"Arzular"dan "Tövbə duaları"nadək keçilən yol

Arif Abdullazadəni xatırlarkən

Yaradıcı şəxsiyyətlər, rəssam, bəstəkar, şair və yazıçılar haqqında çox tez-tez deyilən "yaradıcılıq yolu heç kimə bənzəməyən", "orijinal yazı üslubuna malik", "qeyri-adi, özünəməxsus dəsti-xətti ilə seçilən" kimi bir az orijinallıqdan çıxmış (bəlkə də bəzən sadəcə söz demək xatirinə işlədildiyindən) ifadələrə rast gəlirik.

Bəlkə də onların bir şablona çevrilməsi yaradıcı şəxsiyyətdəki həqiqi orijinallığı dərk etməmizə əngəl törədir.

Haqqında söz açmağa cəhd etdiyimiz, adı yaşamı boyunca birmənalı şəkildə hamı, hətta özü tərəfindən də "qəribə", "fərqli" təyinləri ilə birgə çəkilən şair, nasir, dramaturq, tərcüməçi, ədəbiyyatşünas alim, Filologiya elmləri doktoru, professor Arif Abdullazadənin dünyası da özünəməxsusluğu ilə seçilir desək, yanılmarıq. Çünki 60-cıların üsyankar ruhunun təmsil və təbliğçisi olmaq üçün bu orijinallıq əsas şərtlərdən bəlkə də birincisi idi. Bütün 60-lar kimi o da xorda yox, solo oxumağı sevməli idi.

Arif Abdullazadə şair, yaradıcı insan kimi dünyanı necə görürdüsə eləcə, bəzək-düzəksiz, soyuq tonlarla, lakin gerçək əks etdirməyə çalışmaqla bərabər, ədəbiyyatşünas-alim kimi XX əsr Azərbaycan poeziyasında üslub məsələlərinin (əslində fərqliliklərin) yorulmaz tədqiqatçısıdır. Professor Abdullazadənin "Novatorluq və üslub", "Şairlər və yollar", "Şair Cəfər Cabbarlı", "Od nə çəkdi" kimi monoqrafiyaları bu gün də ədəbiyyatşünaslığımızda qiymətli elmi araşdırmalar hesab olunur. Lakin ilk sətirlərini oxuduğunuz yazının mövzusu professor Arif Abdullazadənin fərdi üslublar haqqında bir-birindən dəyərli düşüncələrinin yer aldığı elmi araşdırmaları yox, şair Arif Abdullazadənin poeziyasında çevrilmə yaşayan lirik qəhrəmanına - İnsana orijinal yanaşmasıdır.

Ədibin on bir şeir kitabını kəlmə-kəlmə varaqladıqdan sonra belə bir qənaətə gəlmək olar ki, onun qələmində insan sözün həqiqi mənasında bir növ tədqiq olunur. Arif müəllimin şeirlərində müəllifi ilə bərabər böyüyən, dəyişən, yaşlanan, müdrikləşən lirik qəhrəmanı da görürük. Bu qəhrəman düşünən, sevən, inanan, duyan, gülən, əylənən, həyatdan zövq alan, sonra yenə düşünən, düşünən, düşünən İnsandır.

Həyat, kainat, yaşam, ömür, ölüm, arzu, təklik kimi poeziyanın əbədi mövzularına müraciət edən şair kitabdan-kitaba İnsanı yaddan çıxarmır (axı poeziya insanşünaslığın əlifbasıdır). Onun "İnsanlar düşünür", "İnsan kimi", "Bir günün ömrü", "Yaxşı, yaman insanlar", "Arzulara borcumuz", "Mənimdir", "Öldürən, ölən", "Həyat fraqmentləri", "Son ölüm", "Ömrümüz", "Həyat eşqi" , "Düzlük ömrü", "Bu ölüm", "Hər şey gözəldir həyatda", "Günəş kimi bir ömür", "Dünyanın adiliyi", "Bu dünyanın işləri", "Mənim dünyam", "Mənim bu dünyada nə işim vardı" və daha neçə-neçə şeirləri müəllifin "İnsan tədqiqatı"nda əvəzsiz nümunələrdəndir.

Bu dünyaya gəlmişiksə,

Ya az, ya çox

Bu dünyada qalmalıyıq,

biz insanıq!

...Bircə sözlə,

Çiynimizdə ömür adlı bu şərəfli,

ağır yükü

borcumuzdur, daşıyırıq,

Bu dünyada yaşamaq da

Bu dünyaya borcumuzdur -

yaşayırıq,

biz insanıq!

