Zamanların mozaikası: hadisələr və şəxsiyyətlər

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

1775-ci ilin mayında Filadelfiyada İkinci Kontinental konqress keçirildi.

Konqressdə Corciyadan başqa, bütün koloniyaların nümayəndələri iştirak edirdi. Onlar birgə tədbirlər görmək barədə razılığa gəlməli idilər.

Leksinqtondakı və Konkorddakı döyüşlərin təcrübəsini nəzərə alaraq, onlar Corc Vaşinqtonun komandanlığı altında öz ordularını yaratmağı qərara aldılar. Hamı hələ də koloniyaların Britaniya taxt-tacına məxsus olmasını qeyd etsə də, konqressin radikal qanadı koloniyaların müstəqilliyə can atdığına görə özünə daha çox tərəfdar qazandırdı. Bundan bir il əvvəl keçirilən birinci Konstitusyon Konqressdə isə koloniyalara gətirilən malların bütünlüklə boykot edilməsi barədə razılığa gəlinmişdi.1774-cü ildən Şimali Amerikada yaşayan Britaniya publisisti Tomas Peyn “Sağlam düşüncə” adlı pamfletini nəşr etdirmişdi. Məqalədə xalqın suvereniteti ideyası ifadə olunur və Britaniya koloniyalarının müstəqilliyə can atması əsaslandırılırdı. Kitabın tirajı 500.000 nüsxədən yuxarı idi - o, metropoliyadan müstəqillik əldə etmək barədəki daha aydın səslənən tələblə çıxış edən kütlənin əhvali-ruhiyyəsini əks etdirirdi. Peyn siyasi və dini azadlıq əleyhinə monarxiya Avropasını tərk edənlərin hamısına Şimali Amerikanın sığınacaq verməsini yüksək qiymətləndirirdi. Peynin fikrinə görə, Amerika dünyanın yeganə qitəsidir ki, orada adamlar azad, istismarsız və zorakılıqsız yaşaya bilərlər, lakin həm də yalnız koloniyaların Böyük Britaniyadan müstəqilliyi onların azadlıq hüquqlarına qarantiya verə bilərdi.

Böyük Britaniya Şimali Amerikadakı üsyan qaldırmış koloniyalara qarşı təkcə siyasi və hərbi metodlarla deyil, həm də iqtisadi metodlarla mübarizə aparırdı. 1776-cı il martın 1-dən Yeni İngiltərə koloniyalarına qarsı ticarət embarqosu tətbiq edildi.

Britaniya hökuməti bu tədbiri ilə koloniyaların mal idxalına və ixracına mane olmaq məqsədini güdürdü. İstiqlaliyyət müharibəsi 1775-ci ilin aprelində başlanana qədər Şimali Amerika yaşayış məntəqələri Böyük Britaniyanın iqtisadiyyatında böyük rol oynayırdı. Hələ 1740-cı ildə Şimali Amerika ilə ticarətin həcmi 9,5 milyon funt sterlinq təşkil etmişdi, koloniyaların illik ümumi məhsulu isə, demək olar ki, 3,7 milyon funt sterlinq idi.

İngilis silahlı qüvvələri ilə Corc Vaşinqtonun amerikan milis dəstələrindən ibarət qoşunu arasında açıq münaqişə bağladıqdan bir il sonra bir neçə ay amerikan milis dəstələri ingilislərin mühasirədə saxladığı şəhəri tutdular. Bu, amerikanların Leksinqtondan sonra ikinci mühüm hərbi uduşu idi.

Bu qələbələrə baxmayaraq, ingilisləri şəhərdən çıxarmaq elə də asan məsələ deyildi. Bu cəhdi amerikan qoşunlarının baş komandanı Corc Vaşinqton etdi. İngilislər isə yaxşı silahlanmış və hazırlıqlı professional qoşunlara malik idi. Onlara bir sıra hindu tayfaları və krala sədaqətli qalan kolonistlər dəstək göstərirdi. Vaşinqtonun isə öyrədilmiş əsgərləri, döyüş sursatı, pulu və ərzağı çatışmırdı. Yerli milis dəstələri əsasında yaradılmış onun ordusunda vahid komandanlığı həyata keçirmək, demək olar ki, mümkün deyildi. Həmin ili, müstəqilliyin elan edilməsindən bir neçə həftə sonra ingilislər Nyu-Yorku götürdülər və Uayt-Pleynzdə amerikan qoşunları üzərində qələbə çaldılar.

İkinci Kontinental konqressin Amerikanın Böyük Britaniyadan ayrılması zərurəti haqqındakı qərarından iki gün sonra Şimali Amerikanın 12 koloniyası, əsas müəllifi Tomas Cofferson olan “İstiqlaliyyət Deklarasiyasını” qəbul etdi. On üçüncü koloniya olan Nyu-York bir neçə gün sonra onlara qoşuldu. Filadelfiyada keçirilən konqressin 55 nümayəndəsinin hamısı dövlət müstəqilliyi haqqında sənədi imzaladı. 13 köhnə ingilis koloniyası Amerika Birləşmiş Ştatları əmələ gətirdilər. Onlar yeni dövlətin müstəqilliyini tanımağı tələb etdilər. Bu dövlət “Müharibə aparmaq, sülh bağlamaq, ittifaq münasibətlərinə daxil olmaq, ticarət kontaktları qurmaq və digər fəaliyyəti həyata keçirmək hüququna və imkanına malikdir, bunlar isə hüquq əsasında müstəqil dövlətlərə məxsusdur”.

