Sil gözün yaşın, Qaragilə...
I hissə
“Tapdım! Poçtalyon, tapdım!” Az qala uşaq kimi qışqıracaqdım,
“Yaşıl eynəkli adam”dan dilimin əzbəri olmuş bu
cümləni. Axtardığım bu
yazının “Giriş”i idi, tapdığım isə
girişsizliyi oldu. Bu yazının “Giriş”i ola bilməz, Aynur! Bilirsən niyə?
Axı Vaqif sənin ruhunun insanıdır.
Ruhunsa nə əvvəli var, nə sonu.
“Sizdən ruh barədə soruşsalar, deyin ki, bilgim azdır”,
deyəsən, belə deyilir müqəddəs
kitabımız Quranda. Ruhun yaşı da yoxdur.
İndi anladım ki, “Mən öləndə, sevgilim...”
şeirini ilk dəfə 8 yaşında dayımın dilindən
eşidib sevməyimdən, “Günün baxtı”nı
babamgildə kitab dolabının qarşısında bardaş
qurub 10 yaşında oxumağımdan təəccüblənməyim,
Vaqifin hansı şeiri neçə yaşında
yazdığını hesablamağım və onu öz
yaşımla tutuşdurmağım MƏNASIZMIŞ. Ruhun
yaşı olmur... Ruhun başlanğıcı olmur...
Bu
yazının həm də ona görə “Giriş”i ola bilməz ki, o, jurnalist yazısı deyil. O,
hadisədən deyil, hadisədən doğulandan
danışır... Doğulmaqdan söhbət
düşmüşkən...
lll
Doğuldum
1939-da,
1937-də tutuldum.
Bu
misraların açması Vaqif Səmədoğlunun dilindən
belədir:
“Deyirlər ki, Səməd Vurğun 37-də niyə tutulmadı? Mənim üçün onun 37-də tutulmamağı çox konkret məsələdir. Mən sevinirəm ki, o, 37-də tutulmadı. Çünki Səməd Vurğun 37-də tutulsa idi, Yusif olacaqdı böyük qardaş, Aybəniz olacaqdı böyük bacı. Bəs mən? Mən olmayacaqdım. Mən 39-cu ildə dünyaya gəlmişəm”...
37-ci il barədə çox oxumuşam, az da eşitməmişəm. Amma 37-yə belə birmənalı, səmimidən səmimi münasibət yadıma gəlmir. Bu, bir insanın yaşam sevinci, etirafıdır. Və bu sakit etiraf “Niyə tutulmadı?” sualını verməyə haqqı çatdığını güman edən insanların hamısının səsini bir yerə yığsan belə, onlardan güclüdür. 1937-ci ildə Səməd Vurğunun tutulub-tutulmamağını sual mövzusuna çevirən insanlar heç ağıllarına belə gətirə bilməzlər ki, onlar hər dəfə bu söhbəti açanda bir insanın - Vaqif Səmədoğlunun xətrinə dəyirlər, onun doğulmaq, bu dünyaya gəlmək haqqına özlərindən xəbərsiz toxunurlar...”
Bu vaz keçə bilmədiyim sitat Vaqif Səmədoğlu ilə 2008-ci ildəki söhbətimdəndir.
Bu söhbətin davamını içimdə sonralar çox etmişəm. Səməd Vurğuna XXI əsrin hücumları və onu bütün doğmaları ilə, ilk növbədə, Vaqiflə üz-üzə qoymaq cəhdləri başlayanda. Mənim üçün Səməd Vurğunla Vaqif Səmədoğlu ətlə dırnaq kimidir, Azərbaycan şeirinin iki qütbu, mənfi-müsbət sonsuzluğudur. Bir-birini heç zaman təkrarlamayan, fəqət hər zaman tamamlayan: fərqli, müxtəlif, gözlənilməz baxışlarla.
Üçcə misal çəkəcəyəm...
“Göylərə baş çəkir Göyəzən dağı”... Bu, orta statistik azərbaycanlının Göyəzən haqqında “Azərbaycan” şeirindən boy alan təsəvvürüdür.
