"Biz gedərik, qoca dünya qalandır"

110 illiyi tamam olan xalq şairi Məmməd Rahimin yaradıcılığı haqqında qeydlər

Həmişə Məmməd Rahim haqqında düşünəndə onun bu dördlüyünü xatırlayıram:

Mən ağ sular kimi axıb getmərəm,

Şimşəyəm, havayı çaxıb getmərəm.

Dünyanı pəncərə sandı babalar,

Mən ondan mənasız baxıb getmərəm.

Niyə bu dördlüyü xatırladım? Birincisi, ona görə ki, Məmməd Rahim Dövran şairi idi və bu mənada sovet dövrünün şairi olduğu üçün xoşbəxt idi və özünü xoşbəxt də sayırdı. Ustad tənqidçi Məmməd Arif yazır ki, Rahim otuz il bundan əvvəl Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Osman Sarıvəlli, Rəsul Rza kimi şairlərlə bir dövrdə ədəbiyyata gəlmiş və o zamandan bu cəbhədə fəal çalışmaqdadır. O vaxt 17-18 yaşlarında olan bu gənc şairlərdə sənətkarlıq hələ zəif olsa da, yeniliyi, müasirliyi duymaq bacarığı qüvvətli idi. Hakimiyyəti əllərinə almış fəhlə və kəndlilər bu gənclərin simasında öz yeni müğənnilərini, ürək sözlərini ifadə edən yeni ruhlu, yeni zövqlü şairləri tapmışdılar.

Adları çəkilən o görkəmli sənətkarların yaradıcılığı, onların nə dərəcədə Dövran şairi olub-olmadıqları haqda heç nə demirəm. XX əsr Azərbaycan poeziyasının bir çox böyük uğurları onların adları ilə bağlıdır. Və mən Məmməd Rahimi də bu pleyadaya aid edirəm. Kimsə deyə bilər ki, poetik istedadına görə Məmməd Rahim tutaq ki, Səməd Vurğundan, Müşfiqdən, Rəsul Rzadan, Süleyman Rüstəmdən zəif olmuşdur, bu fikrə qətiyyən münasibət bildirmədən deyə bilərəm ki, poetik istedadının dərəcəsindən asılı olmayaraq, onların hər biri bizim üçün əzizdir, qiymətlidir. O çətin yükü (XX əsr Azərbayjan poeziyasının yönünü, axarını müəyyənləşdirməkdə) çəkib aparmaqda hər birinin öz payı var.

Məmməd Rahimi bu gün sırf sovet şairi, yaxud sovet dövrünün şairi kimi təhlil edənlər çoxdur. Burada həqiqət bundan ibarətdir ki, doğrudan da Məmməd Rahim bir çox şeir və poemalarında sovet quruluşunun tərənnümçüsü olmuşdur, ilk şeirini yazdığı 1926-cı ildən ömrünün sonuna qədər o öz məsləkindən dönməmişdir. Buna görə isə nə Məmməd Rahimi, nə də digər şairləri qınamaq olmaz. Heç şübhəsiz, Məmməd Rahimin vaxtilə partiyaya, Leninə, Stalinə, komsomola həsr elədiyi şeirlərin, S.M.Kirova ithaf etdiyi “Ölməz qəhrəman” poemasının indi heç üzünə baxan da yoxdur, o dövrdə yaşamış digər şairlərin eyni mövzuda yazdıqları şeirləri, poemaları kimi.

Böyük Vətən müharibəsinin qızğın çağlarında Səməd Vurğun “Məmməd Rahimin yaradıcılığı haqqında” adlı bir məqalə yazmışdı. Məqalə bu cümlələrlə başlayırdı: “Məmməd Rahimin poeziyası xalqımız arasında böyük şöhrət qazanmışdır”. Bu, doğrudan da belə idi. Otuzuncu illərdə onun şeirləri xalq arasında geniş yayılmışdı. Bu şeirlər ilk növbədə, öz lirik səciyyəsi ilə seçilirdi.

Əgər Məmməd Rahimin poeziyasını bircə sözlə səciyyələndirməli olsaq, “lirika” sözünün üzərində dayanmış olarıq. Onun bütün yaradıcılığı lirik hisslər üzərində köklənmişdi. Məmməd Rahimin ictimai-siyasi mövzulu şeirlərindən də bu lirika şəffaf bir işıq kimi süzülürdü.

Deyirəm: göylərə daldıqca bəzən,

Nurlu bir ulduza çevrilərək mən

O geniş dünyada parıldasaydım.

Gah da söyləyirəm: ceyranlar içən

Güllü bağçaların içindən keçən

Sərin çeşmə kimi şırıldasaydım.