İstiqlaliyyət Deklarasiyasında deyilirdi ki, “Biz aşağıdakı həqiqətlərin aydın olduğunu hesab edirik: bütün insanlar bərabər yaranmışlar və onların hamısı öz Yaradanı tərəfindən anadangəlmə və toxunulmaz hüquqlara yiyələndirilmişdir, onlara həyat, azadlıq və xoşbəxtliyə can atmaq daxildir”.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsi Avropadan, Vaşinqton ordusunda vuruşmağa can atan çox sayda könüllüləri cəlb edirdi. Onların hərbi istedadı və taktiki priyomları bilməsi Şimali Amerika qoşunlarının uğuruna köməklik göstərirdi. Almaniyadan keçmiş Prussiya zabiti Fridrix Vilhelm fon Şteyben gəlmişdi. O, Vaşinqton ordusunda general-mayor rütbəsində baş inspektor olmaqla qoşunların öyrədilməsinə və formalaşdırılmasına cavab verirdi. Axı amerikan əsgərləri kifayət qədər öyrənilməmişdilər və təcrübəli komandirlərə malik deyildilər.

Vaşinqtona öz vəsaitləri hesabına kömək göstərməyə fransız markizi Mari Jozef de Lafayet və polyak zabiti Tadeuş Kostyuşko gəlmişdi. Onlar amerikan qoşunlarında böyük nüfuz qazandılar və Şimali Amerikanın müstəqilliyinin müdafiəsində mühüm rol oynadılar. Lafayet vətəninə qayıtdıqdan sonra fransız inqilabının görkəmli nümayəndələrindən biri oldu. Kostyuşko isə 1794-cü ilə Polşada azadlıq üsyanına başçılıq etdi.

Şimali Amerikanın müstəqilliyi uğrunda mübarizədə Vaşinqton ordusu uğur qazanmağa başladı. 1777-ci ildə İngilislər ağır məğlubiyyətə düçar oldular. General Con Burqoynun ingilislərdən, almanlardan, loyalistlərdən və hindulardan ibarət olan 5 minlik ordusu təslim oldu. Lakin ilk uğurlarından bir az sonra xoş hərbi tale amerikanları tərk etdi.

Lakin müharibənin gedişində Birləşmiş Ştatlar böyük xarici siyasi müvəffəqiyyət əldə etdilər. ABŞ-ın Fransadakı nümayəndəsi, görkəmli inqilabçı və alim Bencamin Franklin Fransanın xarici işlər naziri qraf de Verjenlə birlikdə ittifaq və ticarət haqqında müqavilə imzaladı. Fransa ABŞ-a maliyyə, iqtisadi və hərbi kömək göstərməyi, ABŞ-ın “azadlığını, müstəqilliyini və suverenliyini” müdafiə etməyi, Böyük Britaniya Şimali Amerika koloniyalarının müstəqilliyini tanımayana qədər silahı yerə qoymamağı vəd etdi. Müqavilə Fransanın ticarətdə və müstəmləkələr uğrunda mübarizədə başlıca rəqibi olan Böyük Britaniya ilə müharibəyə girməsi demək idi. Bundan sonra 1778-ci ilin fevralında Böyük Britaniya Fransaya müharibə elan etdi. Floridanı almağa can atan İspaniya da Böyük Britaniyaya qarşı müharibəyə girdi, çünki ingilislər Gibraltarı ona qaytarmaqdan imtina etdilər. Müharibə əsasən dənizdə gedirdi. Amerikan qoşunları tərəfdə vuruşan fransızlar üçün Vest-İndiada öz koloniyalarını qorumaq mühüm vəzifə idi. Fransız donanmasının köməyi ilə Corc Vaşinqton İorktaun yaxınlığında 1781-ci ildə həlledici qələbə çaldı. İngilislər isə dəniz döyüşündə 1782-ci ildə qələbə çalıb, Vest-İndiada itirdiyi adaların əksəriyyətini özünə qaytardı.

Yorktaun yaxınlığındakı döyüş şəhərin üç həftəlik mühasirəsindən sonra ingilis qoşunlarının təslim olması ilə başa çatdı. General Çarlz Kornvallisin komandanlığı altında 8.000 ingilis əsgəri 16.000 kolonistlərə və onların fransız müttəfiqlərinə qarşı vuruşurdu. İstiqlaliyyət uğrunda müharibə beləliklə yekunlaşdı, bu müharibə 1775-ci ildən gedirdi. Böyük Britaniya öz məğlubiyyətini etiraf etməli oldu. Londonda hökumət böhranı baş verdi.

