Nəriman Nərimanovun
faciəsi
“525-ci qəzet” Xalq yazıçısı Anarın
“Yaşamaq haqqı” traktatından ayrı-ayrı hissələrin
dərcini davam etdirir.
Xatırladaq
ki, ötən saylarımızda əsərin “Avqust putçu
və sistemin iflası”, “İlk maarifçilərimiz”, “Tarixi
şans - 21 Azər”, “Qara Yanvar”, “Heydər Əliyevlə vida”
və digər bölümləri
dərc olunmuşdu.
Bu sayımızda Azərbaycan yazıçısı,
ictimai xadim Nəriman Nərimanov haqda parçanı oxuculara təqdim
edirik.
1920-ci il
aprelin 28-də Bakını işğal edən X1
Qızıl ordu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirdi. Azərbaycanın bu
gündən başlanan Sovet tarixi 71 il çəkdi.
Bu
dövr xalqımız
üçün nə ilə əlamətdardır -
bütün nöqsanlara, kəsirlərə, hətta cinayətlərə
baxmayaraq, müəyyən yönlərdə, xüsusən də mədəniyyətin
inkişafı, elmin, sənayenin
qabağa getməsi, milli düşüncənin tam şəkildə
formalaşması, bir çox
sahələrdə yerli kadrların yetişdirilməsi və
digər müsbət cəhətləriyləmi?... Yaxud da bütün bu nailiyyətlərə baxmayaraq
müsibətləriylə, ağır itkiləri, sağalmaz
yaralarıylamı? Görünür, bu
çətin sualın dəqiq cavabı hələ yetişməyib.
Azərbaycan
Demokratik Respublikasını qoruyub saxlaya bilərdilərmi,
yoxsa o da Gürcüstan və Ermənistan kimi sovetləşməyə,
“SSRİ” təxəllüslü Rusiya tərəfindən zəbt olunmaya məhkum idi? O dövrdə M.Ə.
Rəsulzadənin siyasi şansı vardımı ya ADR
çökəndən sonra, paytaxtı Bakı olmaqla Azərbaycanın
bir dövlət vahidi kimi saxlanmasını, ərazi
bütövlüyünün qorunmasını N.Nərimanov təmin
etmişdi?
Bir
şey aydındır ki, XX əsr tariximizdən nə Rəsulzadəni
atmaq olar, nə Nərimanovu, amma buna müxtəlif istiqamətlərlə cəhdlər
olunub və hələ də olunmaqdadır.
Əgər
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilk növbədə M.Ə.Rəsulzadənin
adı ilə bağlıdırsa, Azərbaycan SSR-in ilk illəri
N.Nərimanovun fəaliyyəti ilə müəyyənləşir.
Peşəsinə
görə həkim, ədəbi maraqlarına görə yazıçı,
taleyinə görə siyasətçi
olan Nəriman Nərimanov XX əsr Azərbaycan tarixində
faciəli fiqurdur.
O,
özünün siyasi fəaliyyətini Hümmət təşkilatının
fəal rəhbərlərindən biri olaraq, Rəsulzadə
kimi sosial-demokrat mövqeyilə başlayıb. Onu
tanıyan adamların şəhadətinə görə, o hətta
rəsmi olaraq Kommunist partiyasının üzvlüyünə
keçəndən sonra da sosial-demokrat kimi qalıb. Keçmiş kommunist, sonradan Müsavat
partiyasının üzvü olan A.Əhmədov təsdiq edir
ki, öz siyasi məsləkinə görə Nərimanov
Avropa tipli sosial-demokrat idi. Şamil Qurbanov “Nəriman Nərimanov
Ömrün son illəri” kitabında belə bir fakt gətirir:
“Nərimanov türk diplomatı Rza Nura deyirmiş: Bolşevizm
nə olan şeydir? Bu rəzalət bizə
yaraşmır”.
Yazıçı-dramaturq kimi N.Nərimanov N.Vəzirov,
Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə ilə yanaşı
M.F.Axundzadənin bilavasitə davamçısıdır. Sovet hakimiyyətinin müəyyən illərində,
Nərimanovun adı siyasi xadim kimi yasaq olunanda onun ədəbi
fəaliyyəti ədəbiyyat və teatr tarixi ilə
bağlı kitablarda yada salınırdı. Məsələn,
tənqidçi və teatrşünas Cəfər Cəfərov
Azərbaycan teatr tarixinə həsr olunmuş kitabında onun
dramaturgiyasına dəfələrlə müraciət edir.
Nərimanovun opponenti
Rəsulzadə, onun siyasi mövqeyini tənqid etsə
də, ədəbiyyat sahəsində xidmətlərini dəyərləndirir.
Nərimanovun faciəsi ondaydı ki, bütün şüurlu
ömrünü sərf etdiyi, uğrunda həbsxanaya düşdüyü ideya və
ideallarla real gerçəklikdə həyata keçirilən
Sovet siyasətinin daban-dabana zidd olduğunu ilbəil daha
aydın görürdü.
50-ci illərdə
Nərimanovun adından qadağa götürüləndən
sonra tarixçilərimiz onun xəyal
qırıqlığının
üstündən sükutla keçərək idillik siyasi portretini
yaradırdılar. Azərbaycan müstəqilliyini yenidən
bərpa edəndən sonra isə bir çox tarixçilər,
əsasən gənc nəslin nümayəndələri, Nərimanovu
millətin maraqlarına xəyanətdə ittiham etməyə başladılar. Doğrudur, bununla
belə, Nərimanovun çoxşaxəli şəxsiyyətini
bütün ziddiyyətləri ilə nəzərdən keçirən,
qəzəbsiz və qərərsiz, obyektiv yazılar da meydana
gəldi. Yazıçı Elçinin kitabçası,
partiya və dövlət xadimi Həsən Həsənovun və
ədəbiyyatşünas Şamil Qurbanovun kitabları diqqət çəkdi.
Həsən
Həsənov “Nəriman Nərimanovun fəaliyyəti və
dövlətçilik baxışları” kitabında
yazır ki, ilk əvvəl Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini
dəstəkləyən Nərimanov, çox keçmədən
başa düşür ki, onun çökməsi
qaçılmazdır və bu mürəkkəb vəziyyətdən
az itki ilə çıxmaq üçün yollar axtarır. Çıxış yolunu Sovet Rusiyası ilə ittifaqda
və Kamal Türkiyəsi ilə sıx əlaqədə
milli təmayüllü kommunizm ideologiyasını, sosialist
sistemini qəbul etməkdə görür.
