Elmin böyük fədakarı

... İsa müəllimi bu yaxın illərəcən şəxsən görməmişdim. Xeyli məqaləsini və kitablarını oxumuşdum. Doktorluq dissertasiyamda və məqalələrimdə onun nəzəri fikirlərindən sitatlar vermişdim.

Azərbaycan ədəbiyyatında cəlilşünas alim kimi tanınırdı. Bir də 2012-ci ildə müdafiəm ərəfəsi avtoreferatımı tanınmış ədəbiyyatşünas, professor Gülşən Əliyevaya verib, Naxçıvana - akademik İsa Həbibbəyliyə çatdırmasını xahiş etmişdim. Elmlər Akademiyasının böyük iclas zalında Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun sabiq direktoru, mərhum akademik Bəkir Nəbiyevin 80 illik yubileyində aparıcı məruzəsini salondakı yüzlərlə iştirakçının biri kimi dinləmişdim. Elmi, nəzəri fikirlərlə əhatə olunmuş məruzəsi mənim yaddaşımda uzun müddət qalmaqla ürəyimdə cüssəli dağ oğluna heyranlığımı artırmışdı.

Dünyanın qəribə işləri var. Tale elə gətirdi ki, əvvəllər işlədiyim Ədəbiyyat İnstitutuna qayıdanda İsa müəllim direktor idi. Hələ Naxçıvanda pedaqoji İnstitutun rektoru olanda eşitmişdim ki, kişi adamdır, tələbənin, alimin, ziyalının qədrini biləndir. Əliəyriliyə, rüşvətxorluğa, süründürməçiliyə qarşı mübarizə aparanlardandır. Bu sözləri mənə Ərzurumdan Naxçıvana gələndə maşında yoldaşlıq etdiyim bir şahbuzlu kişi danışmışdı və əslən Naxçıvandan olan sürücü də onun sözlərini təsdiq etmişdi. İsa Həbibbəylinin həyatının çox böyük hissəsi Naxçıvan Dövlət Universitetinin adı ilə bağlıdır. Ciddi, dəyişməz mövqeyi, fəallığı, qeyri-adi işgüzarlığı, təşəbbüskarlığı və başqa keyfiyyətlərini ömrünün ən qayğıkeş çağlarında elmlə yanaşı, ictimai xadim, təşkilatçı pedaqoq kimi bu universitetin formalaşmasına həsr edibdir. Təbii ki, 2007-ci ildə nəşr etdirdiyi "Naxçıvan Dövlət Universiteti" adlı albom bu universitetin həyatını, tarixi yolunu, xarici əlaqələrini əks etdirməklə yanaşı, İsa müəllimin bu elm məkanına bəslədiyi dərin məhəbbətindən irəli gəlir. Naxçıvanın dağ kəndində doğulub, dağ kişilərinə məxsus bütöv xarakterə malik şair, publisist, tənqidçi, ədəbiyyatşünas kimi bu gün ölkəmizdə çox tanınıbdır.

Daima elmi axtarışda, həyat axtarışında, ən nəhayəti özünü tapmaq axtarışında olub. Elmi axtarışları bəhrə verərək, yüksələn xətlə onu ölkənin elmi-ədəbi, ictimai-siyasi həyatında fəal mübarizlərdən birinə çeviribdir. Təbii ki, bu özünü tapmaq və təsdiq etmək axtarışları çətin oldu, necə deyərlər, məhrumiyyətlərlə dolu oldu. Gənc tədqiqatçı geri çəkilmədi, inadından dönmədi, arzularının arxasınca getdi. Naxçıvan Atabəylər məqbərəsi kimi tək, Ərk qalası kimi təmkinli oldu. Səviyyəsindən asılı olmayaraq, adamlara İnsan kimi yanaşdı. Etiketli cahil, nadan alimlərə də münasibətində yanaşmanın fövqündə dayandı və bu gün də elədir. Artıq müdriklik çağında olan insani keyfiyyətlərin - məfkurə zənginliyini özündə cəmləşdirən bu böyük şəxsiyyət, zəhmətkeş alim haqqında söz deməyin vaxtı çatıbdır. Bəlkə də gecikmişik. Mərhum şairimiz, əvəzsiz dostum, xalq Şairi Cabir Novruz demişkən, "...sağlığında qiymət verin insanlara".