İndi görək, Vaqif Səmədoğlu nə yazır Göyəzəndən...
Çiyin-çiyinə vermiş
Sıra dağlara baxanda,
Bir dağ çiyni görməmiş
Bizim Göyəzən düşür yadıma.
Gördüyüm dağlardan ən yetimi,
ən kimsəsizi.
Dayanıb yer üzündə
tənhalıq yelkəni kimi,
durub dünyayla
Əksipara kəndi arasında...
Fərqlidən fərqli bir baxış. Alt-üst edirmi Göyəzən barədə təsəvvürlərimizi? İnkarı inkardır, yoxsa əksiklərin ziddiyyəti və vəhdəti? Hər iki şeirdə danılmayan məqam, bizi Göyəzənin orbitində saxlayan iki şairin məhəbbətidir...
39-da doğulub, 37-də tutulan Vaqif Səmədoğlunun Səməd Vurğunun fiziki davamı olması mövzu deyil.
Vaqif Səməd oğlu Vəkilov yox, Vaqif Səmədoğlu Şairin mənəvi davamı idi - deyə bilmədiklərinin, yaza bilmədiklərinin davamı... 37-də tutulub, 39-da doğulan ADAM yaşamaq üçün anasından yox, hər dəfə özündən doğulmalı idi. Və onun hər doğuşu bizim üçün yeni nələrinsə doğumu demək idi. Sevdiyimiz, sevimli stereotiplərimizin belə dəyişməsi demək idi. İkinci misalla aydınlatmağa çalışacağam...
Səməd Vurğun bu millətçün “Azərbaycan” şeiridir. Hamının ən azından bir bəndini əzbər bildiyi “Azərbaycan” şeiri. Vaqif Səmədoğlunun yaradıcılığında “Azərbaycan” sözünə bircə dəfə rast gəlmişəm, onda da vətən yox, coğrafi məkan kimi. Vaqif Səmədoğluda Vətən var. Fərqli bir Vətən. Vaqif də bu Vətəni sevir. Amma necə...
Vətəndən
Nəğmə demə, qızım,
qar yağır...
Soyuq dəyər
Vətən sözünə,
üşüyər dilimiz.
Gizlət
təmiz dəsmalına büküb
oxuduğun nəğməni.
Gizlət kuklalarının arasında...
Gəl, qızım, gəl,
nağıl danışım sənə.
Biri
vardı, biri yoxdu, qızım,
bir
nağıl vardı,
uşaqlar ondan xəbərsiz.
Bu yerdə Vaqif Səmədoğlunun Vətən
nağılı başlayır. Adı pıçıltıyla
çəkilən, telefonsuz, öz xəbərlərini
qürbətdən alan, yolu dar gələn
vətən... Bu Vətənin vətəndaşının
baharı Səməd Vurğunun baharından deyil. O bahar
ki dodaqlar yox, ürək oxuyur...
Bahar, istəklimsən
başdan
binadan,
Ən gözəl qızısan sən təbiətin.
Xoşbəxt
yaranmısan
xoşbəxt anadan
Gözünün
nurusan şeirin,
sənətin
Ən gözəl qızısan sən təbiətin.
Sənin
də mənimtək
qanın
qaynardır,
Yerdə
arzuların gül açır
rəng-rəng...
Vaqif Səmədoğlunun
da baharı var... Adamı diksindirən, ürəyin yəhudu
yumruğu kimi sıxıldığı bahar...
Yer
altından min ah kimi
çıxdı çiçəklər səhər.
Küçələrin
budağında
açılacaq ciyərlər...
Bahar gəlib,
şeirlərim,
Gəlin,
bir dəstə quraq
Təkliyimin
dağlarını
Dolanaq qacaq-qacaq.
Gəzir
dənizin üstüylə
ilıq,
mehriban külək.
Bəs nədən
sıxılır ürək
Yəhudu
yumruğu tək?..
