Əli bəyə məktublar

Vilayət QULİYEV

Azərbaycan Cümhuriyyətinin 100 illiyi ərəfəsində XX əsrdəki ilk milli dövlətimizin qurucularının və fəal xadimlərinin epistolyar irsinin öyrənilməsi xüsusi ilə böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Onların yazışmalarında yer alan, əksər hallarda rəsmi tarix səhifələrinə düşməyən bir sıra detal və ştrixlər, məlumat və müşahidələr təkcə ayrı-ayrı şəxslərin qarşılıqlı münasibətlərinə deyil, dövrün hadisə və proseslərinə də işıq tutmağa imkan yaradır.

Cümhuriyyətin qurucu-atalarından biri, Azərbaycan Parlamentinin sədri, Versal Sülh Konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşovun (1863-1934) əməl və əqidə dostu Əli bəy Hüseynzadəyə (1865-1940) məktubları da bu baxımdan diqqətimi çəkdi.

Onlar bir-birlərini ilk gənclik illərindən, Tiflisdə gimnaziya təhsili aldıqları dövrdən tanıya bilərdilər. Hər ikisi müsəlman Tiflisinin əsil-nəsəbli soylarına, adlı-sanlı ailələrinə mənsub idi: biri gürcü çarı II İraklinin topxana rəisinin nəticəsi, o biri Qafqaz şeyxülislamının nəvəsi idi. Peterburq universitetində təhsil aldıqları dövrdə daha da yaxınlaşmaları, gələcək böyük əqidə dostluğunun və birgə mübarizələrinin təməlinin şimal paytaxtında qoyulması isə heç bir şübhə doğurmur. 1887-ci ildə çəkilmiş bu foto-şəkil də həmin yaxın dostluğun maddiləşmiş dəlil-sübutlarından biri sayıla bilər.

Sonradan yolları gah kəsişmiş, gah da ayrılmışdı. “Kaspi”də birlikdə işləmişdilər. “Həyat” qəzetində Əlimərdan bəy naşir, Əli bəy Hüseynzadə isə redaktor olmuşdu. 1905-ci ildən sonra genişlənən ümumtürk hərəkatının guşə daşlarını qoymuşdular. Qafqaz, ümumən Rusiya müsəlmanlarının səsini, sözünü duyurmaq üçün mətbuat və ictimai fikir sahəsində birgə çalışmışdılar.

1918-ci ildə isə 40 il əvvəl uzaq, soyuq Peterburqda bəlkə də heç xəyallarına gətirmədikləri, amma həyatlarının ən gözəl illərini həsr etdikləri bir mücadilənin - Azərbaycanın müstəqillik savaşının ön sıralarında yer almışdılar.

Əli bəy də onunla birlikdə xalqının sözünü demək, müstəqil mövcudluq haqqını müdafiə etmək üçün Parisə, Versal sülh konfransına getməli idi. Amma Antanta gücləri adını ittihadçı qoyub Fransa paytaxtına buraxmamışdılar. Taleyin işinə bax ki, tarix səhnəsinə gəlişinə hər kəsdən çox sevindiyi Türkiyə Cümhuriyyətində də ittihadçı kimi məhkəmə önünə çıxarılmışdı...

Amma harada olsalar da, ünsiyyətlərini məktub vasitəsi ilə saxlamışdılar. Təəssüf ki, onların yalnız çox az bir qismi əldədir. Əli bəyin arxivindən götürülmüş məktubların foto-surətini mənə dostum, İzmirdəki Ege universitetinin professoru Yavuz Akpinar göndərib. Bu sənədləri böyük həmvətənimizin həyatda olan sonuncu övladı Feyzavər Alpər Ege universitetinin Türk dili və ədəbiyyatı bölümünün arxivinə hədiyyə edib. Onların rusca orijinal mətnini moskvalı tarixçi Salavat İshakov indiyə qədər Azərbaycan Ə.Topçubaşov irsindən və Azərbaycan siyasi müxalifətindən bəhs edən müxtəlif kitablarında dərc etdirib.

XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan ədəbi-mədəni və ictimai-siyasi fikrinin tədqiqi bəlli çətinliklərlə bağlıdır. Ya ərəb əlifbasının keçilməz labirintlərinə baş vurmalısan, ya da rus dilindən tərcümə etməlisən. Əlimərdan bəyin məktubları rus dilində yazılıb. Böyük türkçülər kimi tanıdığımız Əli bəy Hüseynzadə, hətta Məhəmməd Əmin Rəsulzadə onunla rusca yazışırdılar. Çünki ərəb əlifbasının dərinliklərinə baş vurmaq Əlimərdan bəy üçün elə də asan deyildi...

P.S. “525-ci qəzet”in elmi nəşr olmadığını yaxşı bilirəm. Amma müəyyən şərhlər verilmədiyi təqdirdə məktublarda toxunulan mətləblərin, haqqında söz açılan şəxsiyyətlərin, bəhs olunan situasiyaların bəzi məqamlarda müasir oxucu üçün qaranlıq qalacağını nəzərə alıb izahedici qeydləri məqsədəuyğun saydım.

16 iyul 1904-cü il

Bakı

Əzizim Əli!

