nöqtə bölünməzdi... (başı, gücü tükənmiş kimi aşağı enir).

...İzdihamda çaxnaşma yaranır. Müridlər yaşıl əmmaməli hacının qollarından tutub həyətdən çıxarmaq istəyirlər.

Mənsur. Ona toxunmayın! (Meydana sakitlik çökür.) Qoy qulaq assın. Dinləyib agah olsun. Xilas - eşitməkdə, anlayıb agah olmaqdadı! Odu ki, qulaq asın. Eşidin, anlayın və xilas olun. (Başını aşağı salır, özü ilə danışırmış kimi astadan) Siz ey Allahı axtaranlar... (Başını qaldırır, ucadan) Siz ey Allahı axtaranlar! Onu kitablarda, şüurlarda, məntiqdə axtarmayın! (Səsi enir) O nə məntiqə, nə kitablara, nə şüurlara sığan deyil. Əgər kimsə desə ki, “mən onu dərk etdim”, bilin ki, o kəs ondan xəbərsizdi. O, bütün biliklərin və kitabların o biri üzündədi! (Sim titrəyişini andıran səs. Səsi enir) Sizinsə lap yaxınınızdadı. Bunu anlasaydınız...

Sarı əmmaməli hacı. Bunu vaxtı ilə İsa da demişdi, onu çarmıxa çəkdilər!

Mənsur. (sağ əlini şəhadət verirmiş kimi yuxarı qaldırır). Siz ey Allaha inananlar! (Səsi enir) Allaha inanırsınızmı?.. (İzdihama sakitlik çökür. “Allahumməsalli əla Muhəmmədin və ali Muhəmməd” deyən asta səslər eşidilir). Eşidin və agah olun... İsa Məhəmməddi... (sim titrəyişini andıran səslər) Məhəmməd Musadı... Musa İbrahimdi... İbrahim Adəmdi...

İşıq dəyişir. İnsanlar xof içində bir-birinə baxırlar”.

Sual olunur: Heç bir fikrin müzakirəsiz, polemikasız özünə mövqe tapa bilmədiyi bizim dövrümüzdə Həllac Mənsurun bu cür mütləq metafizikası ictimai rezonans doğura bilərmi?.. Fikrimizcə, bilər... İlk növbədə ona görə ki, bu, xürafat deyil, əksinə, İnsanı bu dünyanın çoxüzlü, xərçənc kimi bəşəriyyətin canına daraşmış xırdalıqlarından, naqisliklərindən, hər şeylə al-ver eləmək psixologiyasından xilas etmək cəhdidir. Qaçılmaz olan müzakirələri, polemikaları daha yüksək səviyyəyə qaldırmaq, daha ali məqsədləri əhatə etməklə aparmaq istəyidir.

Sultan İbrahim dinamik, dramatik olduğu qədər də təbii, həyati (və müasir!) bir obrazdır. Və onun tərəddüdləri, şübhələri, müəyyən qədər passiv, sxolastik də olsa, həqiqət axtarışları (ümumən mənəvi-ruhi dailektikası) Həllac Mənsurun öz-özlüyündə heç bir şübhə, tərəddüd, mübahisə qəbul etməyən “ən əl-Həqq” metafizikasına qarşı dayanmaqla əsərin əsas dramatizmini müəyyən edir.

“...Sultan İbrahim (ovsunlanmış halda Qonağa). Sən... kimsən? (Səsi otaq boyu əks-səda verir.)

Qonaq (ayaq saxlayır). Mən?.. (Etinasız) Yoldan ötən yolçu.

Sultan İbrahim (təəccüblə). Yolçu?.. (Əsəbi) Bura nə cürətlə gəlmisən? Sənə nə lazımdı?

Qonaq (oturmağa yer axtarantək oyan-buyanına baxır). Özümə bu karvansarada oturmağa münasib yer axtarıram.

Sultan İbrahim (heyrətlə). Karvansara?.. (Qəzəblənir). Amma axı bura karvansara deyil, mənim sarayımdı! Nə cürətlə belə danışırsan?

Qonaq (halı dəyişmədən, ətrafdakılara). Burda kim mənə deyə bilər,bu saray əvvəllər kimin olub? (Divan üzvləri, vəzirlər vahimə içində susurlar.)

Sultan İbrahim (ayağa qalxır, hiddətlə). Mənim atamın!

Qonaq (əhvalı dəyişmədən, Sultana). Bəs ona qədər?

Sultan İbrahim. Babam Sultan Cahangir ibn Osmanın!

Qonaq. Bir yerin ki, sakinlərinin biri gedib, o biriləri gələ, karvansara deyil, nədi?

Sim titrəyişini andıran səs”...

Həllac Mənsurla, Sultan İbrahimlə yanaşı, əsərdə çoxlu obrazlar iştirak edir ki, bunların bəzilərinin az-çox öz simaları da var. Ancaq bu “sima”lar, dramın ideya-məzmununa uyğun olaraq, daha çox kütlə-izdiham obrazında birləşirlər... Saray əyanları, dərvişlər, müridlər, dustaqlar, zindan keşikçiləri... Hətta dünya ədəbiyyatının “fəxri” olan İblis də Sultan İbrahimə uğursuz bir təsir cəhdilə bu sıravi silsiləyə daxil edilə bilər.

Afaq Məsud, heç şübhəsiz, üslub (poetexnologiya) ustasıdır. Və bu özünü “Həllac Mənsur”un hər şəklində göstərir...

Biz dramın bədii strukturundan danışarkən həmişə “pərdə” yox “şəkil”dən bəhs elədik. Müəllif əsəri iki “pərdə”yə ayırsa da, bizə elə gəlir ki, bu, formaldır. Və əslində, hər bir “şəkil” öz ideya-estetik tutumuna görə bir “pərdə” gücündə və ya səviyyəsindədir.

Onu da etiraf edək ki, əsəri oxuduqca bir sıra suallar yaranır. Onların ən mühümü budur ki, görəsən haçansa dünyanın hansı teatrısa bu dramı həm ideya-məzmununu, həm də poetexnologiyasını zədələməmək şərtilə bu və ya digər dərəcədə müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoya biləcəkmi?..

Nizami Cəfərov

525-ci qəzet.- 2016.- 23 yanvar.- S.15