Mən Dilbəri sordum...

Göydələnin təpəsində yamyaşıl ot bitib...

Hündür binaları Günəşi gizlədən şəhərin mərkəzində, tıxacların əsəblərlə oynadığı, maşın siqnallarının qulaq batırdığı yerdə təbiətin bu bapbalaca parçası elə əcaib görünür ki... Amma axı, həyatda hər şeyin cavabı var! Heç nə təsadüfi deyil, axı! Nə qədər əcaib, nə qədər qəribə görünsə də, orda, daşların arasında bu zərif bitkinin cücərməsi təbiət hadisəsidir... Necə olub görəsən bu? Bir quş dimdiyində dən aparırmış balalarına, külək vurub alıb ağzından o toxumu... Toxum daşların arasına düşüb. Xoşbəxtlikdən yağış yağıb həmin gecə... Toxumu isladıb yaxşıca... Səhər tezdən hava açılıb, gün çıxıb, münbit şərait yaranıb o toxumun cücərməsiyçün. Və bu minvalla heç uyğun olmayan fəsildə, heç ağıla gəlməz yerdə ot bitib! Sevgi də belə yaranır! İnanılmaz bir məqamda, gözləmədiyin yerdə, heç ağlına də gətirmədiyin adama aşiq olursan! Özünü, hisslərini tanıyırsansa, bunu anındaca anlayırsan. Yox, əgər içindən, qəlbində baş verənlərdən xəbərsizsənsə, onda bir az zamana ehtiyacın olacaq. Elə hey düşünəcəksən, “axı, necə oldu bu?” - deyəcəksən özünə. Beynində yüz dəfə irəli-geri fırladıb baxacaqsan o səhnələrə... Və birdən hər şey su kimi aydın olacaq, su üzünə çıxacaq düşüncələrin, durulacaqsan, için işıqla dolacaq.

Bax elə o an, gözünün içinə baxdığın dəqiqədə, o da nəfəs çəkmədən baxdı, sonra qaçırtdı gözlərini... İldırım vurdu elə bil səni! Allahın OL kəlməsi kimidi bu... Dünyanın, həyatın, kainatın başlanğıcıdı bu OL əmri... Və məncə, hər insana ömründə bir, ya bir neçə dəfə OL deyir Yaradan. Sevgi göndərir onun qəlbinə və bunun hansı yaşda baş verməsindən asılı olmayaraq, hər şey yenidən başlanır...

Başlanğıc...

Dilbər nə biləydi? Nə biləydi ki, əmisi arvadı Fəramuşun onu Pedaqoji İnstitutun buraxılış gecəsinə dəvət etməsi və o məclisə getməsiylə həyatı dəyişəcək? Sözün bütün mənalarında... Böyük sevgi də, uzun ayrılıqlar da, qorxular, itkilər, vahiməli gecələr və işıqlı gündüzlər də o gündən, o məclisdən - gözlərindən od yağan, ilhamı çağlayan Müşfiqlə ilk görüşdən sonra başlanırdı. Daha doğrusu, hər şey elə o an baş verdi. Dilbər xanım Axundzadə illər sonra Müşfiqin xatirəsinə, əlli illik yubileyinə həsr edəcəyi “Müşfiqli günlərim” kitabında o anı, uzaq görüşü, şairlə ilk dəfə rastlaşdığı məqamı belə xatırlayacaqdı:

“Müşfiqin əynində səliqə ilə tikilmiş qəhvəyi kostyum, ona uyğun üst köynəyi və qalstuk, ayağında qəhvəyi ayaqqabı vardı. Alnının üstünə düşən qara tellərini tez-tez arxaya atırdı. Yoldaşlarından fərqli olaraq, Müşfiq həyəcanlı və tutqun idi”.

O gün həyatla, sevgiylə, ilhamla, ümidlərlə, sözlə dolu Müşfiqin bir neçə il sonra olacaqlardan xəbəri yoxdu. Bütün dəhşətlər qarşıda idi. Amma heç bura qədər də şairin həyatı asan olmamışdı.