...39-da
doğulub, 37-də tutulan ADAM doğulmaq və yaşamaq
üçün həyatı dəlicəsinə sevməli,
ölümə də nəğmə oxumalı idi.
Günəş
batır,
Gecəyə
düşür ürək,
Ölüm
gəlir,
Ömür,
sonun mübarək...
Bu yerdə Yusif Səmədoğlunun “Qətl
günü”ndəki mübahisələrə səbəb olan
“Ölümün xeyir” ifadəsini xatırlayıram. Vaqif Səmədoğlu
“Ömür, sonun mübarək” deyəndə görən, əslində,
bu “ölümün mübarək”, “ölümün xeyir” demək
deyildimi? “Ölümün mübarək”
düşüncəsini və onun davamı olan
“Ölümün xeyir” ifadəsini kimin ədəbiyyata birinci
gətirdiyini araşdırmaq fikrindən çox uzağam.
Demək istədiyim odur ki, Səməd
Vurğun və Səmədoğluları birdirlər.
Onları ayırmaq istəyənlərsə Vaqif Səmədoğlunun
“ağlamalı dalan”ına bənzəyirlər.
... Belə ağlamalı dalan
Görməmişdim ömrümdə hələ.
Nə doğru, nə də yalan
burda qorxusuz gəlməz dilə...
Amma bu dünyanın bütün insanlarına - ağlamalı dalanına bənzəyəninə də, açıq yola oxşayanına da Vaqif Səmədoğlu bir tapmaca qoyub getdi. Və o insanlar hamısı bu tapmacanın üstündə baş sındırırlar. Bu tapmaca qafiyəsi açıq qalan “xoşbaxtlıq” sözüdür. Xoşbaxtlıq, xoşbaxtlıq...
lll
Xoşbəxtlik nədir? Vaqif Səmədoğlunun poeziyasında xoşbəxtliyin bütün daşıyıcıları var: Allah, Şeir-dua, Qadın, Körpə...
Bütün şeir-dualar Allah-Vaqif söhbətlərinin
məhsuludur. Məhz şeir-dua.
Allaha
inanan
Gecəmdir
yenə,
Şer oxuyuram
dua yerinə...
Şeir-dualar deyilmir, oxunmur, onlar zikr edilir. Zikrin oxumaqdan,
deməkdən fərqi odur ki, zikr etdiyinin məna
qatlarının dərinliyinə enə bilməyəndə
belə Allahın adı anılan cümlələr sənə
bir rahatlıq gətirir. Və günlərin bir günündə
illərlə zikr etdiyin bu şeir-duanın mənası
gün işığı kimi səni tapanda onda anlayırsan
ki, dua necə qəbul olunur, yaxud necə geri qayıdır...
Yoxsa sənin
də
könlünə dəymişəm, Allah,
sərxoş olduğum vaxt?
Bütün
dualarım
geriyə
dönür bir-bir,
Ölənə,
evindən köçənə
yazılmış məktublar kimi...
Keç
günahımdan, Allah...
Nə idi o günah?
Etirafı
dinləyək...
Bu
zeytunların
Axşamüstü
kölgəsini,
Bu əsən
yelin xoş səsini,
ağ
kağız üzərində
yer
üzünün bütün məntiqlərinə
meydan
oxuyan qələmimin
təkliyini
dəyişmərəm
nə
bir dövlət bayrağının
kölgəsinə,
nə
bir qadın səsinə,
nə
övlaq nəfəsinə,
nə də
bağışla, Allah, sənə...
Və
birdən illərlə təkliyin yalquzaq səsiylə “Mən
burdayam, İlahi” deyən Şair “Allaha kömək
vaxtıdır”, - deyir...
İndi hər
səsdən, hər küydən
Sükuta dönmək vaxtıdır.
Millət,
dövlət zirvəsindən
İnsana
enmək vaxtıdır...
İndi nə
dua, nə qarğış,
Nə nəzir demək vaxtıdır.
Dünya
susmalıdır artıq,
Allaha
kömək vaxtıdır...