Elçin qeyd edir ki, Nərimanov nəzəri cəhətdən
kommunist ideyalarının tərəfdarı idi, amma həyatda
onların dəyişdirilmiş, eybəcərləşdirilmiş
halda təcəssümünü görəndə dərin məyusluq
hissləri yaşayırdı.
Nərimanov
yazırdı: “Bütün bəşəriyyətin
nicatı kapitalın məhvində və əməyin təntənəsindədir”.
Tək Nərimanov yox, bütün kommunistlər o zaman
inanırdılar ki, tezliklə dünya inqilabı başlayacaq
(dindar insanlar ikinci zühuru, müsəlmanlar Mehdini gözləyən
kimi). Əgər
dünya inqilabı baş verərsə, yalnız Azərbaycan
və Rusiya yox, kommunist Almaniyası da, Fransa da, İngiltərə
də, Türkiyə də bərabərhüquqlu ölkələr
olacaq. Amma hələ ki, bu baş verməyib, təcili
Rusiya ilə ittifaqa girmək lazımdı.
Nərimanovun
səmimi fikri (və yanlışı) da bundan gəlir: “Azərbaycan
Respublikasının əbədi xoşbəxtliyi Rusiya ilə
bağlıdır”. Onun bu kəlamı Sovet
zamanında Bakının küçələrini bəzəyirdi,
indi isə Nərimanova qarşı ittiham kimi irəli
sürülür. Onun işğalçı ilə əməkdaşlığı,
Azərbaycanın Kvislinqi rolunu boynuna götürməsi
(İkinci Dünya müharibəsində
işğalçı Almaniya ilə əməkdaşlıqda
adı hallanan Norveçin baş naziri) də ona qarşı ittihamlar
sırasındadır.
Nərimanovdan
gətirilən başqa bir sitat daha böyük
narazılıqla qəbul olur: “Sovet Rusiyası mənim öhdəmə
nə qoymuşdusa, çətin zəhmət bahasına
hamısını yerinə yetirdim. Sovet Rusiyası Azərbaycandan
arxayın ola bilər, o qəti şəkildə
anlayır ki, Azərbaycanın nefti Rusiyaya məxsusdur” (15
sentyabr, 1921)
Bundan
açıq demək də olmazdı...
Nərimanovun
bu cür bəyanatları ilə tanış
olduqca, mən istər-istəməz tarixin nisbətən
yaxın və uzaq iki faktını xatırlayıram. Teymurləng Şirvan dövlətinin sərhəddinə
ayaq basanda Şirvanşah İbrahim onun qarşısına hər
birində doqquz adda hədiyyələr olan ənamla
çıxır, yalnız qulların sayı 8 imiş.
Şirvanşah izah edir: “Doqquzuncu qul mən özüməm”.
Nəticədə Teymur Şirvana toxunmur. Hökmdar özünü alçaldaraq ölkəsini
xilas edir.
İkinci
Dünya müharibəsində Fransa Prezidenti marşal Peten
Parisi açıq şəhər elan edir və onu almanlara
döyüşsüz təhvil verir. General De
Qoll alman işğalçılarına qarşı
müqavimət hərəkatına başçılıq
edir. Almaniyaya qalib gələndən sonra
Peteni satqın kimi mühakimə edirlər, De Qollun isə qəhrəman
kimi başına çələng qoyurlar. Peten öz
şərəfini itirdi, amma Parisi qorudu. Tarix
çox vaxt hakimiyyət başında duranların
qarşısında belə çətin seçimlər
qoyur. Hər kəs öz
anlayışından nəticə çıxardaraq öz
ölkəsi, öz xalqı və nəhayət özü
üçün seçim edir. Və bir aforizm də
yada düşür: “Vətən naminə hər şeyi riskə
atmaq olar, Vətənin özündən başqa”.
Əgər
Nərimanov Sovet hökuməti ilə əməkdaşlıq
etməsəydi, kim bilir Azərbaycanı və
onun özünü hansı aqibət gözləyərdi. Tutalım Nərimanov da repressiya qurbanı oldu.
Bəs Azərbaycana
formal da olsa, kim rəhbərlik edəcəkdi? Həmin o Əliheydər
Qarayev ki, bir zaman Nərimanov onun haqqında demişdi:
“Bütün Azərbaycan onu hər mənada satqın adam kimi tanıyır”. Əgər Nərimanovun
yerini Əliheydər Qarayev ya Mirzə Davud Hüseynov
tutsaydı, bu nəinki
pis olardı. Bəlkə heç Azərbaycan olmazdı.
Əliheydər
Qarayevin əhval-ruhiyyəsini onun öz diliylə dediyi
sözlər ifadə edir:
“Denikini darmadağın etmək üçün Azərbaycan
fəhlələri rus fəhlələriylə birləşib
moskvalı yoldaşlara kömək edər,
çıxış yolu qalmayanda isə Azərbaycanın meyitinin
üstündən keçərlər” (!-A)
Görünür, o tarixi məqamda Rusiya ilə əlaqə
qaçılmaz olub. Ancaq karyera haqqında düşünməyən,
əsl inqilabçının - Nərimanovun yazar ürəyi
bu gerçəyi müəyyən şərtlərlə qəbul
edirdi. O, aydın şəkildə dərk edirdi ki, əgər
o olmasa, Azərbaycanın şərəfi və ləyaqəti,
sadəcə mövcudluğu uğrunda mübarizəni kimsə
aparmayacaq. Məhz bu zəmində o özünü Azərbaycan
neftinin sahibkarı kimi aparan Serebrovski ilə dəfələrlə
toqquşdu. Nərimanovun şikayətinə Lenin “səxavətlə”
cavab verir: - Sizə nə qədər neft lazımdırsa, mən
tapşıraram, ayırarlar. Nərimanov: - Vladimir
İliç, -deyir, neft Azərbaycana məxsusdur, Sizə nə
qədər lazımdı, deyin, biz də müzakirə
edib qərar verək.
