Molla Pənah Vaqif: Mollanəsrəddinçilərin xüsusi ehtiramla yad etdikləri şair

"2017-ci ildə böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin anadan olmasının 300 illiyi tamam olur.

Adının YUNESKO-nun "2016-2017-ci illər üçün görkəmli şəxslərin və əlamətdar hadisələrin yubileyləri proqramı"na daxil edilməsi Azərbaycanın çoxəsrlik zəngin ədəbiyyatı tarixində silinməz izlər qoymuş bu qüdrətli söz ustasının yaradıcılığındakı humanist dəyərlərə verilən yüksək qiymətin təzahürüdür.

Molla Pənah Vaqif öz ənənələri ilə seçilən ədəbi məktəb yaratmış ölməz sənətkardır. O, əhəmiyyətini əsrlərdən bəri qoruyub saxlayan bənzərsiz poeziya nümunələri meydana gətirməklə milli ədəbiyyatın yeni istiqamətdə inkişafına təkan vermişdir". Yuxarıdakı fikirlər "Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı"ndan götürülüb.

Bu məqamdan çıxış edərək qürurla vurğulamaq istərdik ki, milli mədəniyyət və mətbuat tariximizdə müstəsna yeri olan "Molla Nəsrəddin" jurnalı müəlliflərinin özlərinə ustad saydıqları qələm sahibləri sırasında Molla Pənah Vaqif də vardır. Böyük Mirzə Cəlil 1923-cü ildə "Yeni yol" qəzetinin 36-cı sayında çap etdirdiyi "Heyif olsun" başlıqlı publisistik əsərində Molla Pənah Vaqifin adını məxsusi çəkib: "Heyif olsun keçən günlərə! Heyif olsun o nemətlərə ki, bu zalım oğlu yeni əlifba əlimizi onlardan üzdü...

...Heyif olsun qədim Şərq mətbuatımıza ki, bu təzə hürufat hələlik bizi ondan uzaqlaşdırdı.

Heyif olsun Firdövsi əminin şahlar naminə yazdığı "Şahnamə"sinə; həmən "Şahnamə"yə ki, dünya yaranandan indiyə kimi bircə nəfər türk oğlu türk o kitabı əlinə alıb, oxuyanda başa düşməyib ki, nə oxuyur və niyə oxuyur.

...Əgər birisi mənə belə xəbər gətirə ki, yuxarıda saydığımız mətbuat - Qurandan savayı - bir təndirin içinə düşüb yanıbdı, mən heç dərd eləmərəm; bəşərta deyələr ki, bu kitabların yerini təzə kitablar tutub, məsələn "İbrahimbəyin səyahətnaməsi",... Mirzə Fətəlinin komediyaları,... Vaqiflə Sabirin şeirləri və qeyriləri..."

Molla Pənah Vaqifin məşhur şeirlərindən biri Tiflis şəhərinin gözəlliklərindən bəhs edən "Var" rədifli müxəmməsidir. Maraqlıdır ki, 16 bənddən ibarət müxəmməsin 3-cü bəndinə müəyyən ixtisarla Cəlil Məmmədquluzadənin "Xanımlar" felyetonunda rast gəlirik və bu fakt müəyyən məsələlərin aydınlaşdırılmasını tələb edir. Çünki Mirzə Cəlilin 1908-ci ilin sonlarına qədər yazdığı felyetonlarda əsasən Sədi Şiraziyə, Hafiz Şiraziyə, Qasım bəy Zakirə, Seyid Əzim Şirvaniyə məxsus misraların yer tutduğunu görürük. Fikrimizcə, "Molla Nəsrəddin" ədəbi cəbhəsi nümayəndələrinin Molla Pənah Vaqif irsi ilə geniş tanışlığı Haşım bəy Vəzirov tərəfindən 1908-ci ildə "Qafqaz şüərasının məşhuri Molla Pənah Vaqifin ələ düşən əşarının məcmuəsi" adlı kitabın nəşrindən sonra mümkün olmuşdur. Və Vaqif şeiriyyətindəki realizmi dəyərləndirən Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin" oxucularının Molla Pənah sənəti ilə tanışlığına ehtiyac duymuş, "Var" rədifli müxəmməsdən aşağıdakı bəndinin 4 misrasını "Xanımlar" felyetonunun mətninə daxil etmişdir:

Ol qədərdir büti-nazikbədən, incəmiyan,

Eyləmək olmaz onun vəsfini məlumü əyan,

Cümlə bir cilvədə, bir şivədə, xoş sərvi-rəvan,

Məst tavus kimi gərdəni-minaları var.