Bu misralar Arif Abdullazadənin ilk şeirlər kitabı "Arzular"a daxil etdiyi "Borcumuz" adlı şeirdəndir. Sanki bu misralarla "insanşünaslıq" sahəsində ilk qədəmlərini atmağa başlayan şairin poetik axtarışları zaman keçdikcə "bərkdən- boşdan çıxır", dünyanın düz üzü ilə yanaşı min bir tərs üzünü də görən, "görə-görə" yaşayan və yaşlanan müəllifin özü kimi misraları da tündləşir, ağırlaşır, onlar zamanla daha ötkəm səslənir:

Bir-bir seçilməsə ömürdə qış, yaz,

Bəxtinin dərsinə adi bir üç yaz,

Ulduz tək yanmasan, işığın uçmaz,

Özünə nur saçmaq çıraq işidir.

Həyatda göyərən daş olmalısan,

ömrünü sabaha daşımalısan,

bəxti sona qədər yaşamalısan,

dünyaya baş çəkmək qonaq işidir.

Misralardan görünür ki, şair bu dünyaya sadəcə gəlib-getməyi, "baş çəkməyi" dünyanın əbədi sakini, ev sahibi saydığı İnsana yaraşdırmır, onu həyatı həyat kimi yaşamağa - göyərməyə, sabah da yaşamaq haqqını qazanmağa çağırır. Bəs görən şairə görə İnsana sabah da yaşamaq haqqını verən nədir? Bəlkə bu günkü əməlləri? Bəlkə dünyaya gətirdiyi, tərbiyə etdiyi nəsil? Bəlkə də yazıb-yaratdıqları, düzüb-qoşduqları? Hiss olunur ki, bu misraları yazarkən şair üçün həyatın anlamı birmənalı şəkildə "çiyinlərində ömür adlı ağır yük"ü çəkmək cəsarətidir. Şair bəzən bu cəsarəti tapmaq üçün qəhrəmanına həyatı duymağı, bəzən anlamağı, bəzən isə onların hər ikisini birdən məsləhət bilir. Təbii ki, "duymaq"da hissi tərəf üstündürsə, "anlamaq"da idrak, dərketmə, düşüncə önə keçir. Ağıl və məntiqlə hiss və duyğuların əksliyindən doğan bir tamlıq poeziyanın (bəlkə də insan yaradan hər şeyin) kamilliyinin göstəricisidir.

Yadımdadır, Universitetdə oxuyarkən müəllimlərimizdən biri Şah İsmayıldan danışarkən belə deyərdi: "O, şairliyin zirvəsinə çatanda hökmdarlığı qarşısını kəsirdi, hökmdarlığın zirvəsinə də şairliyinə görə qalxa bilmədi". Nədənsə, indi Arif müəllimin misralarını oxuyarkən şair və alim Arif Abdullazadənin zaman-zaman az da olsa, əlbəyaxa olduğunu görürəm. Belə ki, şair bəzən ağıl, məntiq və düşüncə cəbhəsinin tərəfində durur,"düşünmək azadlığı"nı təbiətin İnsana bəxş etdiyi yeganə azadlıq kimi qiymətləndirir:

İrqinə, millətinə,

Dərisinin rənginə,

Dilinin ahənginə

Baxmadan, ayırmadan -

Təbiət insanlara

Bir azadlıq bəxş edib:

düşünmək azadlığı!

... görəsən fikrini də

əllərindən alsalar,

bəs insana nə qalar?!

Şair təbiət tərəfindən "düşünmək azadlığı" verilən insana "bircə dəfə yaşadığı işıqlı dünya"dan nə olursa-olsun ikiəlli yapışmağı tövsiyyə edir. Ancaq oxucu bir-birini təkrarlamayan bu poetik nümunələri oxuduqca düşünür ki, hər halda şair üçün hiss, duyğu daha üstündür. Sanki "dünyada qonaq" olmamaq, özünü gələcəyə daşımaq üçün "bir zərrə gözəllik yaratmaq" qədər asan və eyni zamanda çox çətin bir yolu tutan şairin dərindən-dərin dünyasında dünyanı duymaq (Təsadüfi deyil ki, Arif Abdullazadənin romanlarından biri elə "Duyum" adlanır) qədər vacib heç nə yoxdur. Ədib "Mənimdir" adlı şeirində yazır:

Hər şey insan üçündür,

insan insan üçündür,

Bu dünyada nə varsa,

onu duyan üçündür.

və yaxud

Zövqdən iz tutsa hissin, gümanın,

dünya sənin olar, sən də dünyanın.