Nərimanovun,
Azərbaycanın sovetləşməsi ərəfəsində
qarşısına qoyduğu məsələləri başa
düşmək üçün, onun 1919-cu ilin fevralında
yazdığı “Biz hansı şüarla Qafqaza gedirik” məqaləsini
diqqətlə oxumaq bəs edər. Bu məqalədə mart
hadisələri haqqında ətraflı yazır:
“Ermənilər müsəlmanları dəstə-dəstə
əsir götürüb öz qərargahlarına aparır,
yolda namərdcəsinə güllələyirdilər. İş o yerə gəlib
çıxmışdı ki, hətta bolşevizmə məxsus
olması da müsəlmanı xilas etmirdi: Daşnaklar deyildilər:
Heç bir bolşevikin bizə dəxli yoxdur, əgər sən
müsəlmansansa, yetər. Kimi istəyirdilər
- öldürürdülər, kimi istəyirdilər - qarət
edirdilər, soyurdular, evlər boşalırdı. Elə bir vəhşilik qalmırdı ki, müsəlmanın
başına açmasınlar. Daşnaklar
“bolşevizm” bayrağı altında müsəlmanlara
qarşı hər cür zor tətbiq edirdilər”.
Aydındır
ki, bu sözləri yalnız Bakı kommunası rəhbərliyinin
“bolşevik” beynəlmiləlçiliyinin
saxtalığını dərindən dərk edən adam yaza bilərdi. Bununla belə
Nərimanov hələ də səmimi-qəlbdən
inanırdı ki, müsavatçılar müsəlman əhalisini
qoruya bilməsələr, bunu inqilabi Rusiya edəcək.
Nərimanov həm də səmimi-qəlbdən
inanırdı ki, “Rusiyada başlayan inqilab rus inqilabı deyil,
o, dünya inqilabına çevriləcək və
bütün dünyaya sirayət edəcək”.
Etiqadlı marksist kimi, hətta mart hadisələrini də
sinfi mövqedən dəyərləndirirdi, ermənilərlə
müsəlmanlar arasındakı aşkar milli zəmində
olan toqquşmanın əsasını da burjuaziya ilə
proletariat arasındakı mübarizə hesab edirdi.
Mart hadisələri
yalnız Nərimanovu yox, həm də Azərbaycan kommunistlərindən
Məşədi Əzizbəyovu, Sultan Məcid Əfəndiyevi
və başqalarını sarsıtdı. Bununla
belə bu hadisələrdən sonra Nərimanov da, Əzizbəyov
da, Mir Həsən Vəzirov da, bu qanlı
qırğını törətmiş Bakı komissarları
sovetinin üzvü olaraq qaldılar. Bununla belə Nərimanovun
bu mövzuda məqalələrini qərəzsiz filansız
oxuyanda, onun mart faciələrinə əsl münasibətini
görmək olur.
Qırğının qarşısını almaq məqsədilə
o öz mənzilində Rəsulzadə ilə Şaumyanı
görüşdürür. Amma bu,
daşnakların müsəlmanları məhv etmək
planının qarşısını almır.
“Mən tamamilə əmin oldum ki, Bakıda hakimiyyət
daşnakların əlindədir”. - Bir qədər gec olsa da, Nərimanov
bunu duyur.
1918-ci il
aprelin 3-də, mart faciəsindən sonra Bakı Sovetinin rəhbərləri
S.Şaumyana və İ.P.Caparidzeyə
ünvanladığı məktubda Nərimanov eyhamsız,
açıq şəkildə göstərir ki, “...siyasi mübarizə milli
dava olub. Bu halət Şura hökumətinə
qara ləkədir. Hərgah siz bu yavuq
vaxtda bu qara örtüyü cırıb, bu ləkəni təmizləməsəniz,
bolşevik fikri və Şura hökuməti burada davam edə
bilməyəcəkdir. Mən çox
xahiş edirəm ki, bu yazılanlar ətrafında fikirləşəsiniz
və tez bir zamanda müsəlmanların yaralı ürəyini
sağaltmaq üçün vasitə tapasınız”.
Məktub
öz təsirini göstərdi, müsəlmanlar
arasındakı nüfuzundan yararlanan Caparidze vəd verdi
ki, başqa işlərindən imtina edəcək və
müsəlmanların təhlükəsizliyi məsələlərini
əlinə alacaq.
Təhlükə Nərimanovun özündən də
yan keçmədi. Daşnak döyüşçülər
onun mənzilinə soxuldular və onu orda tapmayanda, sonradan
möcüzə nəticəsində xilas olunmuş yaxın
qohumunu apardılar. Yalnız Nərimanovun
Şaumyana telefon zəngindən sonra onu rahat buraxdılar.
“Qafqazın zəbt olunmasına bir nəzər” məqaləsində
(1919, fevral) Nərimanov yazır: “Erməni silahlı
bandaları tərəfindən müsəlman əhalinin vəhşicəsinə
qətlə yetirilməsini kim vətəndaş
müharibəsi adlandıra bilər? Tutalım
ki, Bakıda mart hadisələri vətəndaş müharibəsi
idi. Onda bəs daşnak Əmirov və daşnak Stepan
Lalayevin bu hadisələrdən sonra Şamaxıda törətdikləri
qırğınlara nə ad vermək olar?”
Və eyni zamanda bu da tariximizdə acı faktdır ki - Bakı Soveti xalq komissarlarının 1 iyul 1918-ci il tarixli müraciətinin altında Şaumyanın, Caparidzenin, Fioletovun, Karqanovun, Karinyanın və başqalarının imzaları ilə yanaşı N.Nərimanovun və M.H.Vəzirovun da imzaları var. Bu müraciətdə Azərbaycanın bəyləri və xanları günahlandırılır, guya onlar, millətçi daşnaklarla və gürcü zadəgan menşevikləriylə birləşərək, Qafqazın zəhmətkeş sinfinə qarşı xain siyasət yürüdürlər. Bu müraciətdə belə bir biabırçı ifadə də yer alıb: “Bakıda, kasıb müsəlman təbəqəsindən də qurbanların olması düzdür, amma bunlar bəylər və xanlar tərəfindən aldadılaraq Sovet hakimiyyətinə qarşı qaldırılan kütlələrdir”. Ancaq elə həmin Nərimanov (3 may 1918) öz məqaləsində Şaumyanı bu sözlərə görə ittiham edirdi: “Hətta, əgər vətəndaş müharibəsi bir sıra yerlərdə milli çalar alarsa, belə əsl sosialist bu təbii vəziyyətdən məyus olmamalı və ruhdan düşməməlidi”.
Təbii ki, “əsl sosialist” Şaumyan Nərimanovun yazdığı kimi məyus olmamışdı və ruhdan düşməmişdi, Qafqazda və Qafqaz ötəsində baş vermiş müharibədə məhv olanların 99 faizi müəyyən millətin nümayəndələri, daha doğrusu müsəlmanlar idi...