Mikayıl Müşfiq tədqiqatçısı Gülhüseyn Hüseynoğlu “Müşfiq” monoqrafiyasında şairin keşməkeşli uşaqlıq illəri haqda yazır: “Ağır güzəranda, çətinliklər içərisində, insanı göz açmağa qoymayan ehtiyacla əlbəyaxada Müşfiq qayğısız uşaqlıq illərinin fərəhini duya bilməmişdi”. Bütün bu çətinliklərə səbəb isə şairin lap körpə vaxtı anasını, altı yaşında olanda isə atasını itirməsiydi. Müşfiq artıq məşhurlaşandan sonra “İnsan qəlbinin mühəndisi postunda” məqaləsində yazırdı: “Hələ atamın sağlığında güzəranımız çox ağır keçdiyi halda, lap uşaqkən anam, sonra atam vəfat etdi. Mən bir yetim halında daşkəsən əmim və bibimin yanında qaldım. Ac, yalavac, çılpaq bir yaşayış keçirdim”.

Müşfiqin bütün dərdlərinin, hisslərinin ən gözəl ifadəsi şeirləridir. Elə yetimçiliklə keçən uşaqlığını da şeirlərində daha təsirli şəkildə qələmə alıb. “Qaya” poemasının sonluğunda yazır:

Nə ata çağırışı, nə ana səsi,

Bunların gül kimi lətif busəsi

Ruhuma ətrini saça bilmədi.

Mənim cocuq dərdim heç əksilmədi.

Şair “Əfşan” poemasında da əmisi evində günlərini keçirən yetim qızın, Əfşanın yaşantıları vasitəsiylə öz ağrılarını dilə gətirir:

Doğrudan öksüzlük ağır kədərmiş,

Çək, zavallı bəbək, bu kədəri çək!

“Öksüz” sözü “yetim” mənasında işlənir. Amma bu sözdə nə isə bir yiyəsizlik, kimsəsizlik çaları da duyulur. Və məhz bu cür, öksüz, yiyəsiz, kimsəsiz böyümüş Müşfiqin Dilbərə bağlanmağında bir sığınacaq tapmaq arzusu da var... Dilbər onun təkcə sevgilisi yox, həm də “valideyni”, dostu, sirdaşı, övladı olmalıydı... Belə də oldu!

O qaçdı məndən...

İstər Dilbər xanımın “Müşfiqli günlərim” kitabında yazdığı hadisələrin gedişatından, istərsə də şairin öz şeirlərində təsvir etdiklərindən bəlli olur ki, bu incə, işvəli qadının sevgisini qazanmaq Müşfiqə heç də asan başa gəlməyib. Burda, əlbəttə, təkcə Dilbərin tərəddüdləri, aşiqini intizarda saxlamaq bacarığı yox, dövr, zaman, zəmanə də rol oynayır. Ovuc içi boyda şəhərdə hamı bir-birini tanıyırdı. Və təəssüf ki, “camaat nə deyər” düşüncəsi o vaxtlar da hakimdi. Amma olan olmuşdu:

“ - Məni unutmamışdın ki?

Birdən-birə mənə qəribə bir güc gəldi:

- Sizi heç unutmaq olar?! - dedim, - Siz yadıma düşəndə “Küləklərə” qoşuluram. Sizin bir neçə şeirinizi əzbər bilirəm”.

Dilbər xanımın söylədiyi “qəribə bir güc”ün adı sevgidi. Və elə bu yerdə, bu cavabı ilə Dilbər Müşfiqi birdəfəlik qazandı. Şeiriylə nəfəs alan, dünyanı, həyatı şeirindən keçirib yaşayan adama - Şairə də belə söz demək olardı? Və o şair bu cür etirafın, həm də gözəl qadından gələn sözlərin qarşısında tab gətirə bilərdimi? Yox, əlbəttə, yox! Bütövləşdi Müşfiq... Əslində, şeirlərinin ünvanını tapdı:

Sardı gözlərimi incə bir duman,

Nə yüksəyi gördüm, nə də alçağı...