"Molla Nəsrəddin" jurnalının 14 dekabr 1908-ci il tarixli 50-ci sayında getmiş "Xanımlar" felyetonu Qafqazda ruslar tərəfindən birbaşa azərbaycanlılara ünvanlanaraq və azərbaycanlıların köməyi ilə həyata keçirilən ruslaşdırma siyasətinə qarşı qələmə alınmışdır.Müəllifi düşündürən əsas məsələ müəyyən qədər elmsizlik səbəbindən müsəlman mənəviyyatına hakim kəsilən cılız hisslərin ruslaşdırma siyasətinə rəvac verməsidir. Bəli, Cəlil Məmmədquluzadə övladlarının rus evlərində yaşayıb tərbiyə almaları üçün lüzumsuz xərclər çəkən vətən qardaşlarının bu əməlinə ona görə acıyır ki, onları düşündürən heç də övladlarının gələcəyi deyil, özlərinin rus xanımları ilə tanışlığıdır. Bu məqamda Vaqifin müxəmməsini yada salan Mirzə Cəlil Azərbaycan xalqına məxsus bəşəri humanizmin müstəmləkəçilik dövründə səviyyəsiz istəklərlə əvəzlənməsinə üsyan edir.

Müşahidələr deməyə əsas verir ki, Molla Pənah Vaqif sənətindəki həyatilik Cəlil Məmmədquluzadənin estetik prinsiplərinə uyğun gəldiyindən mübariz yazıçı Vaqif şeirinə yeni nəslin mənəvi dünyasını zənginləşdirəcək mənbə kimi baxmış, bu yolla da Vaqif əsərlərinin təbliğini gərəkli saymışdır. Bu mənada Cəlil Məmmədquluzadənin 1907-1909-cu illərdə yazdığı "Ölülər" tragikomediyasında Vaqif şeirinin İskəndərin dili ilə səsləndirilməsi təsadüfi deyil.

Diqqət edilərsə, "Ölülər" tragikomediyasında özü ilə mühit arasındakı keçilməz uçurumu heç cür adlaya bilməyən İskəndər tamamilə ümidsiz bir psixoloji vəziyyətdə qələmə alınmışdır. İstər-istəməz oxucuda İskəndəri həyatda tutan istinad nöqtəsini görmək arzusu yaranır və bu arzudan irəli gələn sualı böyük Mirzə Cəlil xüsusi ədəbi gedişlə belə cavablandırır: İskəndəri yaşadan yeganə amil onun mənəvi dünyasıdır, Azərbaycan ədəbiyyatıdır, Vaqif şeiridir. Hətta tragikomediyanın öz oxucusuna təlqin etdiyi fikirlərdən biri də budur ki, İskəndərin ölülər aləmindən uzaqlaşması mümkündürsə də, Azərbaycan mənəviyyatını təmsil edən Vaqif şeirini özündən uzaqlaşdırması mümkün deyil: "İskəndər (Nazlını qucaqlayır). Ey mənim gözəl bacım Nazlı... Bax, həyətdə gün çıxıb; sən ki, o günü görməyəcəksən, nəyə lazımdır onun işığı? Çöldə otlar göyərib, ağaclar çiçək açıb; amma nəyə lazımdır sənsiz o çiçəklər, o çəmənlər? ...Mənim istəkli Nazlı bacım! Gəl yapışım əlindən, baş alıb bu vilayətdən çıxıb, qoyub gedək...

Dəxi nə yaşınmaq, nə bürünmək, nə utanmaq?

Bəsdir bu dayanmaq!

