Ədəbi-fəlsəfi fikir tariximizin diqqətəlayiq səhifəsi

Mikayıl Rəfilinin Mirzə Fətəli Axundov haqqında çıxışı

... Mən bir məsələ haqqında da danışmaq istəyirəm. Məruzəçi yoldaş Seydiyev belə fikir yürütdü ki, o, tərcümeyi-hala görə Mirzə Fətəli Axundzadənin ədəbi fəaliyyətini aydınlaşdırmaq istəyir. Mən metodoloji-prinsipial olaraq bunun əleyhinəyəm.

İnsanın tərcümeyi-halına əsasən hansısa tədqiqat işini qurmaq, aparmaq olmaz, Axundov kimi böyük şəxsiyyətin ədəbi fəaliyyətindən danışmaq olmaz, ümumiyyətlə, tərcümeyi-hala çox etibar etmək, əsaslanmaq olmaz. Tərcümeyi-hal, ədəbi və yaradıcılıq fəaliyyəti əlbəttə əlaqəlidir, lakin onlar bu fəaliyyəti əks etdirmir. Tərcümeyi-hal yazıçının, eləcə də insanın həyatını öyrənməkdə yalnız yardımçı vasitədir. Tərcümeyi-hal yazıçının yaradıcılığında olanları əks etdirmir, ümumiyyətlə, tərcümeyi-halla bu insanın ədəbi fəaliyyətini əks etdirmək mümkün deyil.

Əlbəttə, məruzəçi özü bunu etməyib, ancaq dedi ki, o bunu, yəni tərcümeyi-halına görə Axundov haqqında materialı tədqiq etmək fikrində idi, hər halda o bunu etmək fikrində idi. Lakin onun öyrənib tədqiq etdiyi də çox yaxşı idi.

Daha sonra yoldaş elə fikir, mülahizə söylədi ki, bu fikir tədqiqatçıya layiq mülahizə deyildi, məncə, bu fikri yoldaş Seydiyev yalnız özündən, öz adından söyləməli idi.

Vaxtilə Azərbaycanda mədəni həyatın inkişafında çox böyük rolu olan bir jurnalda çalışmış Seydiyev ədəbiyyatımız üçün çox işlər görüb. Mən ondan heç gözləməzdim, o bu adama çox qəribə yanaşıb. Məsələn, o, Azərbaycanın çox böyük və məhsuldar yazıçısı Axundovun yaradıcılığı haqqında demək olar ki, heç nə demədi. Seydiyevə görə Axundovun hər bir əsəri guya hansısa müəyyən zümrəyə, silkə istiqamətlənib, yönəlib, həsr olunub. Qətiyyən belə deyil. Onun bütün əsərləri ümumi mövzularla əlaqəlidir, onlar müəyyən sinfin əleyhinə idi və bunu unutmaq olmaz. Unutmaq olmaz ki, onun bütün əsərləri bir-biri ilə əlaqəli idi, yalnız mövzu başqa idi, əslində isə sinfi münasibət qoyuluşu ümumi idi. Ola bilməzdi ki, Axundovun ümumi sinfi mənsubiyyəti olmasın. Tam aydındır ki, yoldaş Seydiyevin məruzəsi qüsurludur, o heç bir sinfi münasibət bildirməyib, o heç bir sinfi yanaşma etməyib, o, Axundovun siyasi, sinfi mənsubiyyətini açmayıb, bu isə Kommunist Akademiyasında məruzəçinin tədqiqat işi üçün vacib idi.

Yoldaş hətta Mirzə Şəfi kimi adam haqqında da gümanla, şübhə ilə danışır. Mirzə Şəfi XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında məşhur şəxsiyyətdir. O, aksiya deyil, əfsanə deyil, onun əlyazmaları mövcuddur, əlyazmalar bir adamdadır, yaxın zamanlarda çap olunacaq, başqa yerlərdə də əsərlərinə rast gəlinəcək, ümumiyyətlə, bu insan həyatda olub, uydurma şəxsiyyət deyil. Bu yoldaş nahaq yerə şübhə ilə yanaşıb, öz şübhələrinə haqq qazandırmaq istəyib. Bunu etmək lazım deyildi.