Mənə elə gəlir ki, biz hər gün, hər səhər
bu misraları dua kimi zikr etsək, durum çox sürətlə
düzələr. Qarğışsız-alqışsız,
söyüşsüz-döyüşsüz düzələr.
Şair sözü insan sözünə baxmayan Vaqif Səmədoğlu
bütün siyasi görüşlərin fövqündə
idi. Vaqif ən siyasi şeirlərini yazanda da öz məqamına
sadiq idi.
Bilmirəm
hardayam yenə,
Suallarda
itib vicdan,
Nə eldən
cavab tapıram,
Nə də qısa dalğalardan.
İndi
kommunikasiyanın sosial şəbəkələrdə
vığ vurduğu bir zamanda suallarıma cavab tapmayanda mən
qısa dalğalara yox, Vaqifin dalğasına köklənirəm
- falşsız, heç zaman xaric vurmayan, boğazdan yuxarı
söz deməyən dalğasına...
XXX
Nə
qonaqlar, nə ağ don,
nə
duvağ...
Ağzına
kimi adamla dolu
bir yad
şəhərin vağzalında,
ya da
yorğun insanlarla
yırğalanan,
boşalıb-dolan
bir metro
vaqonunda
bir
qadın çıxa qarşına,
baş
verə zəlzələ kimi,
görünə gözləmədiyin
bir anda,
ya
vağzalda,
ya metro
vaqonunda...
Və o
gün ya uçulub dağılasan,
ya məəttəl
qalasan,
ya da
biryolluq biləsən ki, varmış,
bu
dünya, doğrudan da, darmış,
bu
dünyada Allah varmış
sən
bu qadınla
üz-üzə gələnə qədər,
O günə
qədər
Allah
qoymayıb
səni
yaşamağa hədər.
Bu şeiri oxuyanda hər dəfə Nüşabə
xanım gəlir gözlərimin önünə. Bu, qəbul olunmuş
şeir-duadır...
Bizim eldə
şair sevmək
Qızların
qara baxtıdır...
Mən
Vaqifi sevirəm və məncə, Vaqifi sevən Azərbaycan
qadını heç vaxt qarabaxt ola bilməz.
Çünki o qadını Vaqif kimi sevən
tapılmaz. Sevən tapılar, amma Vafiq kimi sevən
tapılmaz...
Dənizin
üstü duman,
Sahili
sapsarı qum.
Xəzər
sağdır, sevgilim,
Rahat yat, gözünü yum.
...
Başın üstdə diriyəm,
Ayağın
altda məzar
İki
qütbdən görünür
Sən gördüyün yuxular.
Sağ əlimdə
al Günəş,
Sol əlimdə
sarı Ay,
Gündüz,
gecə məndədir,
Lay-lay,
sevgilim, lay-lay...
Həyatdan küsən qadınlar, açın Vaqifin
sizə yazdığı şeirləri oxuyun, yenidən
doğulacaqsınız.
Sevil,
qadın, yenə sevil,
sevil,
dönə-dönə sevil,
sevil, əsrə,
sevil
günə,
sevil
şeirə, sevil dinə,
sevil, hər
an,
sevil,
qadın.
Kimdir
Vaqifin sevilməyə çağırdığı
qadın?... Hamımız varıq burada,
hamımız - Leylidən Söylüyə kimi... Azərbaycan ədəbiyyatında hamının
oxumayıb tanıdığı və sevdiyi iki qadın
obrazı var. Leyli və Söylü. Biri
faciə, o bu komediya qəhrəmanı. İkisi
də, əslində, cəmiyyətin qəbul etmədiyi
insanlardır. Amma hər ikisini şair sevdirə bilib... Bu yerdə bütün Söylüsevərlərə
Vaqifin ən incə qadın obrazından danışmaq istəyirəm.
Mənə
elə gəlir ki, Vaqif bu qadını hamıdan çox
sevib, hamıdan çox müdafiə edib, ona görə hətta
qarğış da gəlib dilinə...
