Sazaqdan işığa

Azərbaycan cəmiyyətinin ölkəmizdə ictimai-siyasi proseslərin fəal iştirakçılarından biri və istedadlı nasir kimi tanıdığı Səyyad Aranın bədii yaradıcılığı “yetmişincilər” ədəbiyyatının yekunu olmaqla bərabər, həm də “səksəninci illər” ədəbiyyatının başlanğıc illərinin tənqidi-realist düşüncəsinin əhvali-ruhiyyəsini özündə əks etdirir.

Azərbaycan ədəbiyyatında insana yenidən qayıdış dövrü kimi səciyyələnən “altmışıncılar” mərhələsi imkan olduqca mövcud siyasətdən kənarda dayanaraq sadə, adi, sıravi insanların mənəvi aləmini, daxili dünyasını ədəbiyyatda canlandırmaqla səciyyələnir. Bu, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatının insana və cəmiyyətə münasibətdəki baxışlarını yeni tarixi dövrün reallıqları əsasında yaradıcılıqla davam etdirmək baxımından böyük başlanğıc idi. “Altmışıncılar”ın ədəbiyyatda “buzu sındırmaq” kimi məsuliyyətli vəzifəni həyata keçirmək üçün bir qədər “ehtiyatlı” davranışı mövcud cəmiyyəti ədəbiyyatın yeni reallıqlarına “adaptasiya” etdirmək kimi çətin və məsuliyyətli vəzifəni həyata keçirmək qayğılarının idarəsi idi. Nəinki sonrakı ədəbi nəsil, hətta altmışıncıların özləri də daha ciddi əsərlərini yetmişinci illərdə yaza bilmişdilər.

Ona görə də “Yetmişincilərin” yaradıcılığında artıq “imtahandan çıxmış” ədəbiyyatın bir qədər də açıq danışmaq cəhdləri müşahidə olunur. Xüsusən, yetmişinci illərdə Azərbaycan cəmiyyətində dövlət səviyyəsində aparılan milliləşmə prosesləri ədəbiyyatın cəsarətini daha da artırmışdır. Səyyad Aranın yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatında artıq cəmiyyətdə cürət və təpər qazanmış ədəbiyyatın əhvali-ruhiyyəsindən doğmuşdur. “Vektor” Beynəlxalq Elm Mərkəzinin nəşr etdiyi “Sazaq” hekayə və povestlər kitabındakı bədii nümunələr yetmiş-səksəninci illərdən başlayaraq həm Səyyad Aranın yaradıcılığında, həm də Azərbaycan ədəbiyyatında davam etməkdə olan vətəndaşlıq mövqeyinin orijinal bədii ifadəsidir. “Sazaq” kitabında toplanmış hekayə və povestlər yazıçının müxtəlif illərdə yazıb, ayrı-ayrılıqda, yaxud müxtəlif kitablarında çap etdirdiyi bədii nümunələrdən ibarətdir. Bu, Səyyad Aranın bir növ seçilmiş əsərlərinin yığcam bir külliyyatı və yeni yaradıcılıq imkanlarının təqdimatıdır. Kitaba daxil edilmiş “Təmizlik kağızı” (1988-1990) və “Soyuq günəş” (1991) povestləri, eləcə də “Havalar soyuyanda” (2005) və “Günün günorta çağı” (2012) hekayələri onun yaradıcılığının müxtəlif dövrlərində meydana çıxmışdır.

Oxuculara təqdim olunan “Balıq günü” povesti 2014-2016-ci illərdə qələmə alınmışdır. Yazılma tarixi göstərilməyən “Sazaq” hekayəsinin isə son illərin məhsulu olduğu hiss edilir. Ona görə də “Sazaq” kitabı Səyyad Aranın keçdiyi yaradıcılıq yolunun təkamül prosesləri, onun yaradıcılıq özünəməxsusluğu, yazıçının əsərlərinin aparıcı xüsusiyyətləri haqqında ümumiləşdirilmiş fikir deməyə əsas verir.

