"Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetində milli-mənəvi dəyərlərimizə münasibət

"Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" əslində adı dəyişdirilərək fasilə ilə çap olunmuş eyni qəzetdir. Hər iki adda qəzetin təsisçisi, sahibi imtiyazı Səid Ünsizadə əfəndi, "Kəşkül" qəzeti nəşrə başlayanadək müdir və mühərriri isə ortancıl qardaşı Cəlal Ünsizadə olub.

Qəzet zamanın tələbindən yaranmışdı. Başqa sözlə, milli mətbuatımızın müjdəçisi, qaranquşu sayılan "Əkinçi" qəzeti çar Rusiyası hökuməti tərəfindən erməni millətindən olan çapçı Minasovun satqınlığı ilə bağlanandan sonra mövcud boşluğu doldurmağa ciddi ehtiyac duyulurdu...

Səid əfəndi Şamaxıda şair təbiətli və dindar şəxs olan atası Əbdürrəhman əfəndinin yanında ibtidai, İraqda isə mükəmməl dini təhsil alıb, ərəb və fars dillərinə dərindən yiyələndikdən sonra bir neçə il Şamaxıda açdığı "Məclis" adlı dini və dünyəvi dərslər keçilən mədrəsədə fəaliyyət göstərib. Hacı Səid 1876-cı ildəQafqazın elm və mədəniyyət mərkəzi Tiflis şəhərinə köçmüşdür. Əvvəllər Şamaxıda sünni idarəsinin üzvü olmuş Hacı Səid Tiflisdə Zaqafqaziya sünni idarəsinin üzvü seçilir. O, ictimai fikri formalaşdıran və millətin ayıq-sayıq olmasına, gələcək inkişafına yol göstərən mətbuatı yüksək qiymətləndirib. Ona görə də Səid Ünsizadə "Əkinçi"dən sonra xeyli hazırlıq işləri aparmış və 1879-cu ilin dekabr ayının 6-da "Ziya" qəzetini ərsəyə gətirmişdi. Bu, milli mətbuatımızın xronoloji ardıcıllıq baxımından ikinci qəzeti idi. Ağır zəhmətlər hesabına başa gələn həmin qəzet Səid Ünsizadənin şəxsi vəsaiti və qohum-əqrəbalarının, xüsusilə, qardaşı Cəlaləddin və oğlu Ağa əfəndinin köməyi sayəsində oxuculara çatıb və onlar tərəfindən sevilib. Nəhayət, 30 nömrədən sonra 1880-ci ilin 26 iyun tarixində "Ziya"nın nəşri maddi-texniki və maliyyə çatışmazlığı ucbatından müvəqqəti dayandırılır.

Təxminən 5 saydan sonra "Ziyayi-Qafqaziyyə" təzə mətbəədə nəşrə başlayır. "Ziya"nın "Ziyayi-Qafqaziyyə" olmasına gəlincə, Səid Ünsizadənin yazdığına görə klişeni hazırlayan həkkak-nəqqaş tərəfindən belə adlandırılmış, o isə həmin adla razılaşmışdı. Bu dəyişiklik "Ziya"nın Qafqazın ziyasına, nuruna çevriləcəyindən xəbər verirdi. Sonralar həqiqətən həmin ümidlər gerçəkləşdi. Qəzetin coğrafiyası və mövzuları genişləndi, qaldırılan məsələlər daha dərindən işıqlandırıldı. 1880-ci ilin 9 dekabrından 1884-cü ilin 26 iyun tarixinədək cəmi 94 nömrə işıq üzü görmüşdür. Təəssüf ki, həmin nömrələrdən yeddisi Azərbaycan arxivlərində yoxdur. Qəzetin yalnız axırıncı 11 nömrəsinin materialları Şamaxıya köçmüş Səid Ünsizadənin rəhbərliyi altında hazırlanmış, amma yenə də Tiflis şəhərindəki "Ziya" mətbəəsində çap olunmuşdur. Ümumiyyətlə, qəzetin bütün sayları Tiflisdə özünün yazdığı kimi "Türki Azərbaycan" dilində həftədə bir dəfə nəşr edilmişdir.