Amma Nərimanovun böyük nüfuzu nəzərə alınırdı.
Sovet Rusiyasının Xarici İşlər Komissarı yazırdı: “Nərimanovla yaxından tanış olandan sonra, mən əmin oldum ki, o Yaxın Şərqin və Rusiyanın müsəlmanları arasında, partiya təbliğatı və təşviqatı sahəsində ən mükəmməl rəhbərdir”.
Gürcüstanın kommunist rəhbərlərindən M.Orexelaşvili Nərimanovu “yalnız Sovet Azərbaycanın yox, həm də Yaxın Şərqin böyük rəhbəri” adlanır.
Beləliklə Moskvadakı bolşevik başbilənləri Nərimanovu Sovet Azərbaycanına rəhbər olmağa ən münasib namizəd sayırlar. Amma Lenin eyni gündə Nərimanova: “Yaşasın müstəqil Azərbaycan Sovet respublikası” və Orcenikidzeye “Bütün hakimiyyəti əlinizə alın” - teleqramları vurur.
Sovet Azərbaycanının əsl hakimləri Orconikidzenin, Kirovun və Mikoyanın formal rəhbərə - azərbaycanlıya nə üçün ehtiyac duymaları, hansı səbəbdən onu belə təkidlə Bakıya dəvət etmələri aydındır. Sən demə Mikoyanın Nərimanova aid öz planı varmış: “Nərimanovu İnqilab komitəsi sədri seçək və onu elə əhatəyə alaq ki, o öz təsir gücündən istifadə edə bilməsin”.
Nərimanov: “Mən bu yaşa çatmışam ki, şirma olum?” - deyə etiraf etsə də, ondan məhz bu məqsədlə yararlanmaq istəyirdilər.
Nərimanovun ölümündən on il sonra, hətta daha onun adı belə yada düşməyən bir zamanda “Azərbaycanın zəhmətkeşləri” Bakıda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi ilə əlaqədar “Sovet xalqlarının atası yoldaş Stalinə” yubiley məktubunda yazırdılar: “Bolşevik partiyasının bayrağı altında, Sənin göstərişin əsasında, silahdaşlarınız Serqo Orconikidze, Sergey Mironoviç Kirov, Anastas Mikoyanın bilavasitə rəhbərliyi ilə Azərbaycan fəhlə və kəndliləri (bu fəhlə və kəndlilərdən hansınınsa adı olubmu?-A.) müsavatçıların təqibinə qarşı silahlı üsyan qaldıraraq, 1920-ci ilin aprelində, rus proletariatının və onun rəşadətli Qızıl Ordusunun dəstəyi ilə Azərbaycanda fəhlə - kəndli hökuməti qurduq”.
Göründüyü kimi “Azərbaycanın zəhmətkeşləri” yalnız Nərimanovu yox, hətta Lenini də unudublar, Stalinə isə Allah kimi, SƏN deyə müraciət ediblər.
Maraqlı budur ki, “zəhmətkeşlərin” məktubunda “Azərbaycan fəhlə və kəndlilərin üsyanından” bəhs olunur, amma axı Stalin iddia edirdi ki, Azərbaycanda proletariat yoxdur. Üsyan isə məlum olduğu kimi, müsavatçılara qarşı yox, Gəncədə və başqa şəhərlərdə bolşeviklərə qarşı baş verib. Amma məsələ heç bunda da deyil. Axı, Sovet təbliğatı dönə-dönə bəyan edirdi ki, inqilab eksport olunmur, xalqın öz istəyilə baş verir. Elə isə, rəhbərləri arasında bir nəfər də azərbaycanlı olmayan Qızıl Ordunun Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurmasını necə izah etmək olar? Xalqın seçdiyi Parlamenti və hökuməti xalq özü devirmişdi? Əlbəttə, Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra Xalq Komissarlarının, Partiya katiblərinin sırasında azərbaycanlılar da var idi (özü də bir-birini didib-didişdirən azərbaycanlılar), amma onlar hamısı, təkrar edirəm, hamısı bir nəfər kimi 20-ci, 30-cu illərdə məhv edildilər. Gözümçıxdıya salınan Nərimanovun isə adını belə çəkmək qadağan olundu. Azərbaycanda Sovet hökumətinin azərbaycanlıların istəyi ilə qurulması, guya, onların Bakıda Orconikidzenin, Kirovun və Mikoyanın, Moskvada Leninin, Trotskinin və Stalinin rəhbərliyi altında yaşamağı arzulaması kimi yalanı Sovet təbliğatı illər boyu beyinlərə yeridirdi.
1920-ci ilin mayında Bakıya qayıdan Nərimanov nəinki Azərbaycanın azad, firavan gələcəyinə ümid bəsləyirdi, o həm də inanırdı ki, bütün Şərqin inqilabi azadlığı yaxındadır. Bu inam həm də bir çox cəhətdən özünü doğrultmuşdu. Hələ Moskvada Xalq komissarlığında işləyəndə o, Stalinlə ətraflı söhbət etmişdi. “O məndən xahiş etdi ki, Şərq şöbəsi ilə ciddi məşğul olum, bizim siyasətin ağırlıq mərkəzi sosialist inqilabının inkişafında mühüm rol oynayacaq Şərqə keçir”.
Şərqdə inqilabi hərəkatın ən parlaq təzahürü Mustafa Kamal paşanın rəhbərliyi ilə Türkiyədə aparılan Qurtuluş savaşı oldu. Sovet rəhbərliyi və o cümlədən də Nərimanov bu mübarizəni yalnız milli azadlıq uğrunda, yaxud imperializmə qarşı mübarizə kimi qəbul etmirdilər. Onların fikrincə bu mübarizə təbii olaraq Türkiyənin sovetləşməsi ilə nəticələnməli idi. Azərbaycan İnqilab komitəsinin inqilabi Türkiyəyə ünvanlanmış, N.Nərimanov tərəfindən imzalanan 26 aprel 1921-ci il tarixli təbriki bu çağırışla qurtarırdı: “Yaşasın inqilabi Türkiyə! Yaşasın Türkiyə ilə Sovet Federasiyaları İttifaqı! Yaşasın Üçüncü İnternasionalın bayrağı altında məzlumların azadlıq uğrunda ümumbəşəri mübarizəsi!”
Amma bu çılğın ümidlərin əksinə olaraq Türkiyə Sovet Federasiyaları ilə heç bir İttifaqa girmədi və onun mübarizəsi əsla Üçüncü İnternasionalın bayrağı altında davam etmirdi.