Müharibənin belə nəticələnməsi gözlənilməz idi. Kornvallisin qoşunları 1781-ci ilin yayında Virciniyanın bütün ərazisinə nəzarət edirdi. Amerikanlar belə bir şəraitdə yalnız fransızların köməyilə uğur qazana bilərdilər.

Vaşinqton admiral de Qrassenin fransız donanmasının kolonistlərə kömək göstərmək üçün gəlməsini eşitdikdə döyüşə başladı. Kornvallisə də ingilis donanması kömək etməli idi. Çesapik körfəzindəki Henri burnu yaxınlığındakı dəniz döyüşündə fransızların qələbəsi onun planını pozdu. İngilislər ümidsiz vəziyyətdə idilər, onlar dənizdən və qurudan mühasirəyə alınmışdılar və axırda təslim oldular.

Danışıqlar iki il davam etdi və nəhayət, Parisdə 3 sentyabr 1783-cü ildə sülh bağlandı. Eyni vaxtda Versalda bir tərəfdən Böyük Britaniya, digər tərəfdən isə Fransa və İspaniya arasında sülh imzalandı. Danışıqlar nəticəsində Böyük Britaniya Floridanı İspaniyaya verdi, Fransa isə Afrikada Tobaqo və Seneqalı aldı. Böyük Britaniya rəsmi qaydada Amerika Birləşmiş Ştatlarını tanıdı.

Getdikcə köhnə metropoliya ilə yeni müstəqil dövlət arasında münasibətlər normallaşırdı. Lakin 13 koloniyanın müstəqillik uğrunda azadlıq mübarizəsi Böyük Britaniyanın mövqelərinə ağır zərbə vurdu. Merkantilizm iqtisadi siyasəti müstəmləkələri metropoliya ilə sıx bağlayırdı və kolonistlərin buntu Avropa dövlətləri arasındakı ziddiyyətlərin müstəmləkələrin ərazisinə keçirilməsinin nəticəsi idi. Ümumiyyətlə götürdükdə isə Böyük Britaniya ilə münaqişə dərin siyasi və iqtisadi səbəblərə malik idi. 4 iyul 1776-cı ildə İstiqlaliyyət Deklarasiyasının, 17 sentyabr 1787-ci ildə isə Amerika Birləşmiş Ştatları Konstitusiyasının qəbul edilməsi həlledici ideya və siyasi əhəmiyyətə malik oldu. Konstitusiyada ilk dəfə insan haqları haqqında maddələr toplumu qanunvericilik qaydasında möhkəmləndi.

Konstitusiyanın mühüm maddələri hakimiyyətlərin icra, qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyətinə bölünməsini nizamlayırdı. Onlar bir-birindən asılı olmayan, qarşılıqlı nəzarəti həyata keçirən orqanlarla təmsil olunurdular.

Dövlətin icra hakimiyyətinin başçısı, silahlı qüvvələrin baş komandanı prezident idi. O, Konqressin qərarına veto qoymaq hüququna malik idi. Nazirlər Kabinetini təşkil edirdi. Prezidentin idarəçilik müddəti dörd ildən ibarət idi.

Qanunvericilik hakimiyyəti Konqressin səlahiyyətində idi, bu, Senatdan və Nümayəndələr Palatasından ibarət idi. Konqress vergiləri təsdiq edir, ayrı-ayrı ştatlar arasında ticarəti nizamlayır və müharibə elan edirdi. Nümayəndələr Palatasının üzvləri birbaşa (müstəqim) səsvermə ilə iki illiyə seçilirdi, onların sayı bu və ya digər ştatın sakinlərinin sayından asılı idi. Onlar 25 yaşdan cavan olmamalı, daim seçildiyi ştatda yaşamalı və 7 ildən az olmayaraq ABŞ vətəndaşı olmalı idi. Hər ştatdan iki senator seçilirdi və onlar öz vəzifələrini 6 il müddətində icra edirdilər. Hər iki ildən bir senatorların üçdə birinin seçkisi keçirilirdi ki, hakimiyyətin vərəsəliyi təslim edilsin. Senat qanunların qəbul edilməsini öz üzvlərinin üçdə ikisi səs verənə qədər boykot edə bilərdi.

Məhkəmə hakimiyyəti Ali Məhkəmənin səlahiyyətində idi, federal əhəmiyyətli məsələlərdə isə aşağı məhkəmələr və ştat məhkəmələri üçün apellyasiya instansiyası kimi də fəaliyyət göstərirdi.

1789-cu ilin aprelində elektorlar yığıncağı Corc Vaşinqtonu yekdilliklə ABŞ-ın birinci prezidenti seçdi, o, kolonistlər ordusunun baş komandanı kimi xidmət etmişdi. Vitse-prezident vəzifəsinə federalist Con Adams seçildi. Vaşinqtonun təklifi ilə xarici siyasət, ordu, maliyyə və ədliyyə məsələləri üzrə departamentlər (nazirliklər) yaradıldı. O, təkid edirdi ki, departament rəhbərlərinin təyin olunması və istefaya göndərilməsi hüququ yalnız prezidentə məxsus olmalıdır.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2017.-22 aprel.- S.20.