Bəkir Çobanzadə macar mətbuatında

Heç bir xalqın mədəniyyəti qapalı mühitdə formalaşmır. Türk xalqları da bu cəhətdən istisna deyildilər. Bəkir Çobanzadə yuxarıda adıçəkilən yazısında bir neçə amilə əsaslanaraq tarix boyu ümumtürk mədəniyyətinin təmasa girdiyi digər mədəni təmayülləri, yaxud məruz qaldığı təsirləri müəyyənləşdirməyə çalışmışdı. Müəllifin fikrincə, din birliyi zəminində ərəb, qonşuluq və tarixi tale birliyi zəminində İran mədəniyyəti bəlli dövrlərdə türklərdən qətiyyən yan keçə bilməzdi. Qədim Çində, yaxud Hindistanda imperiyalarını quran qədim dövr türkləri də Çin, yaxud hind mədəniyyətinin təsirini üzərlərində hiss etmişdilər.

"Səthi ərəb təsiri ilə müqayisədə fars mədəniyyətinin etkisi daha güclü və dərin olmuşdu, - müəllif fikrinə davam edərək yazırdı: - Hətta deyərdik ki, türk-tatarların dünyagörüşünü əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirmişdi. Türk-tatar eposlarının, nağıllarının, əfsanələrinin, məhəbbət novellalarının motivlərini fars folklor poeziyasında tapmaq mümkündür. Bir sıra türk-tatar mahnılarında fars şəhərlərindən olan gözəllər yada salınır. Novellalarda hadisələrin baş verdiyi yer də əksərən fars şəhərləridir. Süjet də əsasən fars elementlərindən təşəkkül tapmışdır".

Lakin təbii ki, fars ünsürləri eyni dərəcədə bütün türk mədəniyyətinə nüfuz edə bilməzdi. Belə təsir daha çox regional xarakter daşımışdı və özünü tarixən İran mədəniyyətinə yaxın ərazilərdə yerləşən türk torpaqlarında göstərmişdi. Bəkir Çobanzadə bu baxımdan Qafqazda Azərbaycanı, Türküstanda isə Buxaranı xüsusi fərqləndirirdi. Və etiraf etmək lazımdır ki, ümumən düzgün siyasi-tarixi qənaətlərə gəlirdi. Bunu aşağıdakı sətirlərdən də sezmək mümkündür:

"Bu çoxəsrlik təsir nəticəsində azərbaycanlılar və Qafqaz türkləri (Cənubi və Şimali Azərbaycan nəzərdə tutulur - V.Q.) islamı "fars libasında" qəbul etmişdilər. Yəni onların arasında fars milli ənənələrinin və tarixi şəraitin təsiri altında formalaşan islam yayılmışdı. Azərbaycanlılar və Qafqaz müsəlmanları şiə (əslində şiəlik məzhəbi Qafqazda yalnız Azərbaycan türkləri arasında yayılmışdı -V.Q.) olduqlarından onların dini hissləri bəzi hallarda milli hissləri üstələyirdi. Bu baxımdan da lap son zamanlara qədər özlərini iranlı, yaxud ən yaxşı halda sadəcə şiə hesab edirdilər. Lakin həmişə türk mədəniyyətinin əsas ünsürlərini qoruyub saxlamışdılar. Yəni əvvəlki dövrlərdəki kimi yalnız türkcə danışır, türk şərqiləri oxuyurdular. Bir sözlə, heç vaxt tam iranlı olmamışdılar".

Maraqlıdır ki, Bəkir Çobanzadədən təxminən iyirmi il əvvəl ali təhsil ardınca Fransaya, Parisə yollanan Əhməd Ağaoğlu da özünü türk milliyyətçisi kimi təsdiq edənə qədər şiə-iranlı və rus təbəəsi mərhələlərindən keçmişdi...