Yoldaş Seydiyev Qasım bəy Zakir haqqında da danışır. Tariximizdə belə adam olub, balaca bir adam, Purişkeviç kimi və belə balaca bir adamın Axundovla həmmüəllif olduğunu hesab etmək, Axundov yaradıcılığını aşağılamaq, kiçiltmək deməkdir. Seydiyev deyir ki, Qasım bəy Zakir Axundov üçün bəzi xronika yazır, ona yerlərdən xəbərlər, məlumatlar göndərirdi. Mirzə Fətəli Axundov da bu xəbərlərdən istifadə edirdi. Seydiyev isə bundan belə nəticə çıxarırdı ki, Zakir Axundovla həmmüəllifdir. Bu, qətiyyən düz deyil. Axundovun fəaliyyətini kiçiltmək böyük səhvdir, burada həmmüəllifdən danışmaq yanlışdır, digər tərəfdən onun anım, xatirə günündə - hərçənd ki, onun xatirə günü martın 10-dur - elə bu günə qayıdaq - bu yaxşı hal deyil. (yerdən: "Bəs belə olubsa?") - Yox, belə olmayıb. O, xronikanı qəzetlərdən götürə bilərdi. Qoqolun "Şinel"i necə yaranıb? Əsər xronika əsasında yazılıb. Xronikadan istifadə etməklə çox əsərlər yaranıb. Bu o demək deyil ki, qəzetlər həmmüəllif olub. Belə üsulla da əsərlər yazılıb.

Mən məruzənin bir qüsuruna, çatışmazlığına da toxunmaq istəyirəm. Məruzədən belə aydın olur ki, Azərbaycan ədəbiyyatında nəsr olmayıb. Bəli, nəsr olmayıb, lakin bu da tamam başadüşüləndir. Qeyd etmək lazımdır ki, feodalizm dövründə nəsrlə yazılmış əsərlərə çox az rast gəlinirdi. Avropada feodalizm dövrünü yada salaq. Siz orta əsrlərdə Qərbi Avropada nəsrlə yazılmış bir əsər tapa bilməzsiniz. (Yerlərdən: "Nə qədər istəsən, məsələn, "Dekameron") "Dekameron" sonrakı dövrdür, artıq şəhərlərin inkişaf etdiyi dövrdür. Mən sərhəd qoymuram, mən nəsrin çiçəkləndiyi Nibelunqlar, Roland haqqında əfsanələrin yarandığı dövrü nəzərdə tuturam. Dante vardı. Şəhərlər yarandıqdan sonra, burjuaziya meydana gəldikdən sonra prozaik əsərlər yaranırdı. Bu da təbii idi. Ondan əvvəl isə nəsr olmamışdı.

Daha sonra yoldaş Seydiyev Axundovun dilindən danışır. O, Axundovun çox zərif, gözəl dili olduğunu söyləyir. (Seydiyev: "Çox gözəl")...

Bəli, bu dil zəmanəsi üçün gözəl, zərif idi, bizim dilimizin inkişafında müsbət rol oynayıb və sairə. Son zamanlara qədər o, ədəbi dil idi, lakin bu o demək deyil ki, dilimiz inkişaf etməyib. Osmanlı dilinin təsiri dövründə çox böyük inkişaf edib. O zaman dilimizin türkləşdirilməsi baş verirdi, biz xalqa yaxınlaşırdıq, Axundov isə dil baxımından xalqdan uzaqlaşırdı. Mənə görə fars sözləri ilə dolu bir dildə heç bir zəriflik yoxdur. Hal-hazırda Fətəli Axundovun dili bizim üçün sadəcə tarixi dildir. Həqiqətən biz onu, məsələn, Derjavini necə oxuyuruqsa, eləcə oxuyuruq. Lakin bugünkü rus dili Derjavinin dili deyil.

İndi keçək yoldaş İsfəndiyarova. T.İsfəndiyarov Seydiyevi bir qədər yüngül tonda tənqid etdi, lakin fikrimcə, o da məsələyə düzgün yanaşmadı. O dedi ki, Fətəli Axundov cədidizm nümayəndəsidir, təmsilçisidir.