Əvvəla, onu qeyd etmək lazımdır ki, Səyyad Aran XX əsrin doxsanıncı illərinin əvvəllərindən etibarən Azərbaycanda gedən ictimai proseslərdə yaxından iştirak etmiş, ölkəmizin müstəqillik idealları yollarında mübarizə aparanların ön cərgəsində təmsil olunmuşdur. Fikrimizcə, tərcümeyi-halının bu aparıcı cəhəti onun yaradıcılığında ictimai-sosial motivlərin üstünlük qazanmasını şərtləndirmişdir. “Körpü” (1983) hekayələr və “Soyuq günəş” (1995) povestlər kitablarında, habelə “Sazaq” kitabındakı (2016) əsərlərində cəmiyyətdəki ictimai münasibətlərin, sosial yaşantıların diqqət mərkəzinə çəkilməsi yaradıcılıqla şəxsiyyətin üzvi əlaqəsinin ifadəsidir.

“Təmizlik kağızı” povestində öz əksini tapmış tariximizin qanlı səhifəsi olan mənfur 37-ci ilin ailələrin, nəsillərin başına gətirdiyi fəlakətlərin realist boyalarla təsviri həmin dövrün ictimai və sosial gərginliklərini tam mənası ilə dərk etməyə əsas verir. Sibirə sürgünə göndərilmiş, “xalq düşməni” elan olunmuş Kamalın ailəsinə dükandan öz əmək haqqı ilə çit almağa belə icazə verilməməsi, Eldarın atasına görə yaşıdlarının eyhamları və təzyiqləri ilə əhatə olunması, Solmazın bütün çətinliklərin içində “haqqın baş tutacağına” ümid hissi ilə yaşamasının fonunda selsovetin oğlu ilə zərbəçi Hilalın qızının və matros Məhəmmədəlinin övladına taylarının təsviri, sosial və ictimai münasibətlərdəki təzadların təqdiq olunması keçmiş sovet cəmiyyətindəki bərabərsizliyi və ədalətsizliyi obyektiv şəkildə təsəvvür etməyə şərait yaradır. “Soyuq günəş” povestində də ictimai mühitin məkrli siması ilə kənd müəlliminin saf mənəviyyatından doğan kəskin fərq bu dəfə keçmiş cəmiyyətin daha sonrakı bir mərhələsinin haqsızlıqlarını oxucuya təqdim edir. Sovet cəmiyyətinin məmuru olan milis əməkdaşının kommunist bileti olan kənd müəlliminə təsadüfi bir hadisəyə görə “qoyun” kimi münasibət bildirməsi həmin quruluşun daxildən çürüdüyünü başa düşməyə imkan verir. “Havalar soyuyanda” hekayəsində də insanın sosial vəziyyətinin dəyişməsi ilə ona olan fərqli münasibətin işığında cəmiyyətin müxtəlif qütblərinin mahiyyətinə işıq salınır. “Günün günorta çağı” hekayəsində müasir şəraitdə “atalar və oğullar”ın baxışlarındakı fərqli meyillər göstərməklə qarşıda dayanan problemlərə diqqət cəlb olunur. Beləliklə, Səyyad Aran bir yazıçı kimi cəmiyyətdaxili ictimai və sosial problemlərin mövcud vəziyyətini göstərən hadisələrin mahiyyətini açmağa önəm verən və nəticə etibarilə insanı onu əhatə edən mühitlə əlaqədə ayıq və dayanıqlı olmağa çağırır.