Türkiyəyə kömək edən, o cümlədən də maddi dəstək göstərən Nərimanov yalnız sinfi yox, həm də milli mövqedən çıxış edir. Borc haqqındakı suala cavab olaraq deyir ki, qardaş qardaşa borc vermir, o lazım olan anda ona kömək göstərir”.
Nərimanov Şərq ölkələrində sosialist inqilabı əvəzinə kommunist daşnakların birləşmiş qüvvələri ilə, hakim millətçi rus bolşevikləri və onu millətçilik meyllərində təqsirləndirən radikal Azərbaycan kommunistləri ilə toqquşmalı oldu. Nərimanov yana-yana qeyd edirdi ki, o, azərbaycanlı oğlanla erməni qızının məhəbbətindən bəhs edən beynəlmiləl ruhlu “Bahadur və Sona” romanını çap etdirəndə, onu millətçilikdə günahlandıran Mikoyan hələ daşnak partiyasının üzvü idi.
Nərimanov acı kinayə ilə o faktı da vurğulayır ki, onu kommunist ideyalarından uzaqlaşmaqda ittiham elən insanlar - keçmiş müsavatçılar, menşeviklər, eserlərdi - Mirzə Davud Hüseynovdu, Əliheydər Qarayevdi, Ruhulla Axundovdu.
Məlumdur ki, XI Qızıl Ordu Azərbaycana soxulanda və Bakını işğal edəndə Nərimanov ölkədə deyildi. Bununla yanaşı, bir çox tədqiqatçılar hesab edirlər ki, onun adından yazılan bir çox məktublar və bəyanatlar onun xəbəri olmadan üzə çıxırdı.
16 may
1920-ci ildə Nərimanov Bakıya gəlir:
“Biləcəridə məni bəzi yoldaşlar
qarşıladılar və görünür, mənim gəlişimə
çox sevinirdilər. Onlar belə dedilər: “Bəlkə sizə qədər
olan biabırçılığa son qoyula. Azərbaycanı
başdan-başa qarət edirlər, sağa-sola güllələyirlər”.
Məsələlərlə tanış olandan sonra mən İnqilab Komitəsi
Rəyasət Heyətinin iclasını təyin elədim və
faktiki olaraq bütün idarəçiliyi öz əlində
cəmləşdirmiş yoldaş Pankratovu da dəvət
etdim. Mən heç kəsin İnqilab Komitəsinin
sanksiyası olmadan güllələnməməsi məsələsini
qaldırdım. Hüseynov Mirzə Davud və
Qarayev buna qarşı çıxdılar”.
Bu cəsarətli qərarla, Nərimanov qan hərislərinin
istəyinə qarşı çıxmaqla, bir çox
görkəmli azərbaycanlıların həyatını
Pankratov baltasından qoruyaraq xilas edib. Güllələnmə
siyahısından Üzeyir Hacıbəylinin, qocalmış
H.Z.Tağıyevin, Pişnamazzadənin soyadları
çıxarılıb. Nərimanov onun gəlişinə
qədər Firudin bəy Köçərlinin və həkim
kimi tanış olduğu Xudadat bəy Rəfibəylinin
edamından dərindən kədərləndiyini bildirib.Və
böyük riskə gedərək generallar S.Mehmandarovu və
Ə.Şıxlinskini xilas edib.
Nərimanovun bu dövr fəaliyyəti Azərbaycan
xalqının mənəvi maraqlarının təminatına yönəlmişdi - Azərbaycan
dilinin dövlət dili elan olunması, kadr siyasəti, hətta
M.Ə.Sabirə abidə ucaltmaq qərarı rəhbərlikdəki
- xeyli azərbaycanlı da daxil olmaqla - anti-Azərbaycan
qüvvələrinin kəskin müqavimətiylə
qarşılanırdı. Nərimanovun Genuya konfransına getməsi ilə əlaqədar
Bakıda olmamasından istifadə edən Azərbaycan
kommunistləri məktəblərdə türk (Azərbaycan)
dilinin öyrənilməsinə ayrılan saatların
miqdarını azaltdılar və qəzetlərdə də zərərli
milli meyillər haqqında məqalələr
yayımladılar. Nərimanov Bakıya qayıdandan sonra
dil tədrisi saatlarını bərpa etdi və onu millətçilikdə
ittiham edənlərin cavabını verdi, amma bu onu
günahlandıranların əlində daha bir dəlil
oldu.
Nərimanovu millətçilikdə günahlanhıran
yerli kommunistlər təklif edirdilər ki, onu partiyadan xaric
etsinlər, Nərimanovun avantüristlər
adlandırdığı Ağazadə qardaşları hətta
onu güllələməyi tələb edirdilər.
Axıra qədər Nərimanovun tərəfini saxlayan
Mövsüm Qədirli, (İsrafilbəyov), kommunist
yazıçı Tağı Şahbazi və qismən də
S.M.Əfəndiyev olub. “Tarixin acı dərsləri ondan ibarətdir ki, Nərimanovun
ölümündən on iki-on üç il keçəndən
sonra, Azərbaycanın məsul
işçilərinin hamısı, Nərimanovun tərəfdarları
da, rəqibləri də, azərbaycanlılar da, ermənilər
də (Mikoyanı çıxmaq şərtilə) repressiyaya
məruz qaldılar və güllələndilər. Orconikidze və Kirov öldürüldü.
Nərimanov çox gözəl başa
düşürdü ki, həmin o son dərəcə radikal
Azərbaycan bolşeviklərinin arxasında daşnak kommunistlər
- Mikoyan, Mirzoyan, Sarkis durur.
Bir vaxt
Sovet Azərbaycanının məsul işçilərindən
sayılan Hacıyev Nərimanova qarşı
çıxışlarının birində deyib: “Şəxsən
mən Azərbaycanın qazançı fəhləsiyəm,
amma bu vaxta qədər yoldaş Nərimanov kimi diktator
kommunist görməmişəm. Bir halda ki, o bu
cürdü, onu nəinki seçmək, heç namizədliyini
də irəli sürmək olmaz. Axı, o ən
yaxşı yoldaşlara - Mikoyana, Sarkisə və
başqalarına qarşıdır...”
“BEKA” - Azərbaycan
Kommunist partiyasının Bakı Komitəsi Sovet Azərbaycanında
ikinci və bəlkə də birinci hakimiyyət sahibi idi və
bir qayda olaraq ona
ermənilər başçılıq edirdi.