Cədidizm türk xalqlarının tarixində burjuaziyanın meydana gəlməsi ilə yarandı və feodalizmin qalıqları ilə mübarizəyə başladı, cəmiyyətdə özünə üstün mövqe, hegemonluq qazanmağa başladı. Burjuaziyanın meydana gəlməsi ilə cədidizm yarandı. Yoldaş İsfəndiyarovun fikrincə, Axundov heç də burjuaziyanın nümayəndəsi, təmsilçisi deyildi.

O vaxt əlifba islahatına qarşı müqaviməti yoldaş İsfəndiyarov bəzi milli səbəblər və s. ilə əlaqələndirir. Fikrimcə, bəlkə də həqiqətdə belə idi, ancaq mənə elə gəlir ki, islahata qarşı müqavimət ona görə yaranmışdı ki, XIX əsrin sonunda hələ islahat keçirməyin vaxtı deyildi, qətiyyən vaxtı deyildi. (Yerlərdən: "Niyə, nə üçün?")

Ona görə ki, hələ mədəniyyət inkişaf etməmişdi, mədəniyyətin inkişafına indiki kimi heç maraq da yox idi, əlifba müxtəlifliyinə də ehtiyac yox idi. Kimsə istəyirdisə, mövcud əlifba ilə kifayətlənə bilərdi, ancaq istəyənlər yox idi. (Yerlərdən: "Türkiyə nə üçün indi islahat aparmır?") Türkiyənin niyyəti var. Sultanlıq xilafət Türkiyəsi istəmirdi. Bu da tamamilə aydındır. Bu, ümumiyyətlə, Şərqin mühafizəkarlığı ilə əlaqədardır. Bəlkə də iqtisadi səbəblər var idi, lakin mən bunu Şərqin mühafizəkarlığı ilə bağlayıram. Şərq yeniliyi sevmirdi. Xilafət Türkiyəsi inqilabi Türkiyə deyildi, o belə bir şeyi həyata keçirə bilməzdi. Türkiyəyə yenilik maraqlı deyildi, yenilik gətirmək maraqlı deyildi, bilirdilər ki, yenilik xalq arasında böyük müqavimətə rast gələcək, ona bu xalqın boynunda oturub daha sakit yaşamaq maraqlı idi. Bax, məsələ bunda idi. Çıxışımın əvvəlində mən məruzədə Fətəli Axundovun sinfi mənsubiyyətinin aydınlaşdırılmadığını dedim. Burada Axundovu yetişdirən bəzi səbəblər, sosial mühit aydınlaşdırılmamışdır. Axundov haradan peyda oldu? O, bu ideyaları niyə irəli sürürdü? Axundovu yetişdirən nə olmuşdu? Məruzədə bunların heç birinin cavabı yox idi. İcazə versəniz, mən qısaca əlavələr edərəm, müasir Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında məqaləmdən kiçik bir hissəni oxuyaram (məqalə heç yerdə çap olunmayıb). Məqalədə bu genezisi açmağa cəhd etmişəm. Bəlkə də genezis natamamdır, lakin ümid edirəm ki, məruzəçilərimiz hesabatda onu tamamlayacaqlar. İcazə verin, bir qədər oxuyum.

"Keçən əsrin əvvəllərində Azərbaycan… (sitat). - Rusiyada kapitalizmin sürətlə inkişafı… (sitat). Ona görə mülkədarlar arasında bir qədər differensasiya baş verirdi, mülkədarlar kapitalist təsərrüfatının təzyiqi altında, öz təsərrüfatlarını idarə edə bilmədiklərindən müflis olub varlı kəndlilərə çevrilir, ya da Azərbaycanın şəhərlərinə üz tuturdular. Mülkədar köçkünləri… (sitat). … ilə də eyni hadisə baş verirdi. Ruhani silki də güclü təsir… altında… (sitat) Fətəli Axundov da liberal ruhani və zadəganlığın nümayəndəsi idi. Buna baxmayaraq, yaradıcılığının ilk dövründə o, əsərlərində məhz zadəgan ideyalarının daşıyıcısı idi. Məsələn, "Hacı Qara"da o, zadəganlığın vəziyyətinə haqq qazandırmaq istəyir, o öz gözləri ilə görürdü ki, zadəganlıq məhv olur. Axundov yaranmaqda olan türk burjuaziyasına şəkklə, tənqidi yanaşır. O, burjuaziyanı deyil, məhz zadəganlığı təmsil edirdi. Mən onun sinfi mənsubiyyətini belə görürəm; bəlkə bu düz deyil, lakin mənim fikrim belədir.