O, gecəli-gündüzlü işlədi, tənqidi məqalələrlə çıxış etdi, tədqiqatlar apardı, aylarla arxivlərdə toz basmış, kif iyi verən qəzetlərin, əlyazmaların tozunu, iy-qoxusunu uda-uda yazdı, qeydlər apardı. O, kəsərli publisist kimi də çoxsaylı məqalələr yazıb çap etdiribdir. Bu yazılarında müasir həyatın ən ciddi aktual problemlərini, ictimai-siyasi prosesi, elm və mədəniyyət tarixindəki önəmli məsələləri təhlil, tənqid etməklə həlli yollarını da göstərməyə nail olubdur.

İsa Həbibbəyli klassiklərimizi və müasirlərimizi dərindən bildiyi, mütəmadi mütaliə etdiyi kimi dünya ədəbiyyatını da yaxşı bilən tədqiqatçı alimdir. Obyektiv söz - yaxşıya yaxşı, pisə pis deməyi bacaran alimin qələminə çərçivə, məhdudluq yaddır. O, "Kitabi-Dədə Qorqud" eposundan, M.F.Axundzadə və Mirzə Cəlildən də, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı və Eynəli bəy Sultanovdan, Hüseyn Cavid, M.Şəhriyar, M.Araz, Anar və Rəşad Məciddən də, ümumiyyətlə, ədəbi həyatın ən son nümunələrinə qədər ayrı-ayrı sənətkarlardan əsərlər yazmışdır. Bu əsərlərin hər birində faktlarla yanaşı mətnə uyğun yanaşma tərzi, nəzəri fikirləri özünəməxsusluqları ilə seçilir.

Ustadları kimi İsa müəllim yaxşı başa düşürdü ki, onun həyatı ədəbiyyatsız keçə bilməyəcək. Namizədlik və doktorluq dissertasiyalarında, saya gəlməyən araşdırmalarında elm aləminə məlum olmayan açılmamış faktları elm aləminə ərmağan etdi. İsa müəllimin yaradıcılığını - istər ədəbi-nəzəri, istər ədəbiyyatşünaslıq, istərsə də tədqiqatçılığında bir məsələnin şahidi olursan; fikrin aydınlığı, əlvanlığı, dərinliyi, bir də yazısının emosionallığı. Bunlar onun bütöv yaradıcılığında birləşir və üzvi vəhdət təşkil edir. Oxucusu quru mühakimələrin, cansıxıcı fikirlərin, başa düşmədiyi yad terminlərin məngənəsində qalmır, məqalələrindən estetik zövq alır. Bununsa səbəbi aydındır; alim hər məqaləsinin və ya kitablara yazdığı ön sözlərin ruhuna uyğun olaraq yazı üsulu, yazı tərzi tapır, özünəməxsus müxtəlif ədəbi şəkillərdən, təhkiyə üsullarından, inandırıcı tarixi faktlardan məharətlə istifadə edir. Akademik yaxşı bilir ki, Cəlil Məmmədquluzadə ilə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Ömər Faiq Nemanzadə realist-satirik nəsrin yaranmasında bir addımlayan, eyni amal uğrunda mübarizə aparan, eyni estetik duyğuya, hissə malik, həm də bir ədəbi məsləkə qulluq göstərən, əsl vətəndaş cəbhəsində duran müqtədir sənətkarlardır.