Buxara türkləri (sartlar) sünni idilər. Lakin fars təsiri onların arasında irandilli taciklər vasitəsi ilə yayılırdı və Bəkir Çobanzadənin dəqiq müşahidə etdiyi kimi, milli-mədəni müqavimət hissinin kifayət qədər güclü olduğu Azərbaycanla müqayisədə daha məhvedici xarakterə malik idi.

Müəllifin fikrincə, qismən fars mədəniyyəti orbitinə daxil olan iki türk arealından başqa Kazan, Krım, Sibir, qərbi və şərqi Türküstan tatarları arasında Osmanlı təsiri daha geniş yayılmışdı. Osmanlıya yaxınlıq baxımından təbii ki, adları çəkilən ərazilər bir-birlərindən fərqlənirdilər: "Osmanlı-türk ədəbiyyatı Krım və Kazan tatarlarının poeziyasına son dərəcə fövqəladə təsir göstərmişdi. Bu son zamanlara qədər yalnız osmanlı-türk dili onların arasında yeganə düzgün və təqlidə layiq dil sayılırdı. Ədəbiyyatın dili, "kitab dili" (bu ifadə məqalədə türkcə verilmişdi - V.Q.), yəni ədəbi dil osmanlı türkcəsi idi"

Bəkir Çobanzadə türkcənin dolğun və mükəmməl bir şeir, sənət dili kimi farscanın qarşısına çıxarılmasını əsərlərini mükəmməl Cağatay şivəsində yazmış böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin (1441-1501) xidməti sayırdı. Təbii ki, bu gün kifayət qədər mübahisəli görünən fikirlərini də ilk növbədə onun "Mühakimətül-lüğəteyn" əsərinə istinadla əsaslandırırdı. Həm də Nəvainin yalnız ana dilinə böyük, ülvi məhəbbətinə görə təqdir etmirdi. Onun türk olduqları halda fars dilində yazmağa üstünlük verən soydaşlarına kəskin tənqidi, hətta inkarçı münasibətini şairin vətən ədəbiyyatı və türklük qarşısında son dərəcə mühüm, hətta tarixi xidməti sayırdı. Eyni zamanda, Nəvainin türkcənin zəngin lüğət tərkibindən, xalq danışıq dilinin imkanlarından istifadə yolu ilə ən mürəkkəb mətləbləri, ali hiss və duyğuları ifadə etmək məharətini yüksək qiymətləndirirdi.

Əlbəttə, şeir dili olaraq türkcəyə kimin birinci müraciət etməsi məsələsində Bəkir Çobanzadə ilə mübahisə aparmaq mümkündür. Çünki həmin proses müəllifin davamlı olaraq fars ədəbiyyatı orbitində saydığı Azərbaycan türkləri arasında daha erkən başlamışdı. Nəvaiyə qədər türk şeir dilinin İzəddin Həsən oğlu (XIII əsr), Qazi Bürhanəddin (1345-1398), İmadəddin Nəsimi (1369-1417) kimi görkəmli sənətkarları yetirmişdi. "Ol səbəbdən fars ləfzilə çoxdur nəzm kim, Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur" - deyən Məhəmməd Füzuli (1494-1560) isə Azərbaycan türkcəsi ilə təkrarsız poeziya inciləri yaradaraq bu çətinliyi birdəfəlik və həmişəlik aradan qaldırmışdı. 1920-ci illərin ikinci yarısında, Bakı Universitetinin professoru kimi Bəkir Çobanzadə bütün bu məsələləri elmi dərinlik və obyektivliklə işıqlandıracaq, Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri haqqında monoqrafiyalar qələmə alacaqdı. Budapeştdə isə təbii ki, tədqiqatçının əlinin altında kifayət qədər material yox idi. Digər tərəfdən, mənbələr olduğu təqdirdə də, ümumi məlumat xarakterli jurnal məqaləsində bütün məsələlərdən geniş şəkildə söz açmaq da, təbii ki, mümkün deyildi.