Allaha şükür, lalə yanağında eyib yox,

Qaşında, dəhanında, dodağında eyib yox,

Bir zərrəcə zülfündə, buxağında eyib yox,

Dəxi nə yaşınmaq, nə bürünmək, nə utanmaq?

Bəsdir bu dayanmaq!

Mirzə Cəlil əsərlərində Vaqif şeirinin müəyyən dəyişikliklə nəzər nöqtəsinə çəkildiyini görürük. Bu dəyişiklik Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında xüsusi estetik məram naminə edilsə də, əslində başqa bir həyat həqiqətindən xəbər verməkdədir. A.Dadaşzadə "Molla Pənah Vaqif (həyatı və yaradıcılığı)" monoqrafiyasında yazır: "Molla Pənah Vaqifin bizə gəlib çatan əsərləri bir o qədər də çox deyildir. Şairin faciəli ölümü zamanı onun əlyazmaları qismən məhv olmuş, qismən də itib-batmışdır. Lakin onlarca şeir həvəskarı şairin əsərlərini toplamış, hafizədə saxlamış və yazıya köçürmüşdür".

Bu qeydlər deməyə əsas verir ki, Vaqif əsərlərini qoruyub-saxlayan əsas mənbə milli yaddaşımız olmuşdur.

Bu baxımdan Mirzə Cəlil əsərlərində Vaqif şeirlərinin surətlərin, yaxud müxbirlərin dili ilə bir folklor nümunəsi kimi variantlı şəkildə təqdim olunması təbii görünür.

"Molla Nəsrəddin" jurnalının 18 oktyabr 1909-cu il tarixli 42-ci sayında "Milli bayram" başlıqlı xüsusi estetik əhəmiyyət kəsb edən çox maraqlı bir məqalə-felyetonla qarşılaşırıq. Ümumiyyətlə, Cəlil Məmmədquluzadə ədəbiyyat tarixində yer tutan qələm sahiblərinin, ictimai rəyə təsir edərək onun mütərəqqi istiqamətdə inkişafına rəvac verən yazarların yubileylərini "Milli bayram" səviyyəsində qiymətləndirmiş, elmi-ədəbi ictimaiyyətin həmin yubileylərə biganə münasibətindən hiddətlə söz açmışdır. Maraqlıdır ki, "Yuxugörən" imzalı və "Milli bayram" başlıqlı məqalə-felyetonda da Mirzə Cəlil möhtərəm şair Abbas Ağa Qaibzadə Nazirin (1849-1919) altmış illik yubileyinin təntənə ilə keçirilməsini, ali bir imarətdə müsalmanların öz şairlərinə böyük hörmət və ehtiramlarını bildirməsini həyatda deyil, yuxuda görür. Bununla belə, danışılan yuxuda da xalqımızın mənəvi dünyasında Molla Pənah Vaqif məqamının yüksək dəyərləndirilməsi bir daha təsdiqlənməkdədir. Budur, "Milli bayram" sərlövhəli məqalə-felyeton aşağıdakı abzasla başlayır: "Günlərin bir günündə - yəni bu oktyabrın 9-da güzarım Tiflis şəhərinə düşdü. Keçmişdə də bir dəfə Tiflisi görmüşdüm, xoşuma gəlmişdi. Amma Tiflisin indiki halı vəsfə gələsi deyil. Sabiqdə Molla Pənah Vaqif və Qasım bəy Zakir də Tiflisi tərif etmişdilər - amma gəlib indi görsünlər, "bu hara, o hara!"

Beləliklə, məqalə-felyetonda Molla Pənah Vaqif və Qasım bəy Zakir tərəfindən Tiflis şəhərinin tərif edilməsi yada salındıqdan sonra Abbas Ağa Qaibzadə Nazirin ədəbiyyat tariximizdəki xidmətləri xatırladılır, onun şeirləri, "Rüstəm və Söhrab" hekayəsi, Mustafa ağa Arifə yazdığı məktubları, Tolstoydan tərcümələri dəyərləndirilir. Fikrimizcə, məqalə-felyetonun əvvəlində Vaqif və Zakirdən bəhs edilməsi heç də təsadüfi deyil.

(Ardı var)

İman CƏFƏROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2017.- 20 aprel.- S.6.