Akademik İsa Həbibbəyli bu gün müstəqil Azərbaycanın, onun ədəbiyyatının ədəbi tənqidi və ədəbiyyatşünaslıq elminin ən görkəmli nümayəndələrindən biri olubdur, bugünkü elmimizə istiqamət verən, yol göstərən təşkilatçı rəhbər, tədqiqatçıdır. Alimin ədəbi-tənqidi məqalələri, ciddi araşdırmaları, ədəbiyyat tarixçiliyi konsepsiyası, nəzəri səviyyəsi müasir ədəbiyyatşünaslığımızda öz möhürünü vuraraq təsdiqini tapıbdır. Onun gənclik - aspirantlıq vaxtı yaradıcılığına diqqət yetirsək görmək çətin deyil ki, elmi yaradıcılığa nəzəri problemlərin araşdırılmaları ilə başlayıb. Seçib tədqiqata cəlb etdiyi mövzular rəngarəngliyi ilə diqqəti cəlb etməklə ədəbiyyatşünaslıqda olan boşluğu doldurmaqla yanaşı, həm də gənc alimin klassik irsi dərindən bildiyindən xəbər ("Ədəbi tənqid və bədii irs", "XX əsr Azərbaycan şeirində Füzuli ənənələri", "Şeyx Sənan mövzularının tədqiqi", "Poetik formalarda novatorluq", "Ədəbi hərəkatın elmi təhlili" və s.) verir.

İsa Həbibbəylinin elmi-ədəbi yaradıcılığında ədəbiyyat tarixinin problemləri məxsusi yer tutur; folklor nümunələrindən başlamış klassik və müasir ədəbiyyat, onu yaradanlar barəsindəki əsərləri XX əsrin 80-ci illərin ortalarından bu günə qədərki dövrə elmi-nəzəri baxış kimi əhəmiyyət kəsb edir.

İsa Həbibbəyli akademiklər Yusif Məmmədəliyev, Məmməd Cəfər Cəfərov, Fərəməz Maqsudov, Abbas Zamanov, Əziz Mirəhmədov, Yaşar Qarayev, Nizami Cəfərov, professorlar Kamran Məmmədov, Vaqif Yusifli, Cavad Heyət və başqaları haqqında qiymətli əsərlər yazmış, hər kəsi öz nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirmişdir. Məqalələrinin çoxu ustadlarına onların yetirmələrinin mənəvi borcunun ifadəsi kimi səslənir. Türk dünyasının böyük, seçimli oğulları Mustafa Kamal Atatürk və Heydər Əliyev haqqında yazdığı elmi-siyasi məqalələr də hər iki siyasətçinin Azərbaycanın və Naxçıvanın tarixi taleyində, bütövlüyündə, ərazi toxunulmazlığında mühüm rol oynadıqlarını göstərən qiymətli əsərlərdir. Filoloq alim, ictimai xadim kimi İsa Həbibbəylinin yaradıcılıq dairəsi olduqca çoxcəhətlidir. Himnlərdən, marşlardan da yazır, xalq rəssamı Tahir Salahovdan da, akademik Zərifə Əliyevadan da, Nizami, Füzuli, Aşıq Ələsgər, Əlibəy Hüseynzadə, C.Cabbarlı, Nazim Hikmət, Sabir, Abbas Səhhət, Şəhriyar, M.T.Sidqi, S.Rəhimov, R.Rza, M.İbrahimov, M.Cəlaldan da yazıb, araşdırmalar apararaq təzə söz deyib, polemika doğuran məsələlərə zəmin yaradıb. Hüseyn İbrahimov, Anar, Elçin, Zəlimxan Yaqub və b. yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin səciyyəvi cəhətlərindən də danışıb. "Kitabi-Dədə Qorqud" haqqında dünya və Azərbaycan alimlərinin mülahizələrini saf-çürük edib qiymətləndirərkən heç nədən - sosializmin, kommunist ideologiyasının itilənmiş, ovxara verilmiş kəsiciliyindən qorxmayaraq, sovet siyasi sisteminin diqtəsi ilə yazılan "qana bulanmanı" - məhdudiyyətləri də cəsarətlə göstərmişdir. "Bu abidənin sirləri tamam açılmayıb, tədqiqlər daha intensiv vəziyyət almalı və daha da dərinləşməlidir.... Bu kitabəyə yeni baxış lazımdır" - deyir.

"Sara Əfsanəsi" haqqında İsa müəllimin variantları vardır. Əfsanənin iki variantı haqqında alimin düşüncələri gələcək araşdırıcılara müəyyən impuls verə bilər.