"Rusiya tatarlarının mədəniyyət həmlələri" məqaləsinin mühüm hissəsi XVI-XIX əsrlərdə Volqaboyundan Mərkəzi Asiyaya qədər ucsuz-bucaqsız türk torpaqlarının rus idarəçiliyi altına keçməsi və çarizmin bu ərazilərdə yerli xalqlara qarşı yürütdüyü ruslaşdırma siyasətinə həsr olunmuşdu. Rus təsiri tamamilə yeni tipli hadisə idi. Əgər ərəblər və farslarla ümumi din, Hindistan və Çinlə qismən əski dini inanclar, qismən ümumi Şərq çətiri altında bir araya gəlmək mümkün idisə, Asiya köklərini inadla inkar edən ruslar bu qəliblərin heç birisinə sığmırdı. Bəlli bir dövrə qədər müstəqil, yaxud yarımmüstəqil tatar xanlıqlarının mövcudluğu da əlaqələrin daha geniş müstəvidə, cəmiyyətlər və xalqlar səviyyəsində yayılmasına imkan vermirdi.

Müəllifin fikrincə, imperiya tərkibində türk-tatar kütlələrinin uzun müddət təcrid şəraitində yaşaması onlara hansısa fayda gətirməmişdi. Doğrudur, xalq bütün mümkün vasitələrlə milli varlığını, ilk növbədə isə ana dilini, folklorunu, adət-ənənələrini qoruyub saxlamağa çalışmışdı. Lakin gələcəyə yönəlik ictimai tərəqqi meyarları ilə yanaşıldıqda, bu, əslində qapalı dairə daxilində hərəkətdən başqa bir şey deyildi. Yeniləşmə sehrli dairənin hüdudlarından kənara çıxmağı, yad görünsə də yeniliyi, mütərəqqiliyi ilə seçilən mədəni arealla əlaqələr yaratmağı tələb edirdi. Bəkir Çobanzadə proseslərdən bir qayda olaraq və daha çox Kazan tatarlarının timsalında söz açsa da, onun aşağıdakı müşahidəsi Rusiya imperiyasının digər türk xalqları üçün də səciyyəvi sayıla bilər: "Tatarlar ötən əsrin ortalarına qədər əllərini yanlarına salıb baş verən tənəzzülə adi seyrçi kimi baxır və xilaskar Mehdinin nazil olacağını gözləyirdilər".

Lakin qabaqcıl rus ictimai fikri və mədəniyyəti ilə əlaqə yaratmaq da ilk baxışdan göründüyü qədər asan məsələ deyildi. İmperiyanın rəsmi dairələri öz xalqının tərəqqisini istəyən milli qüvvələrlə əməkdaşlığa xüsusi həvəs göstərmirdi. Əksinə, cahil və irticaçılar arasında istinad nöqtəsi axtarırdı. Müəllif yerli xalqların tərəqqiyə qovuşması yolunda ciddi maneəyə çevrilən siyasətin mahiyyətini açaraq yazırdı: "Missioner İlminski öyrədirdi ki, hökumət vəhşilərin dünyanın xəritəsindən silinməsi üçün fanatik din xadimlərinə yardım etməlidir. Bunun da nəticəsində rus iqtidarı ilə əski fanatiklər ordusu arasındakı iş birliyi get-gedə möhkəmlənmişdi. Növbəti addımlar yeni məktəblərin bağlanması, müəllimlərin həbsə, yaxud sürgünə göndərilməsi, şagirdlərin müxtəlif yollarla təhsildən uzaqlaşdırılması idi. Bax, ruslar tatarları sivilizasiyaya belə qovuşdururdular"