Rəsul Rza Müşfiqin faciəvi taleyinə həsr etdiyi “Qızılgül olmayaydı” poemasını Dilbərə müraciətlə yazıb. Və məhz bu məqamı, Dilbərin Müşfiqə şair kimi təsirini də vurğulayıb:

Bəlkə o belə şair olmazdı,

bu xalq,

bu torpaq,

o yaşıl yarpaq,

o aydın səhər,

bir də sən,

Dilbər,

bir də sən olmasaydın!

Rəsul Rza sanki şairliyin reseptini verir burda. Axı, doğrudan da xalqına sevgi də, torpağına bağlılıq da, təbiətə - “o yaşıl yarpağa” vurğunluq da, səhərlərin aydın olacağına ümid də Şair üçün hava, su kimi vacibdi. Bir də sevgi! Qadın! Müşfiqinsə həyatında Dilbər! Şairlik həm də Dilbəri, onun məhəbbətini qazanmaq üçün vasitə idi artıq.

Bu məqamda böyük türk şairi Nazım Hikmətin məhbəsdən xanımı Pirayəyə yazdığı məktubunu xatırlayıram:

“Tanıdığım bütün insanlar arasında nə sənin böyüklüyündə bir şairə, nə də sənin qədər şeiri anlayana rastlamadım. Sağ ol Pirayə, sənə layiq olmağa çalışmaq ömrümün ən böyük işidir. Madam ki, sən bu qədər iyi və gözəlsən, dünya və insanlar mütləq iyi və gözəl olacaqlar”.

Pirayə şeir yazmırdı! Şeiri sadəcə, yazdırırdı. Elə bu “xasiyyəti” ilə şair idi, yəni şeir yaradan idi. Dilbər xanım sonralar Müşfiqə bir neçə şeir yazsa da, o həm də Müşfiqin şeirlərinin “həmmüəllifi” idi. Şeirə çevrilən duyğuların səbəbkarıydı, ona görə... Şair özü də bunu belə etiraf etmişdi: “Dilbər, şeir mənim həyatımdır. O, həmişə pərvazlanmaq istəyən bir quşa bənzər. Sən isə bu quşun qanadlarısan!”

Həm də, Müşfiq özü dediyi kimi, “bir ayağı qaçaraq olan” sevgilisini şeirlə bağlayırdı özünə:

Gözlədim yolunu hava qarardı,

Bu qaranlıq hava ruhumu sardı.

Səndən qəmgin könül sevinc umardı,

Sən ey səadətim, neçin gəlmədin?

Görüşə gecikən qadın bu cür ürək titrədən misralarla qarşılanarsa, növbəti dəfə intizarda saxlayarmı aşiqini?! Amma Dilbər saxlayırdı. Hətta nişanlanandan, ailə qurandan sonra da Müşfiqi darıxdırır, özü haqda düşündürür, hərdən də lap ürəyini üzürdü... Uzaqlıqla! Uzaqlığı ilə!!!

Və uzaqlıq...

Dilbər xanım Gəncədə anadan olmuşdu. Bakıya oxumağa gəlmişdi, Pedaqoji Texnikomda təhsil alırdı. Amma ara-sıra həm təyinatıyla bağlı, həm də ailə üzvləriylə görüşmək üçün Gəncəyə gedirdi. Əgər Dilbər-Müşfiq sevgisini bir roman, yaxud dastan kimi qəbul eləsək, bunun ən təsirli məqamı uzaqlıqdı. Bütün qəlbiylə, ruhu, varlığıyla birinə bağlanan adamın məsafələrə dözümü olarmı?

Dilbər Axundzadənin kitabında Gəncəyə müxtəlif vaxtlarda bir neçə gedişi təsvir olunub. Hər dəfə də Müşfiq bu gedişləri, uzaqlığı dərd kimi, çəkilməz, ağır bəla kimi yaşayıb. Həsrətdən şeirlər yazıb... Hətta hirslənib, hətta qısqanıb, hətta ittiham edib sevdiyi qadını. Bir də ən maraqlısı budur ki, Müşfiqin dostları da onun Dilbərdən uzaqda keçirdiyi günlərdə necə əzab çəkməsini biliblər. İllər sonra Rəsul Rza “Qızılgül olmayaydı” poemasında Müşfiqin dilindən, onun üslubuna uyğunlaşdıraraq bir neçə şeir yazır. Guya bu, şairin xəyali bir şeir dəftərindən tapılmış parçadı:

Dilbər Gəncəyə gedib.