Bununla belə, Səyyad Aran cəmiyyətdəki ictimai münasibətləri və sosial problemləri siyasiləşdirməkdən uzaqda dayanaraq, seçdiyi mövzunu həyat həqiqəti kimi təqdim etməyə xüsusi diqqət yetirir. Ona görə də Səyyad Aranın əsərlərində hansı ictimai münasibətlərdən bəhs edilməsindən asılı olmayaraq, insan və onun mənəvi aləmi məsələsi ön mövqedə dayanır. Yazıçı cəmiyyətdəki ictimai hadisələri insan mənəviyyatının süzgəcindən keçirərək həll edir. Müxtəlif hadisələrə ayrı-ayrı insanların fərqli baxışlarının, obrazın daxili mənəvi aləminin sarsıntı və yaşantılarının real, təbii şəkildə təqdim olunması əslində tam halda həmin ictimai mühitin xarakterini açmağa xidmət edir. Səyyad Aranın əsərlərində təsvir olunan cəmiyyət hadisələri insan taleləri vasitəsilə səciyyələndirilir. Yazıçı həyatdan alıb mənəvi aləmi ilə birlikdə təsvir etdiyi obrazları onların yaşadıqları mühitin barometri kimi təsvir edir. Səyyad Aranın obrazlarının hər birində onları əhatə edən cəmiyyətin nəbzini, ritmlərini hiss etmək mümkündür. Səyyad Aranın cəmiyyətə insan mənəviyyatının prizmasından baxıb, nəticələr çıxarması, ümumiləşdirmələr aparması bir yazıçı kimi onun fərdi simasını müəyyən edir. Buna görədir ki, onun əsərlərində insan, mənəviyyat, həyat materialı, gerçəklik və bədii təxəyyül siyasi-ideoloji mühitin təsvir edilməsindən üstdə dayanır. Diqqət mərkəzinə çəkdiyi siyasi və ideoloji qənaətlər Səyyad Aranın əsərlərinin məntiqi yekunu kimi meydana çıxır. Bu, insan və cəmiyyət münasibətlərini Səyyad Aranın yazıçı kimi dərindən tədqiq edib ümumiləşdirmək istedadını nümayiş etdirir.

Tərcümeyi-halından görünür ki, Səyyad Aranın həyatı həm də maarifçi mühitlə sıx əlaqədar olmuşdur. O, siyasi-ideoloji mühitə maarifçilik fəaliyyətindən gələn mübarizləri təmsil edir. Bu qəbildən olan insanlar ictimai münasibətlərdə də radikal qərarlardan çox, islahatçılığın, mənəvi təkamül proseslərinin inkişafına xidmət göstərirlər. Səyyad Aranın ictimai-siyasi fəaliyyətində özünü göstərən bu cəhət onun bədii yaradıcılığının da ana xətlərindən birini təşkil edir. Yazıçının əsərlərindəki mənəvi təkamül və islahatçılıq meyilləri onun qabartmaq istədiyi ideyaların həyat materialı kimi təqdim olunmasında və həmin ideyaları daşıyan obrazların taleyində özünü aydın surətdə biruzə verir. “Təmizlik kağızı” povestində əsas ideyanın repressiya qurbanı olmuş şəxsin ailəsinin siyasi bəraətinin “təmizlik kağızı” adlandırılması təsadüfi olmayıb, yazıçının ictimai hadisələrə mənəvi münasibətlərin işığında baxmasını ümumiləşdirilmiş şəkildə ifadə edən qənaətdir. Maarifçilik ağırlıqlı ictimai baxışlar “təmizlik kağızı”nın həm siyasi, həm də mənəvi mahiyyətinin obyektiv təqdiminə əsas verir. Səyyad Aranın qəhrəmanı “xalq düşməni”nin arvadı Solmazın oğlu Eldarın “təmizlik kağızı nədir” sualına aşağıdakı kimi cavab verir: “Əgər yazdığımız kağızları Stalinə versələr, o da oxuyub, inansa ki, həqiqətən atanın günahı yoxdur, onun buraxılması haqqında əmr göndərəcək. Həmin əmr təmizlik kağızı olacaq. Atan o kağızı götürüb, poyuza minib gələcək öyümüzə”.

Yazıçı Eldarın ölümü hadisəsi ilə “təmizlik kağızı”nın mənəvi mahiyyətini açır. Sibirə sürgün edilmiş günahsız atasına həqarət edənlərin tənələrinə və təzyiqlərinə dözə bilməyib, mərdi-mərdanə məqsədli şəkildə ölümü qəbul edən Eldarın uşaqların ağlara və qırmızılara bölünmüş dəstələrində özünün mənəvi ucalığını qəti şəkildə təsdiq etdikdən sonra gözükölgəli yaşamaqdansa ölməyə doğru qəti addımı “vaxtından qabaq gəlmiş təmizlik kağızı” kimi mənalandırılır. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatında repressiya mövzusunda yazılmış çoxsaylı əsərlər içərisində bəraət haqqında deyilmiş yeni ifadədir. Bu, mənəvi bəraətin siyasi bəraəti bildirən təmizlik kağızından qat-qat üstün olduğunu ifadə edən aydın bir yazıçı mövqeyidir.