Məkrli siyasətin qarşısında duruş gətirmək üçün tatarlar milli simalarını qorumaq şərti ilə rus dilini öyrənmək, rus mədəniyyətinə dərindən yiyələnmək qərarına gəldilər. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycan türkləri də eyni yolu seçdilər. Elementar yaşam mücadiləsi, haqq və hüquqların mühafizəsi də bunu tələb edirdi. Çünki hakim xalqın dilini bilməmək, qanunlarından bixəbər qalmaq zaman keçdikcə türk-tatarların vəziyyətini daha da çətinləşdirir, onları bütünlüklə oyundankənar vəziyyətə salırdı. Lakin Bəkir Çobanzadənin fikrincə, rus dilini öyrənmək Rusiyanın apologetinə çevrilmək, bu dildə yaranmış mədəniyyəti qeyd-şərtsiz və kor-koranə yamsılamaq olmamalı idi: "Tatarlar hər növbəti addımı atmazdan əvvəl öz keçmiş tarixlərini, babalardan irsən almış olduqları adət-ənənələri əsaslı şəkildə gözdən keçirirdilər. Onlar həmin ənənələrin mövcudluğunu bir an da olsun unutmurdular". Başqa bir mühüm cəhət isə ağıllı şəkildə aparılmış "iş bölgüsü" idi: əgər rus dilinə yiyələnmiş tatarlar gələcəyə aparan yolları tapmağa çalışırdılarsa, "köhnələr", məsələn, Kazan tatarları arasından çıxan Şihabəddin Mərcani, Kayum Nasıri kimi məktəb və mədrəsələrdə yetişmiş alimlər keçmişlə, əski tarixlə etibarlı körpülər yaradılması qayğısına qalırdılar. Eyni zamanda, ruslaşma təhlükəsinin də güclü olduğu, tatarlar arasında milli həyat şərtlərinin, dil və məişətin bir sıra dəyişikliklərə məruz qaldığı da etiraf edilirdi".

Gənc Bəkir Çobanzadə türklərin, ümumən müsəlmanların modernləşmə və müasir mədəniyyətə hansı yollarla qovuşmaları məsələsində məşhur türkoloq, macar paytaxtının elmi brendlərindən biri sayılan professor Armin Vamberi ilə polemikadan çəkinməmişdi. Onun "Qərb mədəniyyəti Şərqdə" adlı kitabında türklərin yeni sivilizasiyanı İngiltərə, yaxud Rusiyadan əxz etmələrinin zəruriliyi haqqındakı fikirlərinə qətiyyətlə etirazını bildirmişdi. Və müstəqil şəkildə belə məntiqi nəticəyə gəlmişdi ki, "kənardan alınan mədəniyyət xalqın tam assimlyasiya olunmasına, habelə əski dəyərlərin itirilməsinə gətirib çıxara bilər". Son otuz ildə milli potensialı sayəsində böyük mədəni tərəqqiyə nail olmuş Hindistan, Şərqi Türküstan (Çin), Yaponiya kimi ölkələrin təcrübəsini nümunə göstərən müəllif kənardan ixrac edilən deyil, milli tarixi nailiyyətlərə və ənənələrə əsaslanan mədəni inkişafı üstün tuturdu. Eyni zamanda böyük dövlətlərin mədəniyyət ixracı əvəzinə müstəmləkəyə çevirdikləri ölkələrə sadəcə öz qüvvələri hesabına geriliyi aradan qaldırmağa, maarif və mədəniyyətlərini inkişaf etdirməyə şərait yaratmaqla bəşəriyyəti yeni milli-mənəvi dəyərlərlə daha geniş çapda zənginləşdirəcəklərini yazırdı. Həssaslığı ilə seçilən digər dəqiq müşahidə isə zorakı assimlyasiya cəhdlərinin, süni mədəniyyət ixracı təşəbbüslərinin xalqın öz əlində olanlardan daha möhkəm yapışmasına stimul yaratması ilə bağlı idi. Necə deyərlər, təsir mütləq əks təsir doğururdu.