Deyirəm: dönəydim al mərcanlara

Dost olaydım şirin-şirin canlara

Məskənim sinələr ağ gümüş kimi.

Çevriləydim gülə, qoparaydılar

Bir qıza ərməğan aparaydılar,

Açılaydım təzə bir gülüş kimi.

Ancaq Məmməd Rahimin lirikası bu şeirdə ifadə edildiyindən qat-qat zəngin, çoxçalarlı idi. Bu lirikada nikbinlik, gələcəyə inam hissi çox güclü idi.O, yeni insanın, onun fikrincə, azadlığa çıxmış insanın xoş günlərini tərənnüm edirdi. “Dövrümüzün adamlarına xas olan zəngin mənəvi aləmi, müxtəlif duyğuları, arzu və həyəcanları özündə əks etdirən bu lirika mənaca rəngarəng olduğu kimi, şəkilcə də müxtəlifdir, oynaqdır” (M.Arif).

Məmməd Rahimin bir şair kimi daha çox məşhurlaşması 1941-1945-ci illərə düşür. Bu illərdə M.Rahimin poeziyası sərt və döyüşkən xarakter aldı. Onun “Üç qardaş”, “Müqəddəs kədər”, “İkiqat cinayət”, “Onu Don qucaqladı”, “Aslanım partizandır”, “Tək məzar”, “Sənsiz” və bir çox başqa şeirləri oxucular tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılandı.Elə bil, xalq kimi M.Rahimin şeiri imtahan qarşısında idi. Məmməd Rahimin şeiri də bu imtahandan çox şərəflə çıxdı.

Müharibə dövründə yazdığı şeirlərində M. Rahim də digər şair dostları kimi oxuculara gələcəyə inam, nikbinlik aşılayırdı. Köhnə lirikanın ayrılıq, vüsal, hicran motivləri onun şeirlərində yeni məna və məzmun kəsb edirdi.

Müharibə mövzusu Məmməd Rahimin yaradıcılığında müharibədən sonra da davam etdi, müharibədən az sonra şair “Leninqrad göylərində” poemasını yazdı. Poema təkcə M.Rahimin deyil, həm də Azərbaycan poeziyasının uğuruna çevrildi. Həmin əsər Dövlət Mükafatına layiq görüldü.

Əlbəttə, bu poemanı yazana qədər M.Rahim bu janrda bir neçə nümunə yaratmışdı. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, poema poeziyanın ən ali zirvəsidir və deməli, burada istedadın dərəcəsi, şairin sənətkarlıq məharəti yüksək olmalıdır.

“Leninqrad göylərində” poeması Rahimin ən gözəl və ən uğurlu əsəridir desək, qətiyyən yanılmarıq. Çünki bu poemada Rahimin poetik istedadı bütün dolğunluğu ilə üzə çıxır, Hüseynbala Əliyevin döyüş yolu və onun qəhrəmanlığı vətənpərvərliyin poeziyada əbədi dəyər qazanması deməkdir. Vətəni necə sevmək dərsini öyrədir bu poema. Dəxli yoxdur, o zaman Vətən deyəndə nəyi düşünürdük.

Poemada Rahim Hüseynbalanın ölüm səhnəsini çox böyük ustalıqla təsvir edir, sanki qəhrəmanın ölümüylə sən də ölürsən. Hüseynbala o son anlarında Azərbaycanı, Xəzəri, öz kədərli, ağsaçlı anasını, sevgilisi Nəzakəti düşünürdü. Mən isə Sankt-Peterburqda Hüseynbalanı düşünürdüm. Dünyanın ən gözəl şəhərlərinin birində həmyerlim Hüseynbalanın harada vurulduğunu düşünürdüm, xəyalımda o yeri axtarırdım. Elə bilirdim Hüseynbala yenə göylərdədir, yenə vuruşdadır:

Üzüldü əlləri sükandan, aman,

Qapadı hər şeyi qatı bir duman...

Gedir çarpışaraq göy üzündə tək,

Həyat ölüm ilə pəncələşərək.

“Leninqrad göylərində” poemasının şöhrəti M. Rahimi bu əsərdəki obrazların sonrakı taleyini də qələmə almağa sövq elədi. O, Hüseynbalanın döyüş yoldaşı Alekseyi, həyat yoldaşı Nataşanı Sumqayıta gətirir, onlar burada Hüseynbalanın nişanlısı Nəzakətlə tanış olur, yeni bir zavodun qurulmasında iştirak edirlər.

“Abşeron torpağında” adlanan bu poema sənətkarlıq cəhətdən “Leninqrad göyləri”ndə poeması ilə müqayisədə zəif idi. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Məmməd Rahimin yaradıcılığında belə ortabab və zəif əsərlər olmuşdur, o zamankı ədəbi tənqidin diqqətindən də bu yayınmamışdır. Rahim poeziyasının dəyərli nümunələri vaxtında öz qiymətini almış, nöqsanlı əsərlər isə tənqid olunmuşdur.