Əlin
sınaydı sanitar,
O
qızı döydüyün yerdə
Yumruğunla
qız üzündə
Anamı
söydüyün yerdə...
O qız
sənin gözlərinlə
o
ağaca baxmamışdı.
O qız
o gün o ağaca
Elə-belə
çıxmamışdı...
Sən o
qızı döyən zaman
Açılmamış
güllər soldu,
Dəlixana
həyətində
Bir
ağac da dəli oldu...
Görəsən,
kimsə bu şeiri o qıza oxusa, nə olar?...
Cavab uzaqda deyil...
Yer
üzündə bircə qadın varsa,
məhəbbət var yer üzündə...
Yer
üzündə bircə cocuq varsa,
Övlad
var yer üzündə
Yer
üzündə bircə ağac varsa,
Kölgə
var yer üzündə
Yer
üzündə bircə tikə
torpaq
varsa,
Vətən var yer üzündə.
Yer
üzündə bircə misra varsa... Bunu mən
deyirəm. Deyirəm ki, əgər bir gün
bütün şeirlər insanlığın
yaddaşından silinsə, Vaqif Səmədoğlunun təkcə
bir misrası qalsa, o misra yer üzünun bütün
poeziyasını yenidən doğmağa yetər...
39-da
doğulmadın Şair,
37-də tutulmadın.
Çox
şərtiymiş doğum, çox şərtiymiş rəqəmlər...
II hissə
“De görüm, mən sənin dayınam, yoxsa əmin?” “Dayım,”- dedim. Xoşuna gəldi. 86-nın yaz
axşamı idi. Stolun yox, pianonun
arxasına keçdin. “Qaragilə” çaldın caz üstündə.
Qəfil başladığın kimi qəfil də
kəsdin. Adaşın Vaqifə caz öyrətməyindən
danışdın. Amma “Qaragilə”nin
davamı gəlmədi. Beləcə, məni bir ömür
boyu o, “Qaragilə”nin həsrətində
qoydun...
Mənə
“plemyannitsa” (bacıqızı) dedin. Sağlığında
“Vaqif dayı” demədim sənə, Vaqif dayı. Dedin ki, get Nigarı tap universitetdə, tanış
olun. Tapmadım. Onda 1992-nin
mayı idi. Birinci müsahibəni verirdin mənə Şuşa verilən gun. Günün
baxtından danışırdıq...
2008-ci
yanvarında ikinci müsahibəni götürəndə
Günelin iş otağında dedin ki, yoldaşını da
götür, gəl bizə. Rövşənlə
birlikdə sənə Nizamı küçəsində
uzaqdan-uzağa baxdıq, ağayana ədandan, stilyaqa
şarmından həzz aldıq. Şeirlərini
birlikdə oxuduq. Amma evinə getmədik...
Niyə?
Bəlkə ruhun mənə evindən daha yaxın, daha
doğma idi ona görə... Bəlkə...
Axtarıram,
araşdırıram
Səndən
doğma bir adam
tapa
bilmirəm yer üzündə.
Gah
qayıqda,
gah at
belində, bəzən təyyarədə, bəzən qatarda
gedirəm harasa.
Və səndən
uzaq
bir adam
tapa bilmirəm
Yer
üzündə...
Çağıranda getmədim. Amma
çağrılmamış qonaq kimi durdum
qarşısında. Dünyanın ən
böyük əziyyətini verdim 2014-ün sentyabrında,
Ədəbiyyat İnstitutunda.
Canın ağrıyan, qələmin əlinə
yük olan vaxtı kitabını uzatdım avtoqraf
üçün. “Tanıdız məni?”
- soruşdum. “Niyə
tanımadın?”- dedin. Sonra yazdın: “Aynur balaya Vaq Səməd”.
Mənim yox, öz adından ixtisar etdin, Vaqif dayı...
Bağışla məni... Haradan biləydin ki,
mən bu kitabı ömrüm boyu gözləmişdim.