Müəllifin qənaətinə görə, XIX əsrin ortalarından etibarən türk-tatar xalqları mədəni tərəqqi baxımından mühüm mərhələyə qədəm qoymuşdular. Bu mərhələ üç inqilabi yeniliyin meydana gəlməsində özünü göstərmişdi: milli mətbuat, teatr və müxtəlif istiqamətli ictimai təşkilatlar yaranmışdı. Təbii ki, Azərbaycanla bağlı məlumatlarının məhdudluğu ucbatından Bəkir Çobanzadə mətbuat, teatr və xeyriyyə cəmiyyətlərinin fəaliyyətini daha çox Volqaboyu və Krım tatarları arasında izləmiş və bu bölgə türkləri üçün səciyyəvi saymışdı. Amma gəldiyi nəticələr ümumilikdə, Rusiyanın türk mətbuatına müncər edilə bilərdi. Məsələn, aşağıdakı müşahidələri eyni ilə XX yüzilliyin əvvəllərində Bakıdakı mətbu nəşrlərə də şamil etmək mümkündür: "Tatar qəzetləri üçün qısa ömürlülük və adlarının tez-tez dəyişməsi səciyyəvidir. Bunun səbəbini ilk öncə mövcud Rusiya gerçəkliyində axtarmaq lazımdır". Yaxud: "Siyasət məsələlərindən başqa qəzetlərdə tatar həyatının mühüm və maraqlı aspektləri - məsələn, tatar dilindən istifadə, tatar ədəbiyyatının, iqtisadi vəziyyətin təhlili başlıca yer tuturdu".

Məqalədə anadilli mətbuatın yaranması və milli məktəblər şəbəkəsinin genişlənməsi biri-birinə bağlı olan, biri digərinə stimul verən proseslər kimi nəzərdən keçirilmişdi. Şübhəsiz, əhalinin savadlı qisminin çoxalması qəzetlərə, kitab nəşrinə, yaxud xeyriyyəçilik fəaliyyətinə və teatr tamaşalarına marağı artırırdı. Mətbuat da öz növbəsində maarifin yayılmasını, ictimai institutların fəaliyyətini daim əhatə dairəsinin fokusunda saxlayırdı.

Yenə də təkrar etməyə lüzum var ki, həyatının Budapeşt mərhələsində Azərbaycanla bağlı bilikləri məhdud olsa da, Bəkir Çobanzadə türk-müsəlman dünyasına dramaturgiya və teatrın bizim məmləkətimizdən yayıldığının fərqində idi. Həmin dövrdə bir sıra Avropa ölkələrində məşhur olan "tatar Molyeri" - M. F. Axundzadə haqda macarlara ilk məlumatı da o çatdırmışdı. Türk dünyasında teatrın nə üçün məhz Azərbaycanda yaranmasının səbəblərinə toxunan müəllif yazırdı: "Bu mənada Qafqaz şiələrində vəziyyət daha yaxşı idi. Onların dini ritualları parlaqlığı və cah-cəlalı ilə seçilir. Aşura günü Peyğəmbərin nəvəsi, Kərbəla yaxınlığında həlak olan Hüseynin şərəfinə şəbih tamaşası göstərilir. Xarakterinə görə bu tamaşada teatrallıq ünsürləri kifayət qədər çoxdur. Tamaşa iştirakçılarından biri şəhid İmam Hüseynin, digəri Yezidin, üçüncüsü çaparın obrazını canlandırır. Mühüm dini ənənə heç şübhəsiz, teatr tamaşalarının ilk dəfə Qafqazda meydana çıxmasına öz güclü təsirini göstərmişdi. Burada artıq 1850-ci ildə Fətəli Axundzadə pyeslər yazmağa başlamışdı. Çoxları onun komediyalarını oxusalar da, dram yaradıcılığından xəbərdar olsalar da, bu əsərlər səhnəyə nisbətən gec qoyulmuşdu. Çünki Qafqaz tatarlarının öz teatrları yox idi. Digər yazıçılar da Axundzadənin ənənələrini davam etdirdilər və sonradan onların əsərləri milyonçu Abdulla Tağıyevin (söhbət məşhur xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevdən gedir, lakin ad orijinalın mətnində yanlış olaraq bu şəkildə verilmişdir - V.Q.) vəsaiti hesabına tikilmiş Bakı teatrının binasında tamaşaya qoyulmuşdu"