90-cı illərin əvvəllərində ictimai-siyasi həyatda baş verən köklü dəyişikliklər hamı kimi Arif Abdullazadənin də yaradıcılığından yan keçmir. Qarabağ hadisələri, "dost"ların düşmən üzünün açılması, yüz minlərlə soydaşımızın yurd-yuvasından didərgin salınması, cəbhədən hər gün gələn qara xəbərlər şairin misralarına bir kədər, niskil notları gətirir. Əllisi 90-cı ilə təsadüf edən, saçları çallaşan, təkliyi yeganə həmdəmi olan şair həyatdan getdikcə uzaqlaşır. Ömrün qürubuna çatdığını duyan şair yaşanmış ömrünə - İnsan ömrünə bir daha baxır:

Vuruşlarda kim kimindi, bilmədim,

Düşmən, yoxsa dost qənimdi,

bilmədim,

Səpilənlər öz dənimdi, bilmədim

Bu səpilən ilk dənimdə ölmüşdüm.

Yaxud da

Həyat deyildi ki, adi qaçışdı,

Qayğı yığın-yığın, söz qucaq-qucaq...

Arif Abdullazadənin lirik qəhrəmanı böyük dünyanın içində özünü axtaran, lakin heç də tapa bilməyən fərddir. O, Məcnunun, İskəndərin, Fəxrəddinin, Aydının sələfidir. Təkdir, dünya ilə onun arasında böyük bir uçurum var və nədənsə bu qəhrəman uçurumun lap kənarında dayanıb var səsi ilə bağırır ki, bəlkə onu kimsə duydu. Sanki o hələ də məhv olmaqda olan dünyanı xilas edəcəyinə ümid edir, bunu özünə borc bilir. Çünki doğuluşdan dünyanın yükü çiyinlərinə qoyulmuş bu qəhrəmanın fədakarcasına göy qübbəsini çiyinlərində saxlayan Atlant kimi onu yerə qoymağa haqqı yoxdur. Lakin gəncliyində yaşamağı insana borc bilən bu İnsanın indi yaşama, öz varlığına münasibəti artıq çox dəyişib:

Elə bezmişəm ki, mən bu dünyadan,

Ona bir də dönüb başdan-binadan,

Keçirib ömrümü bu lal röyadan,

Sonra həmişəlik sönməyim gəlir...

Onu başa düşməyə, duymağa qadir olmayanların içində yaşamağa məhkum olmuş şair öz dünyasındakı orijinallığı getdikcə daha aydın hiss edir:

Bir divəm sıx meşədə,

Qalmışam bir köşədə,

Canım bir boş şüşədə,

Məzarım Yurda qalıb.

və yaxud

Suydum, atəşdə yanmışam,

Başdan-ayağa qanmışam,

Dünyanı indi qanmışam,

Qayıt, axşam deyil hələ...

Hiss olunur ki, bir zamanlar dilindən düşməyən "mavi axşamlar", "çəhrayı röyalar", "bəyaz şaxtalar"ın romantikası artıq şairi özünə çəkmir. "Dünya dünya boyda qayğılarıyla" onu elə yorub ki, son şeirlərindəki misralar heç də süni səslənmir, oxucu duyum dolu bir ürəyin bir an belə tərəddüd etmədən dünyanı tərk edəcəyinə şübhə etmir. "Arzular"dan başlanan uzun yol nəhayət müəllifin son sözü kimi "Tövbə duaları"nda tamamlanır (əslində tamamlanmır, onu bundan sonra da oxuyanlara ünvanlanır):

Zaman taleyimi içindən oydu,

Ömür tabutuma tərsinə qoydu,

Gəlişim matəmdi, gedişim toydu,

Tövbə, Ömür adlı kəlməyə tövbə,

Bir də bu dünyaya gəlməyə tövbə.

P.S. Əgər kiminsə əlində Arif Abdullazadənin "Arzular" və "Tövbə duaları" kitabları varsa, onda şairin dünyasında baş verən dəyişikliyi onun ilk və son kitabında verilmiş fotolarına baxaraq aydınca hiss edə bilər. Görəsən, aprelin 5-də 77 yaşı tamam olan şair indi yaşasaydı, necə düşünər və necə görünərdi?...

Pakizə ZAKİROVA

AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzinin əməkdaşı

525-ci qəzet.- 7 aprel.- S. 4.