Niyə gedib axı, niyə gedib?

Mən ki onsuz

bir gün qala bilmirəm.

Gözümdə qəm,

Dilbər!

Sənsiz dura bilmirəm.

Rəsul Rzanın Müşfiqin ölümündən təxminən iyirmi il sonra onun məhz bu hisslərini qələmə alması təsadüfi deyil. Çox güman ki, elə o çətin günlərində Müşfiq dostuyla dərdləşib, həsrətini bölüşüb.

Ürəyi dözməyəndə Səməd Vurğunu da götürüb Gəncəyə getmişdi hətta...

“Dilbər bacı, bizim bu dağlara gəlməyimizin - dedi, - bir səbəbi var. O da Müşfiqin aşıq Kərəmə dönməsidir.

...Bilmirəm siz bunu necə ovsunlamısız ki, şəhərdə nə gecəsi, nə də gündüzü var. Gördüm bu gedişlə o Kərəmi keçib Məcnun olacaq, dözməyib dedim ki, gedək Gəncə dağlarına, bəlkə ürəyin orada təskinlik tapdı...”

Bu sözləri Müşfiqlə birgə Gəncəyə, Dilbərin görüşünə gedən Səməd Vurğun demişdi. Bəlkə bununla dostuna kömək etməyə, Dilbərin ürəyini yumşaltmağa çalışırdı, bilmirəm. Hər halda Müşfiqin çəkdiyi həsrətin də, nigarançılığın da bir faydası vardı. Yeni şeirlər, sevgi şeirləri yaranırdı bu duyğulardan.

Rəfiq Zəka Müşfiq şeirlərindəki bu çaları, bu hissi xüsusi vurğulayaraq yazır: “Sevgi şeirlərində ayrılıq çəkmiş bir gəncin işıqlı kədəri var. Bu kədər sənə dünyanı sevdirən məhəbbətinin ziynətidir. Könlün bu məhəbbətə qarşı çocuqdur”.

Doğrudan da, dəcəl bir uşaq ərköyünlüyü duyulur Müşfiqin bəzi şeirlərindən. Məsələ burasındadır ki, Dilbər karyerasını qurmaqda israrlı idi. Ona görə hətta bəzən başı işlərə qarışdığından Müşfiqin məktublarını cavabsız da qoyurdu. Şair qarışıq, təzadlı duyğular keçirir, bəzən qəzəblənir, bəzən küsür... Hətta şübhələnirdi də... Məktublarından birində Dibərə yazırdı:

“Bilmirəm niyə məktubuma cavab yazmırsan, ürəyimə cürbəcür şeylər gəlir; qorxu, nigarançılıq... Bəlkə də məni unutmusan?! Əgər bilsən sənsiz necə darıxıram! Hər günüm bir il keçir. Bilsəm, səni əlimdən buraxmazdım”.

Müşfiqin ürəyi məktublarla soyumurdu, incikliyini şeirə də çevirirdi:

Ey insan qılıqlı, mələk xülyalı,

Bu ceyran ədalı, tərlan sevdalı!

Hey çalışdım, anlamadım dilini,

Heç bilmədim şeytanmısan,

mələkmisən, ya nəsən?!

“Qurban olduğum” şeirində isə daha yumşaq şəkildə dilə gətirirdi şübhələrini:

Bilməm məni neçin atmış, unutmuş,

Cövrü cəfasına qurban olduğum?

Yoxsa özgəsinə üzünü tutmuş,

Yeni sevdasına qurban olduğum?

Bütün sualların cavabı odu ki, Dilbər xanım sadəcə Qadın idi. Qadın isə həm qılıqlı olmalıdı, həm ədalı, həm Şeytan kimi yoldan çıxarmalıdı, həm Mələk kimi düz yola çəkməli... Cövrü cəfası da öz yerində. Hə, bütün bunları bacarmalıdı qadın... Uzaqdan belə bacarmalı!

Evlilik...