Nərimanov
yazır: “Azərbaycanda “BEKA” -hər şeydi, Mikoyandan sonra
Sarkisi “BEKA”-nın katibi eləyirlər,
Sarkisdən sonra Mirzoyanı. Ehtimal ki, Mirzoyandan sonra da Kasparov
olacaq və s. və i. Fəhlələri Sarkis kimi yoldan
çıxaran, partiyanı Mirzoyan kimi içindən pozan
ikinci adam ola bilməz”.
Əgər azərbaycanlı ultra-radikalların
arxasında Mikoyan, Sarkis, Mirzoyan dururdusa, onların da
arxasında Kirov və əsas etibarilə Serqo Orconikidze
dururdu. Nərimanov
yazır: “Kirovun başına salmışdılar ki, Mirzoyanla
əlbir hərəkət etsin, lap bu onun ağlına batmasa
da, o bu kompaniyanın təsiri altına düşəcəkdi,
çünki onun daxili
aləmi bu kompaniyaya tuş gəlir”.
Nərimanov
Serqo Orconikidze haqqın
da daha sərt
danışır. O yazır ki, Mərkəz ona - Nərimanova
yox, Serqoya inanır, “Serqo da Azərbaycanda milli meyllərdən
dəm vuran, öz vəzifələrini qorumaq
üçün onun qarşısında nökər kimi
dayanan cılız insanlara inanır. Bu Serqonun çox
xoşuna gəlir... Serqo özünü elə
aparır ki, guya biz hamımız onun tabeçiliyindəyik...
o özünü Qafqazın canişini kimi aparır”.
Nərimanov
sual edir: “Serqo Orconikidzenin nəzəriyyəsinə görə,
əlbəttə, kiçik Azərbaycan əhalisini
vaxtaşırı məhv etmək də olar, amma onda
respublika kimlərdən ibarət olacaq? Məni Azərbaycandan
uzaqlaşdırmaq Serqoya ona görə lazım idi ki,
özünün “Qafqaz” siyasətini yeritmək üçün hər
cür maneələri aradan qaldırsın. O məsləhət
üçün Mirzoyana müraciət edir, Mirzoyan deyir: “Biz
yalnız sənin razılığını gözləyirik
ki, Nərimanovu uzaqlaşdıraq”. Serqo cavab verir: “Razıyam”.
Və həqiqətən də məni SSRİ
MİK-nə sədr seçirlər. Moskvada
yüksək vəzifəyə təyin edərək aradan
çıxarırlar. Mirzoyan və Serqo bunu bayram eləyirlər, məni
çıxartdılar və heç nə də baş vermədi,
Azərbaycanda nəinki üsyan, heç Nərimanovun
adını belə tutmağa cəsarət edən yoxdur”.
Hələ
1921-ci ildə Orconikidze Leninə və Stalinə məlumat
verirdi: “Nərimanovun dəstəsi əhatəyə
alınıb... Nərimanovun devrilməsi məsələsi
qoyulub”.
Bu “devrilmə”
üç il sonra baş tutdu; Nərimanovun
vəzifəsinin böyüdülməsi və Moskvaya
göndərilməsi ilə.
Amma Nərimanovun öhdəsindən gəlmək o qədər
də asan deyildi, onun nüfuzu çox yüksək idi. Kimin arxasında kimin
durmasını məntiqlə təhlil edib anlayan Nərimanov
daha bir cəsarətli addım atmaq qərarına gəlir:
birbaşa bəyan edir ki, Serqonun arxasında Stalin özü
durub. “Serqo və Stalin bizə, türklərə
inanmır, Azərbaycanın taleyini erməni
daşnaklarına etibar edir”.
Həm də o bunları Stalinə ünvanlanmış
məktubda yazır. “Mərkəzi Komitəyə, yol. İ.V.Stalinə, Surətləri:
yol. L.D.Trotskiyə, yol. K.V.Radekə məktubunda Qafqazdakı vəziyyətin
geniş xülasəsini verən Nərimanov, Azərbaycanı
Şərqdə nümunəvi Sovet respublikasına
çevirmək istəyindən, bu müqəddəs vəzifələri
yerinə yetirərkən ona kimlərin mane olmasından
yazır: “Bu kompaniyanın fəaliyyəti məhz ona yönəlib
ki, Azərbaycanı tamamilə simasızlaşdırsınlar.
Bir tərəfdən kommunizm bayrağı
altında daşnak fəaliyyəti gedir, digər tərəfdən
keçmiş eserlər sakitcə Sovet hakimiyyətini
ayağının altını qazırlar”.
Nərimanov ona qarşı tətbiq olunan mübarizə
üsullarından faktlar gətirir. “Bakı partiya təşkilatının
işinə gözəl nümunə Serqodu, Serqonun siyasətini
dəstəkləyən isə Stalindi, - deyə o Stalinin
özünə yazır və məktubunu bu ifadə ilə
tamamlayır: Bundan o yanası yoxdur. Təkrar
edirəm, bütün bunları namuslu işçilər, Azərbaycandakı
kommunist türkləri unutmayacaqlar”.
Leninə məktubu daha faciəvi xarakter
daşıyır.
Hələ Azərbaycanda işləyəndə Nərimanov
söhbət əsnasında deyib ki, tezliklə Azərbaycanda
bir o qalacaq, bir də Cümə. (müsəlmanların müqəddəs
günü - Cümə gününün hələ də
istirahət günü kimi saxlanmasını nəzərdə
tuturmuş) Lenin zarafatla deyib: Deməli, Siz Robinzonsunuz?
Bir zamanlar Nərimanov bütün varlığı ilə
azadlıq haqqında çağırışların səmimiliyinə
inanırdı və mədəni səviyyəsi
aşağı xalqların daha mədəni xalqlarla
qaynayıb-qarışması naminə inqilabın güclənməsi
və inkişafı üçün təbii yollar
axtarırdı. Əslində isə respublikanın neft sərvətinə
“Sovet Azərbaycanını saymayan Serobrovski” sahibkar
çıxırdı.
Nərimanov
yazır: “Əziz Vladimir İliç, doğrudanmı
“Müstəqil Azərbaycan” sözü Sizin
ağzınızdan çıxmayıb? İndi vəziyyət
belədir: həmişə Denikini dəstəkləyən
Ermənistan müstəqillik, əlavə olaraq da Azərbaycanın
ərazisini qazanır. Azərbaycan Sovet
Rusiyasının qoynuna ilk atılan üç respublikadan
biridir və günbəgün öz müstəqilliyini və
ərazisini itirir. Mən müraciət
edirəm ki, buna diqqət göstərəsiniz. Əgər qısa bir müddət ərzində Mərkəz
daşnak kommunistlərin iyrənc hərəkətlərinə
son qoymasa, bütün müsəlman Şərqi Sizdən
üz döndərəcək. Mən bu
barədə Sizə ciddi bəyan və xahiş edirəm, əzilən
Şərqin maraqları Sizin üçün vacibdisə, bu
məsələ ilə ciddi məşğul olasınız”.