Bəkir Çobanzadə özünün də mənsub olduğu xalqı macarlara təqdim edərkən iki mühüm məsələnin üzərində xüsusi dayanmışdı. Bunlardan biri türk-tatarların xarakter və təbiətlərinə, həyat şərtlərinə görə tarixən dini fanatizmə yad olmaları, digəri isə qadının ailə və cəmiyyətdəki mövqeyi ilə bağlı idi. Şübhəsiz, ikinci məsələ Macarıstanda daha çox marağa səbəb olduğundan müəllif təfərrüatlı izahlara ehtiyac görmüşdü. O, yazırdı: "Mən hər bir avropalıda xüsusi maraq doğuran mühüm məsələdən - cəmiyyətimizdə qadının vəziyyətindən indiyə qədər bəhs etməmişəm. Sözə ondan başlamalıyam ki, avropalılar arasında bu qədər qızğın polemika doğuran poliqamiya (çoxnikahlılıq) geniş yayılmış islami adət kimi bizdə yoxdur və heç əvvəllər də mövcud olmayıb. Qadınlarımız türklərin məşhur dostu Pyer Lotinin öz "Ümidsizlər" ("Desenchantees") romanında təsvir etdiyi kimi, həyatlarından narazı, ruh düşkünlüyünə qapılmış deyillər. Doğrudur,bir insan kimi onların da şikayətləri var. Lakin bu ərlərindən, yaxud ailə münasibətlərindən doğan narazılıq deyil. Uşaqlarını erkən yaşda itirmələri, həyat şərtlərinin get-gedə ağırlaşması onları narazı salan başlıca səbəblərdir". Türk qadının öz evində söz sahibi olması, övladlarının, ilk növbədə isə qız uşaqlarının gələcək taleyinin müəyyənləşməsində həlledici rol oynaması nisbi hüquq bərabərliyindən və ailə harmoniyasından xəbər verən məqamlar kimi önə çəkilirdi. Başqa sözlə desək, qadın türk-müsəlman cəmiyyətində həm də mənəvi-hüquqi bərabərliyin müəyyən ünsürlərinə malik idi. Onun fikri ilə hesablaşır, hətta bəzi məqamlarda ondan məsləhət alırdılar.

Qadın problemlərindən danışarkən Azərbaycan realist ədəbiyyatında, xüsusən də Sabir poeziyasında "Fatma-Tükəzban problemi" adlandırıla biləcək məsələ də Bəkir Çobanzadənin diqqətindən yayınmamışdı. Maraqlıdır ki, o da rus təhsili alan, evlənməyə savadlı müsəlman qızı tapmayıb "Anyaları, Sonyaları" yanlayan tatar gənclərinin diqqətindən kənarda qalmış "zavallı Fatimələrdən" söz açmışdı. Eyni zamanda, Kazan və Krım tatarları arasında qadın təhsilinin ağıllı və uzaqgörən şəkildə qurulması sayəsində son dövrlərdə qızların mədəni-ictimai həyatın əksər sahələrinə cəsarətlə nüfuz edə bildiklərinə diqqət çəkmişdi. Köhnə yaşam şərtlərinə və prinsiplərinə qarşı açıq üsyana qalxmış gənc şairə Fatimə, Sibir türkləri üçün bir çox məktəb və xeyriyyə cəmiyyətləri açmış Əzizə xanım, türk-müsəlman cameəsində ilk dəfə şəriət hakimi-qazı vəzifəsinə yüksəlmiş Müxlisə Bubi kimi qadınların fəaliyyətini ictimai həyatda get-gedə dönməz xarakter alan yeni tendensiyanın uğurlu başlanğıcı kimi dəyərləndirmişdi.