Mən məruzəçinin demədiyi bir mühüm məqamı da qeyd etmək istəyirəm. Fətəli Axundov ədəbiyyatda yalnız yazıçı deyildi. O, özünün məktəbini yaradıb, məktəb bu gün də yaşayır. Məktəb Haqverdiyev və başqalarının simasında davam edir. O, yeni realist məktəbin banisidir, yoldaşlar bu haqda heç nə demədilər. O, bütöv bir məktəbin təməlini qoydu, bu məktəb çox böyük yazıçılar yetişdirdi. Bu yazıçılar öz dövrlərində bəzi din xadimləri ilə, burjuaziyanın mənfilikləri ilə mübarizə aparırdılar. Onlar burjuaziyaya meyillənsələr də, mübarizə də aparırdılar. Bu yazıçılardan Haqverdiyevi, Çəmənzəminlini və b. göstərmək olar. Yoldaş Nəriman Nərimanovu da qismən aid etmək olar. Düzdür, onu zadəgan yazıçısı adlandırmaq olmaz, bununla belə o, Axundovun davamçısı idi, Axundovun realist məktəbinə mənsub idi.

Bundan başqa, Axundov ilk türk teatrının banisidir. İlk türk dramaturqudur. Onun yaratdığı türk teatrı 50 ildir ki, yaşayır. Bu haqda heç nə deyilmədi. Şərqdə teatr yoxdur. Şərqdə dini mahiyyətli şaxsey-vaxsey tamaşaları var. Əsl teatr olmayıb. Bu haqda heç nə deyilmədi, lakin Axundov ilk türk dramaturqudur. Ona qədər Şərqdə heç kim dram əsəri yazmayıb, ilk dəfə o, yalnız Qərbin təsiri altında yalnız rus ədəbiyyatının təsiri altında bunu edə bilmişdi. (Yerlərdən: "Siz harada dediniz?") Mən "Şərqdə" dedim. (Yerdən: "Uzaq Şərqdə?") Yaxın Şərqi nəzərdə tuturam. (Tavzaraşvili: Biz də vardı).

Gürcüstanda teatrın mövcud olduğunu bilmək çox xoşdur. Bu, çox yaxşıdır. Lakin Gürcüstandan 6 dəfə böyük olan Türkiyədə, 10 dəfə böyük olan İranda, Türkistanda, Hindistanda, Yaponiyada yox idi. Bəlkə də, yoldaşlar bu, heç mühüm deyil. Məsələ ondadır ki, Şərqdə, Yaxın Şərqdə yox idi. Bəlkə də gürcülərdə olub, lakin Yaxın Şərqdə yox idi. Məsələ bunda deyil. Məsələ ondadır ki, Axundov ilk türk teatrını yaradıb, ilk türk dram əsərini yazıb. Bu, onun böyük xidmətidir. Mənim kiçik faktiki səhv etdiyim önəmli deyil, əsas odur ki, onun bu fəaliyyətini qeyd etmədilər.

Məruzə bu nəhəng şəxsiyyətin xatirəsinə həsr olunmuşdu, lakin onun böyük fəaliyyətindən, işlərindən çox az bəhs edildi. Onun əlifba islahatındakı rolundan danışıldı, lakin Axundov islahatı apara bilməzdi, çünki islahatın vaxtı deyildi, ictimai fikir Axundovun əleyhinə idi.

Ədəbi və mədəni həyatda bu qədər fəaliyyəti, rolu olan, Azərbaycanın mədəni həyatına yeni nəfəs, ruh, mütərəqqi rus, Qərb mədəniyyətini gətirən bu böyük şəxsiyyət haqqında çox söz demək olardı, üstəlik bu məruzə Kommunist Akademiyasında özü də bizim görkəmli, hörmətli yoldaşlar tərəfindən oxunur. Biz onlardan daha mükəmməl məruzə gözləyirdik.

525-ci qəzet.- 2017.-19 aprel.- S.6.