Müqəddəs
sadəlövhlük!
1935-ci ildə
respublikaların müstəqilliyi haqqında saxta sözlərə
ehtiyac qalmayanda Stalin və Molotov Azərbaycan Kommunist
partiyasına təbrik teleqramlarında tamamilə aydın
yazırdılar: Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Azərbaycanın
qara qızılı - neftlə yaşayır. Azərbaycanın
pambıq plantasiyaları bizim ölkəmizin toxuculuq sənayesinə
ildən-ilə daha çox pambıq verir”.
1925-ci ildə Nərimanov bir neçə günlüyə
Bakıya gəlir. Keçmiş hümmətçi, kommunist, Sovet hakimiyyəti
illərində məxfi olaraq “Müsavat” partiyasına keçmiş Əhməd
Əhmədov (1928-ci ildə həbs olunub və güllələnib)
etiraf edir ki, Nərimanov gələndə təmayülçü
adlandırılanlar onun mənzilində
toplaşırdılar. Onlar və xüsusən də Nərimanov
özü Mərkəzin “qırmızı imperializm” siyasətinə
görə dərin məyusluq keçirirdilər. Təmayülçülər
hələ hökumət və kommunist partiyasında məsul
vəzifələr tutmalarına baxmayaraq, Nərimanovun
ölümündən sonra da o mənzilə
yığışırmışlar və əlbəttə
bu görüşlər gizli siyasi xarakter
daşıyırmış. Əhmədov qeyd
edir ki, hətta gizli Hümmət partiyası yaratmaq ideyası
da meydana gəlmişdi.
Tarixin daha bir paradoksu - Sovet Bakısında yalnız
ittihadçılar və müsavatçılar yox, həm də
milli-təmayülçü yarlıqlı kommunistlər
gizli fəaliyyətə keçmişdilər.
Leninin sağlığında Nərimanovun şəxsi
toxunulmazlığına zəmanət olsa da, İliçin
ölümündən sonra o müəmmalı şəkildə
vəfat etdi.
Nərimanovun “qəddar dostu” Orconikidze onu Bakıdan
göndərilmiş yarpaq dolmasına qonaq edir. Nahardan sonra
onu kəskin dispersiya və diareya diaqnozu ilə xəstəxanaya
aparırlar. Ölümündən əvvəl o bu
sözü deməyə macal tapıb: “Məni Serqo zəhərlədi”.
Bununla belə onun tabutu yanında təntənəli
sözlər gurladı. Həmin o Serqo həyəcanlı nitqində
onu Kommunist partiyasının Şərqdə ən
böyük təmsilçisi adlandırdı. Nərimanovun
dəfn günü Moskvanın və Sovet
İttifaqının digər şəhərlərinin müəssisələrində
iş dayandırıldı... Nərimanov Kremlin
divarı yanında dəfn olundu. Nərimanovun məzarına
partiyanın MK-si adından qoyulan əklilin lentində
yazılmışdı: “Şərq xalqlarının
imperializm qandalından tam xilas olması naminə mübarizə
aparmış inqilabçı rəhbərə”.
Belə
görünürdü ki, ölmüş Nərimanov daha
heç kim üçün təhlükəli
deyil. Amma sən demə, bu da illüziya
imiş. Onun milli-təmayülçü
yarlıqı ilə birlikdə ölməsindən bir qədər
sonra Serqo dövriyyəyə “Nərimanovçuluq” ifadəsini
buraxdı, daha bir “köhnə qafqazlı dostu” Mikoyan isə təklif
etdi ki, bir millətçi kimi onun külünü
Qızıl Meydandan götürsünlər. Amma Stalin
buna etiraz etdi: “Nərimanova toxunmayın”. O, hətta bir dəfə
M.C.Bağırova belə deyib: “Nərimanov bizim aramızda ən
hörmətli insan idi. Naxoşlayanda hərdən
bizi müalicə edirdi, həkim möhürünü cibindən
çıxardıb resept yazırdı”.
1925-ci ildə Nərimanovun ölümündən dərhal
sonra onun adını vaxtaşırı tarixdən silməyə
başladılar. Tamamilə Oruelsayağı - guya heç belə bir
şəxsiyyət, ümumiyyətlə, olmayıb. Azərbaycan bu məsələdə xüsusilə
canfəşanlıq göstərdi. Əgər
hardasa (Həştərxanda, Kazanda, Özbəkistanda) inzibati
orqanların unutqanlığından Nərimanovun adını
daşıyan küçələrə rast gəlmək
olardısa da, Azərbaycanda ondan heç bir iz
qalmamışdı.
Və
yalnız üstündən uzun illər keçəndən,
Stalin öləndən və Bağırov güllələnəndən
sonra Nərimanov mənəvi bəraət aldı və
Bakıda Heydər Əliyevin
iradəsi ilə ona monumental abidə ucaldıldı.
Amma yenə
də uğursuz tale onun xatirəsini rahat buraxmadı - bazar
iqtisadiyyatı dövründə düz onun heykəlinin
qarşısında, onun önünü kəsən bina
ucaltdılar, zirək tarixçilər isə ona qarşı
hücuma keçdilər, onun yanlışlıqlarını axtarmağa başladılar.
Nərimanovun həyatını əks etdirən sonuncu sənədə
- oğluna yarımçıq məktubuna keçməmişdən
qabaq, onun bizim xalqımız qarşısında daha bir xidmətini
- Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalması
üçün apardığı mübarizəni yada salmaq
istəyirəm.
4 iyul 1921-ci ildə keçirilən RK (b) P MK-nın
Qafqaz bürosunun iclasında Qarabağ məsələsi
müzakirə olunur.
Protokoldan:
a) Qarabağı Azərbaycanın tərkibində
saxlamaq. Lehinə
səs verənlər: Nərimanov, Maxaradze, Nazaretyan.