Elə evlilik təklifini də Müşfiq Dilbərə Gəncədə etdi. Qəribə bir sahiblənmə duyğusu hiss olunur bu təklifdə. Yaxşı mənada sahiblənmək... Məktubunda dediyi kimi, “əlindən buraxmamaq”, həmişə bir yerdə olmaq üçün. Əslində yəqin sevərək evlənənlərin hamısı məhz bu ehtiyacdan ailə qururlar. Artıq birgə keçirdiyin saatlar bəs eləmir, sağollaşan kimi darıxırsan, onsuz yaşadığın hər an mənasız olur. Və evlənirsən... Müşfiqlə Dilbərin evliliyi isə sadəcə, iki gəncin həyatında yox, ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızda əlamətdar hadisə idi. 1933-cü ildə baş tutan toyda dövrün şairləri, yazıçıları iştirak edirdilər. Məşum 37-ci ilə hələ vardı... Hələ yaşamaq olardı.

Azərbaycan ailələrinə xas olmayan qəribə bir romantika yağır Dilbər xanımın evlilik illəri haqqında yazdıqlarından. Müşfiqin gündəlik həyatda da qayğıkeş, mehriban, diqqətli münasibəti xoşbəxt edib qadını. Bir də Müşfiqi sevirdi axı... “Sevgilim, sən həmişə haqlısan” - deyən kişini sevməmək olardımı?

Çadrovı küçəsində birotaqlı ev tutub orda yaşayırdılar. Müşfiq 18 nömrəli məktəbdə ədəbiyyat müəllimliyi edir, “Azərnəşr”də redaktor kimi çalışır, dərnək aparır, oxucu görüşlərinə gedir, bir sözlə, şöhrətinin zirvəsindədir. Dilbərin anası da, Müşfiqin bacıları da ara-sıra qonaq gəlir, gənc ailənin qayğısına qalırlar. İstər Dilbər xanımın, istərsə də o vaxtlar yaşamış başqa sənətkarların xatirələrindən, əsərlərindən işıqlı bir HƏYAT yağır. Çox qəribədir ki, dövrün bütün məhrumiyyətlərinə, qadağalarına, sürgün, repressiya qorxularına, kasıbçılığa baxmayaraq, həyat eşqiylə doludu bu insanlar. Rəsul Rzanın təbirincə desək:

Ruzumuz yaxşı gündə

bir parça dağlı çörəyi,

bir tikə

Xaşbulaq ətirli Gəncə pendiri

Çəkməmizdə bağ yerinə

adi zivə kəndiri.

Günümüzü bir manat ödəyirdi.

Ən vitaminli qidamız şeir idi.

Şairin yarızarafat dediyi “ən vitaminli qida” doğrudan da hər şeyin xilası idi. Görünür, artıq söylədiyim kimi, bu insanların həyatla, sevgiylə, işıqla dolu olmalarının da əsas səbəbi mənəviyyatla yaşamaları idi. Bir də nə qədər kədərli olsa da, gələcəyə böyük ümidlər, hər şeyin daha yaxşı olacağına sarsılmaz inamdı bu nikbinliyin səbəbi:

“ - Yaxın vaxtlarda hər şeyimiz olacaqdır. Dilbər, kasıb oğlan idim. Sənin şeir vurğunu olduğunu görüb səni şeirlə aldadıb aldım...” - demişdi Müşfiq Dilbərə. Dilbər kimi bir qadını qazanmaq güclü etmişdi şairi. Ona görə daha da ümidli idi. Amma “yaxın vaxtlarda” nələr olacaqdı... Aman Allah nələr?!

Ağlamayan gözlər ağlasın...