Səyyad Aranın nəsr düşüncəsi hekayə və povest janrları üzərində qurulmuşdur. Onun povestləri janr baxımından romana yox, hekayəyə yaxındır. Povestlərini böyük hekayə də adlandırmaq olar. “Təmizlik kağızı” povestini böyük hekayədən fərqləndirən əsərdə yalnız surətlərin bir qədər çoxluğu və süjetin nisbətən geniş şaxələndirilməsidir. “Soyuq günəş” povesti əslində Kərim müəllimin hekayəsidir. “Balıq günü” əsəri hekayə masştabından irəli gedən, tam olaraq povest janrının tələblərinə cavab verən uğurlu əsərdir. Povestdəki Miryusif, Niyaz, Rauf, İlyas müəllim, Vahid, Ələsgər, Əfruz xala, Zeyqəm, Nuru, Zəkiulla, Vahid, Əlimirzə və başqaları yaddaqalan fərdi cizgiləri olan xarakterlərdir.

Əsərdəki şaxələnmiş süjet xətləri hadisələri və insanları geniş planda təsvir edən, əlaqələndirən şəbəkə kimi mövzuya povest miqyasında baxılmasına imkan yaradır.

Səyyad Aran povestlərində yaşadığı mühitin və obrazlarını yaratdığı insanların aydın və cəlbedici hekayəsini canlandırır. Onun hekayələrində də cəmiyyətin povest miqyasında qavrayışı vardır. Bəzi hekayələri qısaldılmış povest təəssüratı yaradır. “Balıq günü” povesti müasir Azərbaycan povestinin mükəmməl nümunələrindən biridir. Burada süjetin hüdudları şaxələnsə də, ana xəttin ətrafından çox da kənara çıxmır. Səyyad Aran balıqçı həyatının bütün təfərrüatlarını dərindən öyrənmiş və ən mühüm reallıqları ilə əks etdirmişdir. Əsərdəki Miryusif obrazı balıqçının mənəviyyatı ilə məişətini tam halda ifadə edən cəlbedici bədii surətdir. Yazıçı bu əsərdə sanki balıqçı həyatının rəsmini çəkmişdir: “Məsələ burasındadır ki, martın ortalarından xərçənglər, dırnaqlı cücülər kürü buraxdığından böyük balıqlar elə bil yem dalınca qaçmırdılar, gölün dibində yaxşıca yemlənirdilər. Ona görə də suyun üzünə qalxıb qurda yaxın düşmürdülər. Həm də cillər yazda suyun altında çiçəklədiyindən və zoğ atdığından onların çiçəklərindən və toxumlarından da yeyib doyurdular. Ona görə də böyük balıqlar suyun dibində qalır, nisbətən xırda balıqlar aşağı enib yemək istəyəndə onları vurub qovurdular. Xırda balıqlar məcbur olub suyun üzünə çıxanda qarmağa keçirilmiş qurdların qurbanı olurdular”.

“Balıq günü” povesti eyni zamanda halallıq, mənəvi saflıq və bütövlük haqqında həyati bir hekayətdir.

Balıqçılar arasında mövcud olan “yazılmamış halallıq qanunu” ümumiyyətlə yazıçının həyata və insana münasibətinin kredosudur. Müəllif qəhrəmanlarının mənəvi münasibətlərinə halallıq qanununun gözü ilə baxır və bu meyarla onların həyatdakı və cəmiyyətdəki yerini müəyyənləşdirir.