"Kəşkül"ün birinci nömrəsi 1883-cü ilin 31 yanvar tarixində məcmuə kimi "Ziya" mətbəəsində çap olunandan sonra isə "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)"nin təkcə sahibi-imtiyazi deyil, həm də müdir və mühərriri Səid Ünsizadə özü olub. Beləliklə, 5 fevral 1883-cü ildən 1884-cü ilin 26 iyun tarixinədək Cəlal Ünsizadə "Kəşkül"ün nəşri ilə jurnalistlik fəaliyyətini davam etdirib.

"Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzeti Sovet hökuməti dövründə milli ziyalılarımızın islam dininə münasibəti baxımından daim tənqid hədəfi olmuşdur. Çünki ateizmin hökm sürdüyü cəmiyyətdə dini təhsil almış qəzetin sahibinin və mühərririnin belə qarşılanması təbiidir. Əslində "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)"ni diqqətlə və obyektiv baxışla oxuyanda fanatizm və mövhumata mənfi münasibətin şahidi olmamaq mümkün deyil. Düzünü axtarsaq, istər çar Rusiyası, istəsə də Sovet hökuməti zamanında qəzetin hakimiyyət üçün qorxu saçan cəhəti islam ümməti, birliyi ideyasını yaymağı idi. Bu ideyanın Azərbaycan müstəqil dövlət olandan çox-çox sonra aktuallığı xüsusi diqqət çəkməyə başladı. İslam dünyasına Qərb ölkələrinin münasibətini dəyişdirmək üçün həmrəyliyə, ittifaqa, vəhdətə kəskin ehtiyac duyulur. Əks təqdirdə müsəlman ölkələrinin düşmənlərin tək-tək yeminə çevrilmək ehtimalı güclüdür.

137 il öncə bu günün hal-əhvalını, ictimai-siyasi vəziyyətini dərk edib və milli-dini düşmənlərin əhatəsində çapalamış, ümumiyyətin fikrinə təsir göstərən maarifləndirmə yolu tutmuş mətbuat orqanını gec də olsa alqışlamamaq böyük ədalətsizlikdir.

"Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzetinin 2013-cü ildə "Ziya" hissəsini latına transfoneliterasiyasının kitab şəklində nəşri barədə oxucularımız məlumatlıdır. İndi qəzetin "Ziyayi-Qafqaziyyə" hissəsinin transfoneliterasiyası zamanı "Ziya"dan xeyli fərqli yanaşma diqqət çəkir. Əvvəla, "Ziyayi-Qafqaziyyə"nin çapı oxunması asan olan tipoqrafiya üsuluna keçirilmişdi. Hətta bir nömrənin həcmi "Ziya"dakı materiallardan 3-4 dəfə çoxdur. Şriftlərin xırdalığı isə oxucuda heç bir çətinlik yaratmır.

İkinci, fars sözlərinin izafət tərkibləri "e" və "o" səsi ilə deyil, "i" və "ü" səsi ilə yazılıb və tələffüz olunub. Məsələn, "Ziyaye Qafqaziyyə" əvəzinə "Ziyayi-Qafqaziyyə" şəklində yazılmışdır. Bu qəbildən mətnlərdəki digər söz və izafət tərkibləri də əsasən həmin qaydada işlənmişdir.

Üçüncü, kitabın sonunda qəzetdəki ərəb-fars sözlərinin lüğəti, şəxs, yer, qəzet adları və imzalar verilmişdir.

Bütün bunlar oxucunun "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzetinin transfoneliterasiya olunmuş və latın qrafikasında kitab şəklində nəşrinin daha asan anlaşılmasına kömək edəcək şərtlərdir. Ümumiyyətlə, "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzetinin birbaşa mənbədən latına çevrilməsi bəzi tədqiqatçıların əvvəllər yol verdikləri qüsur və çatışmazlığı da aradan qaldıracaqdır. Qəzetin nəşri tarixi, neçə nömrədən ibarət olması, sonuncu 11 nömrənin materiallarının Şamaxıda hazırlanması və Tiflisdə çapı ilə əlaqədar, habelə Cəlal Ünsizadənin hansı nömrəyədək müdir və mühərrir vəzifəsində çalışması qəzetin özündə qeyd edilmişdir. "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)"nin 1884-cü il 11 yanvar tarixli nömrəsində "Ərzi məxsusi" adlı məqalədə oxuyuruq: "Şamaxı şəhərində olan əhli təsünni quberinski məclisinə sədr təyin olunduğumuzdan hərçənd benəfsi (şəxsən-M.Ə.) Şamaxıda olacuqsə də və likən mətbəəmiz öz hali üzrə Tiflisdə qalıb qəzetə işinə və mətbuat əməlinə rəvac veriləcəkdir". Göründüyü kimi, qəzet səhifələrində istənilən suala, şübhəli məsələlərə cavab tapa bilərik. Bir sözlə, mətbuat tariximizin sütunlarından, dayaqlarından biri sayılan "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzeti bu gün ərəb əlifbasını bilməyən hər kəsin tədqiqat mənbəyidir.