Müşfiq görkəmli dramaturq, şair Cəfər Cabbarlını hədsiz çox sevib. Həm Dilbər xanımın, həm də Cabbarlının həyat yoldaşı Sona xanımın xatirələrindən bəlli olur ki, Müşfiq Cəfər Cabbarlını sənətkar idealı hesab edib, özünün təbirincə desək , “ruh mühəndisi” sayıb. Cəfər Cabbarlının hər yeni əsərindən, hər yeni uğurundan, pyeslərinin səhnəyə qoyulmasından güc alıb. Cəfər Cabbarlı da özündən gənc və xeyli çılğın qələm dostuna böyük dəyər verib. Sona xanım Cəfərin Müşfiqi qəlb dostu saydığını və hətta “Sevil” əsərinin redaktəsindən sonra sevincək otağından çıxanda Müşfiqi görüb qanadlandığını da yazır. Bir sözlə, bu qarşılıqlı sevgi, ehtiram onların hər ikisinin yaradıcılığına müsbət təsir göstərirdi. Yeni əsərlərini bir-birinə oxuyar, uzun-uzun sənət müzakirələri edərdilər.

Təəssüf ki, paxıllıq, gözügötürməzlik Cəfər Cabbarlı kimi parlaq şəxsiyyətin, böyük istedad sahibinin də həyatında olmamış deyildi. Cəfər Cabbarlının teatrı öz monopoliyasına çevirməsi kimi cılız ittihamlar, danoslar onun xəstə ürəyini bir az da ağrıdırdı. Hətta dramaturq bütün haqsız tənqidlərdən, böhtanlardan bezib Sovet Yazıçılar İttifaqına məktub ünvanlamışdı:

“...Əgər bu doğru isə, mən dərhal teatrı tərk etməyə hazıram, təki onlar yazsınlar. Mən başqa müəssisələrə: 14 ildən bəri kimsənin heç bir şey yazmadığı və mənim bu il iki libretto yazmalı olduğum operaya; heç vaxt işləmədiyim və buna baxmayaraq, repertuarını mənim “1905-ci ildə”, “Almaz”, “Yaşar”, “Sevil” pyeslərim təşkil edən rus işçi teatrına; 14 ildən bəri kimsənin heç nə etmədiyi, mən isə özümü ora da borclu saydığım Azərkinoya; habelə pyeslərimin əksəriyyəti oynanılan özbək, türkmən, tacik, tatar teatrlarında, fəhlə klublarında işlərəm, nəhayət, tamamilə yazmaya bilərəm, təki o yoldaşlar yazsınlar”.

Nə qədər də “müasir” səslənir, deyilmi? İş görən, zəhmət çəkən insanı əlindən bir şey gəlməyən biveclərin, bisavadların, istedadsızların daşlaması və adamın bezib “tərk etməyə hazıram”, “tamamilə yazmaya bilərəm” - deyib özünəməxsus üsyan etməsi...

Həm gərgin, fasiləsiz iş, həm sağlamlığının qayğısına qalmaması, həm də qəliz dövrün qəliz işləri Cəfər Cabbarlının ürək xəstəliyini bir az da şiddətləndirdi. 1934-cü ilin 31 dekabrında Cəfər Cabbarlı 35 yaşında ürək tutmasından öldü.

“Cəfər Cabbarlının qəfil ölüm xəbərinin Müşfiqə necə təsir etdiyini yazmaqda qələm acizdir...” - yazır Dilbər xanım. Mənə görə bu xəbər gənc, ümidli Müşfiqin həyatında ilk böyük sarsıntıdır. Cabbarlının ölümünə yazdığı şeiri də ağı kimi səslənir:

Öldü! Ağlamayan gözlər ağlasın,

Qələmlər, kağızlar, sözlər ağlasın!

Cabbarlının ölümü Müşfiqin qanadlarını qırmışdı sanki... Amma bu, hələ ümidlərin sonu deyildi. Qarşıda ümidli, sevincli bir yay qalırdı... 1936-cı ilin yayı!

Bu yaz bir başqa yazdı...

Müşfiqin ən məşhur sevgi şeirlərindən biri, bəlkə birincisi “Yenə o bağ olaydı” şeiridir. 1936-cı ilin yayında yazılıb bu şeir. Nə zaman ki Rəsul Rza, Ənvər Məmmədxanlıgilin ailələri, Əhməd Cavad Şükriyyə xanımla və övladlarıyla, bir də Mikayıl Rzaquluzadə Pirşağıda dincəlirdilər, həmin yay. Həftəsonları Məmməd Arif, Əlağa Vahid, Sabit Rəhman, Müşfiqlə Dilbər gəlirdilər. Rəsul Rzagilin bağında uzun, şeir, söz, zarafat dolu axşamlar keçirərdilər.