Bu kitab 80-lərdə “Ulduz”da çıxan mənimlə
üç mənzil dəyişən, şeirlərinin
saralmış qoşa səhifəsindən və tələbəykən
bloknotuma köçürdüyüm “Nə olacaq?” şeirindən
sonra evimizə gələn ilk kitabın idi...
O gün,
Ədəbiyyat İnstitutunda, millətin o ən xoşbəxt
günündə dayanmadan şəklini çəkdim, royal
arxasında ifanı telefonun yaddaşına acgözlüklə
köçürdüm. Mən şəkil
çəkməyi və çəkdirməyi heç sevmirəm.
Telefonumun yaddaşında ancaq uşaq şəkilləri var.
Evə gəlib şəkillərini uşaq şəkillərinin
arasında tapanda duydum ki, bu şəkillərdəki
Vaqif, dayı deyil, balaca bir oğlandır - sualları bitməyən,
sevgisi tükənməyən, təbəssümü qafiyə
olan uşaq. Bəlkə də, körpə.
Gülüşündən xalı toxunan körpə,
xalısı buludlar arasına maviliyə salınan körpə....
Bir uşaq oynayır.
Oynayır
özü kimi əlvan
otların, çiçəklərin arasında.
Günəşə
baxır göz qırpmadan...
Yoxdur
qocalıq yer üzündə, yoxdur!
... Məni
məndən ayıltmağa
heç
kəsin gücü çatmaz.
Allah da dəymədi
mənə,
Allah
körpə oyatmaz...
Şəkillərin körpə şəkillərindən
fərqlənmirdi. Ana kimi duydum bu körpəni. Və
onda başa düşdüm ki, sənin ananın yanına
qayıtmağına az qalıb...
Ağlama,
Bəlkə, ağlamaqdan öləcəyəm.
Bir-iki
lay-lay qoy yoluma, ana,
Bəlkə,
uzaqda
Uşaqlıqda
öləcəyəm...
Vaqif
dayı, deyəsən, çox uzağa getdik,
uşaqlığının meşəsinə... Özünə
yox, mənə deyirsən ki...
Çox
yorma özünü,
heyfin gəlsin
o məxmər
gözlərinə.
Yorma ipək baxışlarını.
Mütləqmi
görməlisən
nə
var, nə yox
bu
qatı dumanın arxasında?
Dumanın
özünə bax gör nə gözəldir...
Sözünə qulaq asardım, yerimdə
mıxlanıb dumana baxardım. Deməsəydin ki...
Bir yerə
mıxlanıb
yaşamaq olar bu dünyada,
amma o
gündən aman
biləsən ki,
getməyə yer yoxdur
Yer
üzündə...
Tapdım, Vaqif dayı, tapdim! Getməyə yer tapdım...
Bağışlayın məni...
Bu gün evdən qaçacam...
Qorxmayın, azmayacam.
Bələdçim olacaq şeir kimi yadımda qalan Şair,
aparacaq məni kitab dükanına
dünyanın təptəzə xəritəsini aldırmağa,
bir də
Andersenin nağıl kitabını...
Sonra
yolumuzu salacağıq
bulvara,
söyüdləri suvarmağa ...
Sonuncu
söyüdü suvaranda
görəcəyəm ki, söyüd yox, bayraq imiş
suvardığım,
söyüdün yox, bayrağın kölgəsiymiş
axtardığım...
Yorğun
ayaqlarım saxlamayacaq məni,
Xəritəni salacam yerə.
Oturub
bayraq kölgəsində
Bir-iki nağıl oxuyacam.
Batan
günəşə baxıb
Qağayılardan
dəniz vaxtını,
Allahdan millətin baxtını soruşacam.
Şam
namazı əvəzinə
Şeir
oxuyacam...
Qayıtmaq
vaxtı gələndə
“Qaragilə”
üstündə ağlayacam Vaqifçün
...
Sormayın
“Neçin?”
Ağlayacam
için-için...
Aynur
BƏŞİRLİ
525-ci qəzet.- 2016.- 30 yanvar.- S.20;30