Bu əsərdə Səyyad Aranın həyati müşahidələri ilə bədii qavrayışı bir-birini tamamlayır. Yazıçı sanki povestdəki hadisələrin iştirakçısıdır. Ümumiyyətlə, həyat həqiqətinə sədaqət Səyyad Aran nəsrinin səciyyəvi xüsusiyyətidir. “Sazaq” hekayəsində müəllif ağsaqqal kişilərin obrazını onların yaşıdı olan insanın baxışı səviyyəsində ən incə xüsusiyyətləri ilə birlikdə əks etdirmişdir. Əgər Səyyad Aranı şəxsən tanımasaydıq, hekayənin müəllifini ixtiyar yaşında olan yazıçı hesab edə bilərdik. Müdriklik onun nəsr əsərlərinin aparıcı obrazlarının düşüncə tərzini ifadə edir. Əsərlərindən aydın surətdə görünür ki, yazıçının müdriklik anlayışı mənəviyyat düşüncəsi ilə üzvi vəhdətdədir.

Səyyad Aranın nəsrində publisistika əlamətləri vardır. Vaxtilə “Səs” və “Elm” qəzetlərində çalışması, jurnalistikadan dərs deməsi onun publisistika sahəsində də özünəməxsus yaradıcılıq imkanlarını formalaşdırmışdır. Səyyad Aranın “Xaosdan sabitliyə” (1997) və “Üfüqdə Nobel sülh mükafatı” (2003) kitablarında toplanan məqalələr qəzetçilik, jurnalistlik səviyyəsini aşan publisistika nümunələridir. Nəsrində olduğu kimi o, publisistikasında da ictimai və sosial mətləbləri dilə gətirir, təmkinli bir vətəndaşlıq mövqeyi göstərir. Məsələnin bu cəhəti Səyyad Aranın publisistikasını onun nəsrinə yaxınlaşdırır. Publisistikasındakı nasiranəliklə hekayə və povestlərindəki publisistika bir-biri ilə uzlaşır. Lakin bütün məqamlarda Səyyad Aranın nəsr əsərləri publisistik nəsrin sədlərini aşaraq, bədiilik imkanlarının genişliyini nümayiş etdirir. “Günün günorta çağı” hekayəsindəki aşağıdakı sətirlər Səyyad Aran nəsrindəki publisistik notların “durumunu” əks etdirir: “Cənubi Asiya regionunun adamları da az deyildi. Onlar daha sadə geyinmişdilər. Qabaqcıl əski sovet fəhlələrinə oxşayırdılar. Rayon adamları da vardı. Deyəsən, gedəcəkləri nazirliklərə, şikayət edəcəkləri idarələrə yollanacaqları vaxtı bəri çəkmək üçün gəzişirdilər”. Yaxud “Havalar soyuyanda” hekayəsindəki “laqeydliyin səbəbini heç cür araşdırıb tapa bilmirdi. Dostları ondan cüzdan xəstəliyinə tutulmuş birisi kimi gen gəzirdilər” - kimi təsvirlərdə publisistik təhkiyə nəzərə çarpır. Lakin Səyyad Aranın obrazları fərdi xarakterləri olan koloritli bədii surətlərdir.

“Təmizlik kağızı” povestindəki repressiya qurbanının arvadı dözümü, qürur və ləyaqəti, fərdi cizgiləri ilə yaddaşlara yazılır. Eldar obrazı atasının nahaqdan “xalq düşməni” adlandırılmasını qəbul edə bilməyib, mənəvi sarsıntıları ilə üz-üzə qalan, atasının adını uca tutmaq üçün hər cür fədakarlıq göstərməyə hazır olan “günahkar günahsız” obrazı kimi təsirli görünür. Ağbirçək Cahan xala, bəraət alıb geri qayıtmış İmran süjetin inkişafında daşıdıqları funksiyanı layiqincə yerinə yetirirlər. “Soyuq günəş” povestindəki Kərim müəllim surəti mənəvi saflığın ağrısını yaşasa da, bütövlüyünü qorumaq yolunda fəlakətə doğru getməyi qəbul edir. Onun faciəli ölümü iradəsizlik nümunəsi olsa da, nəticə etibarilə mənəvi bütövlüyün və ucalığın təsdiqi kimi ifadə olunur.