Bunların hamısını akademik Rafael Hüseynovun son dərəcə təsirli “Bağ romanı” essesindən öyrənirik. Rafael müəllim o sevinc, ümid, fərəh dolu yayı o qədər gözəl yazır, o qədər təsirli şərh edir ki, özünü uzaq illərin arxasında qalmış o günlərdə hiss edirsən... Ancaq bu essenin bir üstünlüyü də Müşfiqin məşhur “Yenə o bağ olaydı” şeirinin tarixçəsini açmasıdır.

Demə, şair bu şeiri Ənvər Məmmədxanlının bacısı Arifəyə yazıbmış. Rafael Hüseynov Arifənin ömrünün son günlərində onunla söhbət edib, bu həqiqəti öyrənib:

“Bir gün mən dərsdən qayıdanda Sabir bağının yanında onunla üz-üzə gəldim. Dedi: “Ba, nə xoş bir təsadüf”. Heç yadımdan çıxmır. Dedi: “Nə yaxşı oldu səni gördüm. Məndə sənə çatası bir şeir var. O şeiri verəcəm sənə”. Bükmüşdü, belə dəftər kağızı idi. Verdi, mən də alıb qoydum çantama. Sonra açıb baxanda gördüm yuxarısında yazıb: “Arifəyə. Yenə o bağ olaydı”. Ürəyimdə dedim, görən, bizim bağı yazıb bu? Oxuyub gördüm ki, bağda nə olubsa, hamısı bu şeirdədir”. - deyən Arifənin Müşfiqə aid elə bir “iddiası” da yoxdu. Yəni, şeirdi yazılıb, vəssalam. Həm də axı Müşfiq çılğın idi, çox çılğın. Ara-sıra başqa gözəllərə də şeir yaza bilərdi... Dilbər özü də bunu sonralar təmkinli bir xanım müdrikliyi ilə etiraf edirdi:

“Müşfiq bütün məhəbbət şeirlərini mənə həsr etməyib. Məndən əvvəl yazdıqları da vardı, ikincisi də Müşfiq surətpərəst idi, hətta bircə dəfə görüb gözəlliyinə heyran qaldığı qıza da məhəbbət şeiri yaza bilərdi. Nəinki bircə dəfə rastlaşdığı, lap yuxusuna girmiş bir gözələ də şeir həsr etdiyi olub”.

Müşfiqsiz günlər... Müşfiqsiz Dilbər!

Dilbər xanımın “Müşfiqli günlərim” əsəri yarımçıq qalır elə bil... Müşfiqlə birgə həyatı yarımçıq kəsildiyi kimi... Müşfiqin aparıldığı o məşum gecə haqqında heç nə yazmır. Sonralar qələmə aldığı yazılarında da o gecəyə aid nə isə yoxdu. Görünür, o gecənin dəhşətini, keçirilən hissləri yazmaq mümkünsüzdü...

...1937-ci ilin 4 iyunu... Həmin gecə apardılar Müşfiqi. Onunla eyni gecədə Əhməd Cavadı da, Hüseyn Cavidi də apardılar. Hər üçünü gedər-gəlməzə!

Bu ilin, repressiyaların məntiqi, yaxud məntiqsizliyi haqqında çox yazılıb. Ona görə Müşfiqin “günah”ını araşdırıb tapmaq çətindi. Çünki şairin Sovet rejimini tərənnüm edən “28 aprel”, “Lenin”, “26-lar”, “Stalin” kimi əsərləri də vardı. Üstəlik kimsəsiz, yetim bir uşağın günahı nə ola bilərdi ki? Dilbərin əmisi İdris Axundzadə 36-cı ildə tutulmuşdu. Ehtimallardan biri odur ki, Müşfiq də bu adamla dostluq və qohumluq əlaqələrinin güdazına gedib. Amma yenə də heç bir məntiq yoxdur burda...