Əleyhinə: Orconikidze, Myasnikov, Kirov Fiqatner.
b) Qarabağın dağlıq hissəsini
Ermənistanın tərkibinə daxil etmək. Lehinə:
Orconikidze, Myasnikov, Kirov, Fiqatner.
v)
Yoldaş Nərimanovun bəyanatı: Qarabağ məsələsinin
Azərbaycan üçün mühüm əhəmiyyət
daşıdığını nəzərə alaraq onun son
həllini RKP MK-ya keçirməyi vacib hesab edirəm.
Qərar:
Qarabağı Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil etmək.
Qarabağ haqqındakı məsələ ciddi
fikir ayrılığına səbəb olduğuna görə
RKP MK Qafqaz bürosu onun son həllini RKP MK-ya keçirməyi
vacib sayır”.
Nərimanov
bütün sərtliyi ilə Stalinə və Orconikidzeyə
müraciət edir: “Mən yol vermərəm ki, Qarabağ erməni
tapdağı altında qalsın. Bu gecə mən
ya Qarabağı qaytaracağam, ya da məsələni
başqa cür həll edəcəyəm”.
Görünür ki, o gecə Nərimanova Leninlə əlaqə
yaratmaq və onun razılığını almaq müyəssər
olub, yoxsa ertəsi gün Qafqaz bürosu başqa qərar
çıxarmazdı.
Protokoldan:
Dinlənildi: Qarabağ haqqında ötən Plenumda
çıxarılmış qərarın nəzərdən
keçirilməsi haqqında Orconikidze və Narazetyanın
qaldırdığı məsələ. Qərara
alındı: müsəlmanlar və ermənilər
arasında milli barışığın vacibliyini və
Dağlıq Qarabağın və Aran Qarabağın
iqtisadiyyatının bağlılığını, onun Azərbaycanla
daimi əlaqəsini nəzərə alaraq, Dağlıq
Qarabağ Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlanılsın,
ona Muxtar Vilayətin tərkibinə daxil olan inzibati mərkəzi
Şuşa şəhəri olmaqla geniş vilayət muxtariyyəti
verilsin.
Səs
verdilər: Lehinə 4, əleyhinə 3”.
XX yüzilliyin 80-ci illərinin axırında Qarabağ
problemi baş qaldıranda ermənilər bu protokola istinad edərək
sübut etmək istədilər ki, Qarabağı Azərbaycana
Stalin verib. “Saxlanılsın” feilinin əvəzinə “verib”
feilini işlətmək qumarbazlıq, daha doğrusu
“kartbasanlıq”, cığallıqdı. Qərarda
deyilir ki, Qarabağ Azərbaycanın tərkibində
saxlanılsın,
o deyilmir ki, Azərbaycana verilsin (burda bütün
kursivlər mənimdi-A.)
Nəriman Nərimanov 19 mart 1925-ci ildə, Moskvada 55
yaşında ürək
çatışmazlığından (bəzi ehtimallara
görə zəhərlənərək) vəfat etdi.
Onun
ölümündən bir ay on doqquz gün qabaq oğlu Nəcəfə
yazdığı yarımçıq məktub çox kədərli
vəsiyyət kimi səslənir: “Əziz oğlum Nəcəf!
Mənim ömrüm tamamilə qayğılar içində
keçib. Mən artıq 20 yaşımdan
qardaş və bacılarımın ailələrinin
yükünü çiynimə almışam. 30 il ərzində 11 uşaq
böyütmüşəm, onlardan səkkiz qızı ərə
vermişəm, üç qohumumu isə az-maz maaşımla
dolandırmışam. Bütün bunları ona görə sənə
yazıram ki, məni insanlıq naminə az
işlər görməkdə qınamayasan...
Mən sosial-demokrat olmuşam, amma bu təşkilat idealdan günbəgün uzaqlaşır. Bolşeviklərin proqramını xüsusi məmnuniyyətlə qəbul etdim, ona görə ki, mənim proqramımın, yer üzündə köləliyi məhv etmək proqramının məhz onda həyata keçəcəyini gördüm və görürəm: Ola bilsin, sən bu sətirləri o zaman oxuyacaqsan ki, daha bolşevizm olmayacaq (!-A). Amma bu o demək deyil ki, bolşevizm yararlı deyil, bu o deməkdir ki, biz onu qorumağı bacarmadıq, biz onu lazım olan qədər dəyərləndirmədik, bu işdən möhkəm yapışmadıq. Açıq söyləmək lazımdı: biz hakimiyyətdə o dərəcədə lovğalandıq ki, boş şeylərlə, dedi-qodu ilə məşğul olaraq, əsas məsələni əldən verdik. Hakimiyyət çoxlarını korlayır. Belə də oldu: nəhəng bir ölkənin taleyini öz əlinə almaq qərarına gələn və diktatorluq edən bir çox görkəmli, kifayət qədər yaxşı işçiləri hakimiyyət tamamilə korladı... İlk vaxtlar bunları etmək vacib idi, amma bu qaydada bu günə qədər davam etmək, o deməkdir ki, bolşevizm iflasa yaxınlaşır.
İndi, mən bu məktubu sənə yazanda, bizim işlərimiz elə bir vəziyyətə gəlib ki, ən yaxın kommunist dostlar Lenindən sonra özlərini onun “qanunu varisi” adlandıranlar, dövlət idarəçiliyində müşahidə olunan qanqaraldıcı nöqsanlar barədə bir-birilə danışa bilmirlər.
Bütün bunlar barədə mənim MK-dəki geniş məruzəmdən biləcəksən. Bu məruzə sənə imkan verəcəkdir ki, bütün bunları ayırd edə biləsən və sən anlayacaqsan ki, sənin atan o şeyləri deməyə özündə cəsarət tapır ki, bir çox başqaları hakimiyyəti və vəzifəni itirmək qorxusundan bunu etmirlər...
Əzizim Nəcəf! Hakimiyyət dalınca düşmə, çünki o insanı korlayır”...
Nəcəf Nərimanov İkinci Dünya müharibəsində, cəbhədə qəhrəmancasına həlak olub.
Tarixi hadisələrin sonrakı inkişaf mərhələləri göstərdi ki, Nərimanovun amalı nəinki Azərbaycanla, hətta Qafqazla da, Rusiya ilə də və Şərqlə də məhdudlaşmır. Onun ideyalarına uyğun təmayüllər ortadoksal kommunistlər tərəfindən revizionizm, milli kommunizm kimi damğalansa da “insan sifətli sosializmin” rüzgarı Avropa ölkələrində də əsməyə başladı.
ANAR
525-ci qəzet.- 2016.- 30 yanvar.- S.14-15-16