“Balıq günü” povestindəki balıqçı obrazları Azərbaycan ədəbiyyatında bu peşə ilə məşğul olan sadə adamların mənəvi dünyasını və məişətinin reallıqlarını başa düşməyə imkan yaradır. “Havalar soyuyanda” hekayəsindəki işdən çıxarılandan sonra soyuq münasibətin, laqeydliyin girdabına düşmüş Fuadın obrazı arvadının ona “qapının ağzına qoyulmuş uzun dəmir dabankeş” dəyəri verməsi kimi ifadə olunmuşdur.

Əslində Səyyad Aran “Havalar soyuyanda” ifadəsi ilə cəmiyyətdə münasibətlər soyuq olanda insanın yaşamalı olduğu real vəziyyətin də üşüntülü obrazını yaratmışdır. Hekayədəki dilənçi surəti yazıçının həyati müşahidələrinin dərinliyi və incəliyini aydın surətdə göstərir. Dilənçiyə aid bütün ştrixləri dəqiqliyi ilə göstərən yazıçının sosial mühitin reallıqlarına nə qədər yaxından bələd olduğu nəzərə çarpır. “Günün günorta çağı” hekayəsində müasir dövrün “atalar və oğullar” problemi müstəvisində bulvardakı nərdtaxta ilə gün keçirən qocalarla burada onlara rast gələn cavan qız və oğlanın fərqli baxışlarının təsvirində yazıçı seçimi oxucunun ixtiyarına verməklə hər iki qütbü cəmiyyətə təqdim edir. “Sazaq” hekayəsində ixtiyar yaşında olan Cəfər kişinin həyatının son anlarına həmyaşıdları olan qocalardan Cavadın, Mirəlinin, Ağarzanın, Hüseynağanın münasibəti həm də onlardan hər birinin xarakterinin açılmasına şərait yaradır: “Cəfər getsə, deməli, bizim də aramıza dən düşəcək. Elə hamımızın səhhəti bir az aşağı, bir az yuxarı eynidir. Deməli, həyat bu imiş: doğul, məktəbə get, institut oxu, evlən, uşaq böyüt, evləndir, həyatının çox hissəsini əlləş-vuruş, axır günlərini dar eləməklə keçir və sonunu gözlə: “Bilsək bu dünyaya gəlməzdik”.

...Kövrəlmişdilər. Azan səsindən elə sındılar, elə qorxdular, elə yazıqlaşdılar ki, olmayan kimi. Körpə uşaqlar kimi bir-birinin əlindən tutdular. Qəfil hamısının içini canavar dili kimi sərt bir sazaq yalayıb keçdi.

Bir dəstə qara paltarlı, qara kəlağayılı arvad Cəfərgilə tərəf diklənirdilər.

Al günəşin altında dördü də büzüşərək xəfif-xəfif titrəyirdilər. Elə bil qış geri qayıtmışdı, üşüyürdülər”.

Təsvir olunan hadisə ömrün, yaşın sazağı idi. Lakin Səyyad Aran kitabını “Sazaq” adlandırmaqda yalnız yaşın, qocalağın sazağını düşünməmişdir. Yazıçının nəzərlərində təqdim olunan hekayə və povestlərdəki 37-ci ilin haqsızlıqları, insanın pak mənəvi aləmi ilə məkrli mühit arasındakı təzad, böyük-kiçik münasibətlərinin pozulması, vəzifə dostlarının eybəcər iç üzü həyatın sazaqlarıdır. Səyyad Aranın bir yazıçı kimi idealı isə insanları sazaqdan qorumaq, soyuqluqdan xilas etməkdən, ümidə, işığa doğru aparmaqdan ibarətdir. Ona görə də “Sazaq” kitabında bütün məqamlarda yazıçı işığı hadisələrin ətrafında mütləq nəzərə çarpdırır. “Təmizlik kağızı” povestində “itlərin də hündürdən hürə bilmədiyi” çətin dövrdə insanların üzündə təsadüfdən-təsadüfə olsa da, nəzərə çarpan “təbəssümün işığı” həmin dövrün çətinlikləri içərisindən doğan günəş qədər zəruri faktor kimi ümidi ifadə edir. “Soyuq günəş” povestinin adındakı işıqda taleyin sazağının dərinliklərində yaşayan işığın fəlsəfi mahiyyəti təsvir edilmişdir. “Balıq günü” povestində Zeyqəmin namərdliyi və tamahı sazağın, Ələsgərin onu əhatə edən miskin mənəvi mühitdən uzaqlaşmaq üçün başqa məhəlləyə köçməsi işığın ifadəsidir. “Günün günorta çağı” hekayəsinin adı da, mahiyyəti də kölgə ilə işığın nisbətini mənalandırır. “Havalar soyuyanda” hekayəsində laqeydlik, biganəlik, “salam-kəlamın azalması, xala-xətrin, hörmətin gözgörəti yoxa çıxması” yazıçıya görə artıq “ürəyə düşən xal”, sazaq deməkdirsə, adamlara hər əl açdıqca sınan dilənçinin sönməyən ümidləri isə işığa inamı diqtə edir. “Hər gün qürurunun sınmasına, alçalmasına baxmayaraq, içdən toxtaq görünürdü. Həmin ümid onu ayaq üstə durmağa, yaşamağa çağırırdı”. “Sazaq” hekayəsi isə ömrün qürubunun günəşini görmək və düşünmək dərsidir. Nəticə etibarilə Səyyad Aran sazaqların içindən çətinliklə doğan işığı qorumağa və daha işıqlı həyat uğrunda çalışmağa çağırır.