Bu yazıya hazırlaşdığım vaxtda Milli Kitabxanada dövrə aid məqalələrlə tanış olduqca dəhşət bürüyürdü məni. Akademik Rafael Hüseynov “İçimizdəki qurd” essesində bu yazıların bəzilərini şərh edir, onlardan parçalar gətirir. Mənimsə bunu etməyə cəsarətim çatmır. Həm də axı sevgidən, Dilbər-Müşfiq dastanından danışdığımız yerdə bunlara nə hacət? Sadəcə, bu yazılarla tanış olanda bütün zamanların və dövrlərin ən həlledici “silahının”, paxıllığın gücünü bir daha dərk etdim. Rafael müəllim bunu həmin essesində dəqiq ifadə edib:

“... Müşfiqin gedişinin labüdlüyünü törədən siyasi səbəblərdən savayı mühüm səbəb də vardı. Paxıllıq. Müşfiq istedadlı idi, amma həm də talantlı olduğunu gizlətməyən idi... Bu isə paxılları daha da yandırırdı”.

Müşfiqdən sonra, elə həmin ilin 2 noyabrında Dilbər xanımı da “vətən xaininin arvadı” kimi həbs etdilər. Həbsxanada olmazın mənəvi və fiziki işgəncələrə tab gətirməyən Dilbər havalanmışdı... “Yazıq Dilbər! Dilbər hey... Müşfiq gəlsin...” - deyib qışqırırdı. Bir müddət ruhi xəstəxanada müalicə alandan sonra anası Leyla xanımın səyləri, müəyyən yerlərə yazılı müraciətləri nəticəsində Dilbər xanım azadlığa çıxdı... Lakin bu, azadlıq idimi? Müşfiqsiz, hələ üstəlik üzərində ən müxtəlif dözülməz yarlıqlarla necə yaşayaydı zavallı qadın? Necəsə xilas olmalıydı... Yenə Rafael Hüseynovun essesindən Dilbər xanımın sonrakı taleyi haqqında öyrənirik:

“Dilbər xanımın oğlu, qızı vardı, hələ sonuncudan əvvəlki ərindən də bir oğlu cavan yaşında epilepsiyadan tələf olmuşdu. Amma birinci əriylə yerli-dibli rəsmiləşməmişdi izdivacları, ikinci əriylə də uzun müddət nikaha girə bilməmişdi”.

İllər sonra Dilbər xanımın qızı Leyla Axundzadə “Müşfiqli günlərim” kitabının yeni nəşrinə ön sözündə yazırdı: “Anladım ki, anam Dilbər Axundzadəyə güc-qüvvət verən, onu mətin, şux saxlayan ölməz Müşfiq məhəbbəti, Müşfiq ruhu imiş...”

Leyla xanımın sözlərindən də, ümumiyyətlə, Dilbərin ömrünün sonuna kimi Müşfiqlə bağlı tədbirlərə, görüşlərə getməsi, onun haqqında yazmasından da bəlli olur ki, sonrakı evliliklər ona sadəcə, xilas üçün, bəlkə kiməsə sığınmaq üçün lazım olub. Bəlkə də, ana olmaq, ömrünü balalarına həsr etmək üçün... Axı, onun Müşfiqdən olan Yalçın adlı oğlu iki aylıq tələf olmuşdu?! Dilbər xanım bu mənada da yaralı idi... Ona görə sonrakı evliliklərini heç vəchlə Müşfiqə xəyanət kimi yozmaq olmaz...

O, ömrünün sonuna kimi bir vaxt intizarda saxladığı, gözlətdiyi, amma bütün qəlbiylə sevdiyi Müşfiqinin həsrətiylə yaşayırdı. Bunu Müşfiqin “Qurban olduğum” şeirinə cavab kimi yazmışdı:

Gözlərim yoluna həsrətlə baxar,

Həsrətin qəlbimi yandırar, yaxar.

Of! Bilsən ürəyim necə darıxar,

Ay şirin dilinə qurban olduğum!

1990-cı ildə o həsrət sona yetdi... Dilbər də əbədi yumdu gözlərini.

Bu dünyada isə onlardan şeirlər, nəğmələr qaldı.

Bir də dillərə dastan olan sevgiləri...

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2017.- 8 aprel.- S.16-17.