Bəkir Çobanzadənin bir sıra mühüm mesajlarla zəngin olan bu məqaləni qələmə aldığı dövrdə keçmiş Rusiya türkləri arasında yeni milli-mədəni intibah dövrü yaşanırdı. Ona görə də özünü həmin taleyüklü proseslərin Avropadakı azsaylı populyarizatorparından biri kimi görən gənc alim də üzərində bu qədər ətraflı dayandığımız yazısını nikbin, major notlarla başa vurmuşdu: "Tatarların keçmişi və indisi haqqında qısa şəkildə demək istədiklərim bunlardır. Biz öz qonşularımızdan, öz düşmənlərimizdən çox şey öyrənmişik. Doğrudur, bütün bunlar böyük itkilər və məhrumiyyətlər hesabına başa gəlib. Başı müsibətlər çəkmiş hər bir xalq kimi biz də yəqin ki, azadlığa qovuşandan sonra indiki və keçmiş məhrumiyyətlərimizi minnətdarlıq hissi ilə xatırlayacağıq.

İnancımız və əxlaqi prinsiplərimiz hər birimizdən özünü qurban vermə bacarığı tələb edir. Sınaqların saflaşdırıcı alovundan sonra vicdanımız daha da kamilləşəcək. Volqa sahillərində, Qafqaz dağlarının zirvələri arasında, Krımda, Buxarada, Kaşqarda, Xivədə, Sibirin sadə şəhərlərində yeni nəsil yetişir. Onların ümidləri də, can atdıqları amallar da yenidir. Gözlənilən Sahib əz -Zamanın -Mehdinin həqiqi övladları da onlar olacaqlar".

Gənc Bəkir Çobanzadənin mühüm xidmətlərindən biri də vətəndən uzaqlarda bu yeniliyin ilk carçılarından birinə çevrilməyi bacarması idi.

Nəhayət bir neçə kəlmə də müəllifin macar mətbuatında işıq üzü görmüş və hələlik bizə bəlli olan sonuncu - dördüncü məqaləsi haqqında. Söhbət "Maqyar Figyelo" dərgisində çap olunan "Tatar mədəniyyəti. Qeydlər" adlı yazıdan gedir. Onun müəllifi redaksiya qeydində "Budapeştdə yaşayan tatar gənci" kimi təqdim olunur. Əslində bu yazıda yeniliyi ilə seçiləcək elə mühüm bir mətləb və məqam yoxdur. Onu tam əsasla yuxarıda geniş şəkildə nəzərdən keçirdiyimiz "Yeni oyanan tatarlıq" məqaləsinin qısa konspekti, yaxud özəti də adlandırmaq olar.

Diqqəti çəkən əsas məqam tarixi ədalətsizliklərdən şikayət ruhu və mövcud mərhələdə tatar-macar dostluğunun labüdlüyü haqqında ürəkdən gələn ilhamlı sətirlərdir. Müəllif şikayətlənir ki, türk-tatar xalqları onlara münasibətdə hər cür rəzaləti və alçaqlığı özünə rəva görən Rusiya imperiyasının süqutundan sonra haqq etdiyi ədalətli münasibət əvəzinə yersiz ittihamlarla qarşılaşır. Qarşılarında azadlıq və müstəqillik kimi böyük bir nemətə yiyələnmək imkanı açıldığı dövrdə onları kifayət qədər mədəni olmamaqda, dövlət quruculuğu üçün zəruri insan potensialı yetişdirə bilməməkdə, mədəni dünyadan geri qalmaqda suçlayırlar.