Səyyad Aranın nəsrində Azərbaycanın Aran coğrafiyasının koloriti öz əksini tapmışdır. Yazıçı “Balıq günü” povestində təsvir etdiyi Arazüstü diyarının tarixini qürurla oxucuya çatdırır. Müəllif Aran ərazisindəki Əlipənahlı, Qaradonlu, Bəhramtəpə kəndlərindən ürəklə söz açmış, bu yerlərin özünəməxsus rənglərini vətənpərvərlik notları ilə dilə gətirmişdir. Əsərin qəhrəmanı Raufun Bakıdan gəlmiş dostu Ələsgərə doğma yerləri tanıtmaq üçün dediyi aşağıdakı sözlər əsl vətənpərvərlik nümunəsidir. “Qardaşlar, bilirsiniz, mən bu gün buraya balıq tutmağa gəlməmişəm. Gəlmişəm ki, rayonumuzun bu gözəl guşəsini qardaşım Ələsgərə göstərim. Ə, ta indi neyniyək, dağımız, yamacımız, bulağımız yoxdu. Amma gözəl balıqlarla dolu gölümüz var, bu boyda göz işlədikcə uzanan çöllərimiz var, o çöllərdəki çalalarda dünyanın cürbəcür quşları var. Bizim yerlərin də gözəlliyi az deyil”.

Səyyad Aran hətta ölkəmizin bu regionunda işlədilən bir çox dialekt sözləri yerli-yerində işlətməklə onları yenidən dilimizə qaytarmışdır. Əsərlərindəki matah, pəstəha, zıqqı, arsa, dəngəsər, masqor, mətə və sair dialekt sözlər həm də təsvir olunan regional mühitin təbii görkəmini canlandıran əsas vasitələrdən biridir. Bundan başqa, Səyyad Aranın əsərlərində işlədilən iki neologizmi də müşahidə etdik. Yazıçının işlətdiyi “yüklük” (baqaj) və “yığnaq” (adamların məhəllədə yığışdığı yer) ifadələri Azərbaycan dilinin müasir dövrdəki söz yaradıcılığı nümunələri kimi qiymətlidir.

Sazaq - Səyyad Aran realizminin obrazlı ifadəsidir, lakin qayəsi deyildir. İşıq isə yazıçının həyata, yaşamağa ümidinin və inamının yol göstərənidir. Səyyad Aranın qəhrəmanları sazaqdan işığa, həyata, ümidə doğru yol getməkdə davam edirlər.

Sazaqdan - işığa geniş mənada ölkəmizin müstəqilliyi uğrunda keçilən mübarizə yolunun məsuliyyətini və şərəfini,təkamül proseslərini özündə əks etdirir.

17.04.2017

İsa HƏBİBBƏYLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti,

Milli Məclisin Elm və Təhsil Komitəsinin sədri, akademik

525-ci qəzet.- 2017.-22 aprel.-S.10-11.