O, bu gün elmi yaradıcılığı ilə bərabər, həm də çoxcəhətli ictimai, siyasi, mədəni fəaliyyətilə də dövlətinə əvəzsiz xidmətlər göstərməkdədir. AMEA-nın vitse-prezidenti, Milli Məclisin deputatı, elm-təhsil komitəsinin sədri, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru. Bu böyüklükdə ağırlığın - məsuliyyətli və şərəfli bir işin öhdəsindən gəlmək təbii ki, olduqca çətin bir işdir. Onun bir təqvim gününə diqqət yetirsən, heyrətə gəlirsən, hər saatın, dəqiqənin necə məharətlə, işgüzarlıqla, yorulmadan öhdəsindən gəldiyini görəndə iftixar hissi keçirirsən və bu böyük insana qibtə etməyə bilmirsən.

İnsan nə qədər möhkəm fiziki gücə malik olar ki, müxtəlif mövzulu yığıncaqların, yubileylərin, tədbirlərin, çıxışların öhdəsindən gələ bilsin. Dünya şöhrətli Azərbaycan yazıçısı, ədəbiyyatı zamanında məhvərindən dəyişə bilən, möhtəşəm ədəbi məktəb yaradan, qeyri-adi fitri istedada, çoxcəhətli yaradıcılığa malik Cəlil Məmmədquluzadə haqqında fundamental əsərlər yazılıb və yazılacaqdır. Lakin akademik İsa Həbibbəylinin 1987-ci ildə nəşr etdirdiyi "Cəlil Məmmədquluzadə" monoqrafik foto-albom qiymətli, dürüst faktlarına, həm də müxtəlif, hərtərəfli məlumatlarına görə nadir tədqiqat əsəridir.

Alim sanki Cəlilin müasiri olmuş, təzkirəçi kimi ədibin hər ayını və gününü, həyatında baş verən hadisələri zərgər dəqiqliyi ilə qələmə alaraq çoxminli oxucularına, bir də gələcək tədqiqatçılara çatdıraraq vətəndaşlıq nümunəsi göstərmişdir. Bu foto-albomdakı faktlar gələcək cəlilşünas tədqiqatçılara stimul verəcək, yeni-yeni əsərlərin yazılmasına zəmin yaradacaqdır. Xalq yazıçısı Anar demişkən: "Böyük yazıçılar bütün nəsillərin yaşıdıdırlar. Cəlil Məmmədquluzadə də babalarımızın, atalarımızın mənəvi yaşıdı idi. Bizim nəsil də ona öz yaşıdı kimi, bir çox problemlərimizin həllinə çalışan müdrik qardaş kimi baxır. ... və bizdən sonra gələn nəsillər onu yenidən nəşr edəcək..." Bizcə, Cəlil haqqında yazılmış cild-cild əsərləri, o cümlədən İsa müəllimin hazırladığı "Cəlil Məmmədquluzadənin nəsil şəcərəsi" ədəbiyyatşünaslığımızda bir yazıçının timsalında nəsil şəcərəsini öyrənmək baxımından ilk təşəbbüs kimi qiymətlidir (etiraf edək və təəssüflə bildirək ki, dünya təcrübəsində şəcərə məsələsi az yazıldığı halda, Azərbaycan yazıçılarının da nəsil şəcərəsi ədəbiyyatşünaslığımızda diqqətdən kənarda qalmışdır, bu vacib işə başlanmağın vaxtı çatıbdır - B.B.).

Cəlil Məmmədquluzadənin "Əsərləri"nin dördcildlik nəşrinin birinci cildinə yazdığı böyük həcmli müqəddimə də materialların zənginliyi, faktların səhihliyi ilə çox dəyərli nəticələrdir. Təbii ki, bütün bunlar da yuxusuz gecələrin, gərgin, daimi, narahat axtarışların nəticəsi kimi dərk edilməli və qiymətləndirilməlidir.

Bir maraqlı cəhəti də qeyd edək ki, alim o vaxtlar çox gənc idi. M.Cəlil 1931-ci ildə dünyasını dəyişmişdi. O, görmədiyi, iştirakçısı olmadığı bir dövrün, içində yaşamadığı bir mühitin mənzərəsinin "tablosu"nu çəkməli, yaradıcılıq nərdivanını aybaay, ilbəil, faktları təhrif etmədən tədqiq etməliydi.

(Ardı var)

Baba BABAYEV

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2017.- 4 aprel.- S.6.