Rahim süjetli lirika ustası idi. O, həyatda, cəmiyyətdə müşahidə etdiyi və yaxud xəbər tutduğu hər hansı bir hadisədən təsirlənib onu şeirinin mövzusuna çevirə bilirdi. “Alapalazoğlu” şeirində məşhur Azərbaycan xanəndəsinin həyatından kiçik bir epizod təqdim edilir. İranda şahın məclisinə dəvət olunan xanəndə buradakı cah-cəlalı görür, insanların qanı-canı hesabına ucalan bu saray elə bil onun içindəki sənət ehtirasını söndürür, şah və onun ətrafındakı yaltaq əyanlar nə qədər təkid edirsə, ona pul təklif olunursa, Alapalazoğlu oxumur və beləliklə, şahın qəzəbinə düçar olur. Amma elə ki, o, saraydan çıxır, dünyanın gözəlliklərini görür, oxumağa başlayır. Şah bunun səbəbini soruşanda Alapalazoğlu deyir:

Sən əmr eyləyəndə yoxdu həvəsim,

Sandım ki, heç zaman olmayıb səsim.

Qubarlıydım azca, susdum bir qədər.

Yaltaqlar, ilhamı dərk etməyənlər

Qızdırdılar səni, durub yanında,

Demədilər axı, oxuyanın da

Qəlbi var, hissi var, möhnəti də var.

Rahimin bir silsilə “Cənub şeirləri” də var və həmin şeirlər də süjetli lirikanın gözəl nümunələridir: “Şatır”, “Qara daşın həsrəti”, “Arazın həsrəti”, “Xalçaçı qız”, “Mən nə gətirmişəm”. Ümumiyyətlə, bir çox sovet şairləri kimi Rahimin yaradıcılığında da beynəlxalq mövzuda yazılmış onlarla şeirlərə rast gəlirik: “Allah satıcısına”, “İlan oynadan”, “Nazim Hikmət azaddırmı”, “Çılpaq şəkil çəkdirmiş fransız gözəlinə”, “Pol Robsona məktub”, “Kapri balıqçıları”, “Bağdad gecələri”, “Kərbəla”, “Yeddi zənci”, “Hindli qardaşıma” və s.

Bu yazıda mən Məmməd Rahimin gözəl sevgi şeirləri yazdığını da qeyd etməliyəm. Bu şeirlərin bir çoxunun indi də xanəndələr tərəfindən şövq ilə oxunduğunu görürəm.

Gözəlim, başına dönür fələklər,

Sevgi dünyasında soltansan, nəsən?

Ətrin məst eləyir aşiqlərini

Yoxsa qızıl gülsən, reyhansan, nəsən?

Sakit sular kimi bəzən axırsan,

Canlar yandırırsan, evlər yıxırsan,

Bəzən tovuz kimi süzüb baxırsan

Yoxsa öz-özünə heyransan, nəsən?

Rahimdən söz açanda onun tərcüməçilik fəaliyyətindən də yan keçmək olmaz. Onun tərcüməçilik fəaliyyəti orijinal yaradıcılığı qədər dəyərlidir. Çünki Rahim tərcümə işinə barmaqarası baxmırdı, poetik istedadının gücü ilə Şərq və Qərb şairlərinin əsərlərini dilimizdə məharətlə səsləndirə bilirdi. O, dahi Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poemasını farscadan dilimizə çevirmişdi, hələlik bu əsərin ən yaxşı və uğurlu tərcüməsi Rahimə məxsusdur. Böyük gürcü klassiki Şota Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” əsərinin bir hissəsinin tərcüməsi də Rahimin qələmindən çıxıb. Puşkinin “Ruslan və Lyudmila” poeması və bir sıra digər şeirləri, Lermontovun bir çox şeir və poemaları, Blokun “On ikilər” poeması da Rahim tərcüməsində Azərbaycan oxucularına çatdırılıb. Bu tərcümələrin hər biri haqqında filoloji araşdırmalar aparmaq olar və deyə bilərik ki, onların bir çoxu indi də öz poetik gözəlliyini saxlayır.

...Məmməd Rahimin 110 illiyi münasibətilə yazdığım bu məqaləni şairin iki misrası ilə bitirmək istəyirəm.

Bu iki misra gözəl əməllər yadigar qoyub dünyadan köçənlərə aiddir. Məmməd Rahimə də.

Yarat, sən köçəndə ellər söyləsin:

Dünyadan nə gözəl bir insan gedir.

Vaqif YUSİFLİ

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2017.-22 aprel.- S.23.