Həmin qəzeti latın qrafikasında oxuyan tədqiqatçılar "Əkinçi" qəzetindən sonra təxminən 5 illik bir dövrün "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzeti vasitəsilə ictimai-siyasi hadisələri, elm, təhsil, mədəniyyət, ədəbiyyat və dilçilik sahəsində baş verən yenilikləri ilə tanış ola bilərlər. Bu mənada elm adamlarının, mətbuat işçilərinin qarşısında geniş üfüqlər açıldığı göz qabağındadır. Ona görə də tarixin qaranlıq səhifələrinə işıq salan "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzetinin hər bir yazısına, hər bir sətrinə laqeyd qalmamalıyıq.

Bu mənada qəzetin milli-mənəvi dəyərlərə xüsusi əhəmiyyət verməsi diqqət çəkir. Hər millətin əsas atributlarından biri və birincisi onun dilidir. Uzun illər boyu millətimiz tatar adlandırılmışdır. Halbuki tatarlar türk tayfası olaraq hətta başqa coğrafiyada məskunlaşmışlar. Bizim millət isə Oğuz türkü olaraq hazırkı İran zəmindən başlayıb Dərbənd şəhərinədək gedib çıxmışdır. "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzetində bu millətin dilinin "Türki Azərbaycan"adlandırılması təsadüfi deyildir.

Milli mətbuatımızın banisi Həsən bəy Zərdabinin "(Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzetində yazdığı məqalələrdə əlifba islahatı barədə fikirləri xüsusi diqqət çəkir. Onun fikrincə Avropa məktəblərində şagirdlər qısa müddətə oxuyub-yazmağı öyrəndikləri halda, azərbaycanlıların ərəb əlifbasını öyrənməsi uzun müddətə başa gəlir. Ona görə də Həsən bəy əlifba islahatına böyük ehtiyac olduğunu dəfələrlə vurğulayır. Bununla da "Əlifbayi-Rüşdi" məqaləsinin müəllifi Ağamirzə Rza ilə həmrəy olduğunu göstərir. "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetində dərc olunmuş həmin əlifbanın verilməsi bir növ onunla razılıq əlaməti kimi də səslənir.

Bu qəbildən Ə.C.Ş insialla verilmiş imza sahibinin "Ziyayi-Qafqaziyyə"nin 10 may 1881-ci il tarixli nömrəsində dərc olunmuş "Məktub" sərlövhəli məqalədə oxuyuruq: "Cənab Mirzə Rzanın tərtib buyurduqları əlifba həqiqətdə çox gözəl tərtib buyurulmuşdur ki, onun növrəsan əhli şərqə təlim etdirib və kitablar çap dəvairi dövlətdə dəxi istemal olunmağı xali az faidə olmayıb. Çox yaxşı nəticələr verməyi cayi inkar deyildir və likən bizim əlifbanın bilkülliyə tərk olunması arzu buyurulur ki, sair məzahibdə olan qonşu və həmvətənlərimizdən ibrət alıb tövsiyeyi maarif xüsusunda olanlara peyrəv olaq". Amma bunu həmdə baş qatmaq olduğunu göstərərək həmin vaxtda başqa millətlərin daha faydalı işlər görəcəyini önə çəkmişdir. Deməli, "Əlifbayi-Rüşdi" barədə ziddiyyətli fikirlər qəzetdə öz əksini tapmışdır.

Həmin dildə şeirlər, elmi müzakirələr işıq üzü görmüş və dilimiz zaman-zaman təkmilləşərək bugünümüzədək gəlmişdir. İndi dünyanın müxtəlif dillərində yazılmış minlərcə kitablar doğma dilimizə çevrilib oxucularımızın ixtiyarına verilmişdir.