Bu isə gənc tatar vətənpərvərində Avropaya qarşı bir inamsızlıq yaradır. O, türk-tatar qövmünün yaxın gələcəkdə özlərinə müttəfiq seçmək məsələsində xüsusi ilə diqqətli olmalarını, bu məsələdə tarixlərinə, mədəniyyətlərinə sayğı ilə yanaşan, soy-kök yaxınlığına malik xalqlara üstünlük verməyi zəruri sayır. Belə Avropa xalqlarının önündə isə təbii ki, qardaş macarlar gəlir:

"Bir sözlə, bizə elə fundament lazımdır ki, ona əsaslanaraq, ona dayanaraq biz özümüzə dönə bilək, milli varlığımızı qoruya bilək. Avropa qurumlarına və müəssisələrinə qorxu və heyrətlə deyil, inam və anlayışla baxa bilmək üçün həqiqi tatar köklərimizə qayıtmalıyıq, üstün cəhətlərimizə inanmalıyıq. Bəli, Avropa mədəniyyətinin şüaları bizə uzaq və soyuq görünür. Ələlxüsus da bu mədəniyyəti doğmalıqlarını heç cür ağlımıza gətirmədiyimiz ruslar və fransızlar təmsil və təqdim edəndə! Biz avropalılarla ünsiyyətdə yalnız bilik dalınca getməməliyik, həm də onların özümüzə qarşı münasibətində sevgi və xeyirxahlıq görməliyik. Bu isə yalnız bizim mədəniyyətimizi və mənşəyimizi həqiqətən duymağa, millətimizin qayğısına qalmağa hazır olan bir xalqla ittifaq şəraitində mümkündür. Macarıstanda olduğum iki il ərzində qardaş macarların məhz belə bir xalq olduğuna bütün səmimiyyətim ilə inanmışam. Macar folklorunun bir çox nümunələri öz ritmi və ahənginə, temeramentinə görə, işlətdiyi təşbih və müqayisələr, üz tutduğu mövzular, oynaq və yumorlu üslubu, ideya və dünyagörüşü baxımından bizim xalq yaradıcılığına çox bənzəyir..."

Yəqin ki, Bəkir Çobanzadə özü də yazdıqlarının yalnız xoş bir arzu, şirin bir illüziya olduğunun fərqində idi. Çünki 1918-ci ilin Macarıstanı bizim günlərdə olduğu kimi bir dünya dövləti deyildi, dual Avstriya-Macarıstan imperiyasının süqutundan sonra ölkə özü çoxlu sayda problemlərlə üz-üzə dayanmışdı və belə vəziyyyətdə hətta istəsə də, türk-tatar xalqlarına dəstək ola bilməzdi. Ona görə də bu sözləri sadəcə Macarıstana və macarlara bir ehtiram və minnətdarlıq duyğusunun ifadəsi kimi dəyərləndirmək həqiqətə daha çox uyğundur.

Bəkir Çobanzadə bu illüziyalarla bir sırada realist olmağı da bacarır - vəziyyətdən çıxış yolunu milli ruhun yaşadılmasında və gələcək nəsillərin bu ruhda böyüdülməsində görür. Məşhur tatar teoloqu Musa Bigiyevin "Son yüzillikdə Plevna və Adrianopol (Ədirnə) kimi güclü qalalarımızın itirilməsi məni yandırmır, məni yandıran odur ki, çoxumuz son istinadgah yerimizi-milli şüurumuzu itirmişik"- sözlərini misal gətirən müəllif ilk baxışdan maraqlı görünəcək bir nəticəyə gəlir -rus kazaklarının qırmancları tatarlarda milli hissin güclənməsinə xidmət edib, rus məktəbləri isə əksinə, hər vasitə ilə həmin hisslərin kütləşdirilməsinə, yanlış məcraya salınmasına çalışıb.

Bütövlükdə, Bəkir Çobanzadə həyatının Budapeşt dövründə şeir və nəsr məktəbi ilə birlikdə güclü siyasi pubisistika məktəbi də keçmişdi. Lakin vətəni Krıma qayıdandan sonra bolşevik hakimiyyətinin azad sözə necə böyük məhdudiyyətlər qoyduğunu görüb, bu yaradıcılıq sahələrindən könüllü imtina etmişdi. Macar mətbuatında çap olunan yazılarını isə heç yerdə yada salmamışdı...

Budapeşt, dekabr, 2016-cı il

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2017.- 6 aprel.- S.5, 6.