Hələ "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzetinin nəşri dövründə türki Azərbaycan dilində məktəb və mədrəsələr fəaliyyət göstərmişdir. Gələcək nəsillər milli və dini təhsillərini alıb savadlanmışlar. Buna misal olaraq Şamaxıda müasir və dini təhsil verən "Məclis" adlı mədrəsəni göstərmək mümkündür. Başqa sözlə, orada yüzə qədər şagird ərəb, fars, türk və rus dillərinə yiyələnmişlər.

"Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetinin 25 iyun 1882-ci il tarixli nömrəsindəki "Qori şəhərində olan darülmüəllimin şagirdləri barəsində bəzi əhvalat" sərlövhəli məqalədə yazılmışdır: "Söz yoxdur ki, türk dili vətən dilimiz olduğundan məzkur müəllimlər və ara sözləri onunla təkəllümə qadirdirlər və likən müvafiq qayda ədəbiyyat lisanından və bir para islahati elmiyyədən o qədər bəhriyab olmadıqlarından məlumati elmiyyə və fənniyələrini şagirdlərə ifadə edən vəqtdə soubətə və müşkilatə düçar olacaqlarını təəssüf ilə sözləri iqrar etməkdədirlər. Çünki təlim və təəllüm babında lazım olan mətləbləri müvafiq mərami təlim etmək üçün qanuni lisanə və istilahati elmiyyəyə bələd və aşina olmaq birinci mərtəbədə lazım olan şeylərdəndir..." "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetində Novruz bayramı barədə geniş və dərin məzmunlu məqalələrin verilməsi son dərəcə böyük maraq doğurur. Xüsusilə, Novruz bayramının yaranma tarixinin qədimliyini göstərən Cəmşid padşahın bununla bağlı əhvalatı həm də milli dəyərlərimizin çox-çox keçmişlərdən xəbər verdiyini əks etdirir.

Milli dəyərlərimizlə yanaşı, mənəvi dəyərlərimizə hörmət və diqqət "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzetinin səhifələrində xüsusi yer tutur. Dini kitabımız olan müqəddəs "Quran"a, Məhəmməd Peyğəmbərə və imamlarımıza böyük ehtiram və məhəbbətlə yanaşılır və qiymət verilir. Dini bayram olan Qurban, Ramazan bayramları barədə yazılara lazımi yer ayrılır. Bu baxımdan Məhərrəm ayı, xüsusilə, Aşura günündə əzadarların Hüseyniyyələrdə çıxardıqları şəbihlər qəzetin səhifələrində həmişə geniş yer alır.

Bütün bunlara mövhumat və fanatizmdən uzaq şəkildə əməl olunur. Əsas hədəf isə millətimizin mənəvi bütövlüyünü yaşatmaq, əqidə və düşüncələrini gələcək nəsillərə olduğu kimi çatdırmaqdır. Hətta savadsız, əsl islamdan xəbəri olmayan ruhanilərə qarşı ciddi və kəskin mövqedə olmuş "Ziya (Ziyayi-Qafqaziyyə)" qəzeti milli mətbuatımızın ən qiymətli incilərindən sayıla bilər.

"Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzeti millətimizin ictimai fikir tarixində əvəzsiz rol oynamışdır. O vaxtdan 140 ilə yaxın müddət keçməsinə baxmayaraq, hələ dini maarifləndirmə işinə böyük ehtiyac duyulur. Mətbuatımız dini radikalizm əleyhinə daim mübarizə aparır və insanları haqqa, ədalətə səsləyir.

Hazırda dünyanın hər yerində ölkələr və millətlər arasında dini qarşıdurmalar baş alıb gedir. Xüsusilə, "Əlqaidə", "İŞİD", "Taliban" kimi din adı altında cəmlənmiş terrorçu təşkilat və qruplar kütləvi insan qırğınları ilə məşğuldurlar. Onların əsas hədəfi isə super dövlətlərin planı ilə bütün yeraltı və yerüstü sərvətləri ələ keçirməkdir. Ona görə də Səid Ünsizadə öz qəzetində uzaqgörənliklə islam ümmətini birliyə, vəhdətə çağırırdı.

Müştəba ƏLİYEV

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2016.- 26 yanvar.- S.6.