Məmmədrzaya məktubumda xahiş etmişdim ki, yaylaq yeri kimi Mangilis haqqında bir-iki xəbər yazasan. İndiyə qədər gözləyirəm. Əgər sənə çətin deyilsə, bu işin zəhmətini çək. Ümumiyyətlə, istərdim ki, yay boyu lazımi şəkildə istirahət eləyə biləsən. Yeganə xahişim yalnız o ola bilərdi ki, hər gün Ələkbərlə bir-iki saat türk dili ilə məşğul olasan. İstərdim ki, ana dilini hər cəhətdən yaxşı öyrənsin. Rica edirəm, onun nazı ilə çox oynama, məcbur elə ki, məşğələlərinə ciddi yanaşın. Birlikdə gündəlik yazmağa başlamısınızmı? Ümumiyyətlə, necə məşğul olursunuz? Əgər əlimə türk dilində oxumaq üçün yaxşı kitablar düşsə, mütləq çatdıracağam. İndi isə bədnam “Şərqi-rus”un bu- günkü sayında çap olunmuş gözəl şeiri göndərirəm. Düzdür, bir qədər uzundur, amma kifayət qədər ideyalı şeirdir. Əgər sən Ələkbəri onu əzbərləməyə məcbur etsən, çox yaxşı olardı. Bir sözlə, hər cəhətdən onun rəhbəri və müəllimi olmağa çalış. Buna görə sənə əvvəlcədən öz dərin təşəkkürümü bildirirəm.

“Turc” qəzetinin sayları bura çox qeyri-müntəzəm gəlir. Ancaq oxumaq üçün sonuncu bir neçə nömrəni yollayıram.

Ümid edirəm ki, əvvəldən də yaxşı bələd olduğun Mangilisdən məmnunsan. Çoxlu piyada gəzməyə çalış, imkan daxilində Ələkbəri də özünlə götür.

İndi “Turc”un daha 2 nömrəsini almışam, onları Pəri xanımın adına yola saldığım bir qutu kitabla birlikdə sənə göndərirəm. Əgər qəzetlərdə maraqlı bir şey tapsan, tərcümə elə, “Kaspi”yə göndər. Az öncə teleqram aldıq ki, Peterburqda daxili işlər naziri Pleve öldürülüb.

Uşaqları öpürəm. Hamıya təzim, ehtiram. Salamat qal!

Sənin Ə.Mərdan T.

14 sentyabr 1904-cü il

Bakı

Əzizim Əli!

Mənə böyük zövq verən gözəl məktubuna cavab yazmaq üçün özümü heç cür toparlaya bilmədim. Səbəbi, sənə uzun məktub yazmaq istəməyimdir. Amma zamanım olmadı. İndi isə heç yoxdur. Çünki qəzetdən başqa bu günlər həm də vəbaya qarşı mübarizə ilə məşğulam. Həm də vəba əsl epidemiyaya çevrilib. Hər gün 25 nəfərə qədər adam ad patre-yə (lat. ad patres - əcdadların yanına-V.Q.) yollanır. Hamısı da müsəlmanlardır. Dəqiq məlumatları çap eləməyə icazə vermirlər. Ən pisi isə bizim müsəlmanların heç bir tədbir görmək istəməmələridir. Hətta mənə deyirlər ki, bütün bəlalar... həkimlərdən gəlir.

Onların əvəzinə də özünü oda-közə vurmaq lazım gəlir. Bu da çox vaxtımı alır. Amma mübarizə get-gedə qızışır. Var qüvvə ilə qurbanların sayını azaltmağa çalışırıq. Xəstəlik uşaqları xüsusi amansızlıqla biçib-tökür. Ona görə qərara gəldim ki, ailəmi bura gətirməyim. Yəqin, bütün qışı Tiflisdə keçirərlər. Hər halda indi çox təhlükəlidir. Ələlxüsus da yeni gələnlər üçün. Düşünürəm ki, Tiflisdə tək yaşamaq sənin üçün cansıxan olacaq. Açığını deyim ki, təhlükə səbəbindən səni bura çağırmağa da ürək eləmirəm. Hələ Bakıda lap darıxdırıcı keçəcəyini demirəm. Çünki mən bütün günü redaksiyada, axşamlar isə iclaslarda oluram. Ona görə də təklif edirəm: əgər Tiflisdə qalmaq sənə cansıxıcıdırsa, o zaman Salyana, ən yaxşısı isə Şamaxıya get. Epidemiya səngiyəndə isə bura gələrsən. Bir sözlə, özün qərar qəbul elə, hara rahatdırsa, oranı seç. Amma hələlik Bakı olmasın. Ümid edirəm, heç nədən utanıb-çəkinməzsən. Əgər pul lazım olsa, Pəri xanımdan götürərsən. Hər şeyi ətraflı yazmıram. Söhbətin qalanını şəxsi görüşümüzə saxlayıram. Əgər yay ərzində bir şey yazmısansa, göndər. Əslində, vəba ilə müharibə indi hamının diqqət mərkəzində dayanır. Qəzetin səhifələri də yalnız bu barədə xəbərlərlə doludur.

Ələkbərin yay ərzində nə iş gördüyü və onunla əlaqədar nə fikirdə olduğun barədə iki-üç söz yazsan, çox sevinərdim.

Göndərdiyim “Turc” qəzetinin saylarında diqqəti çəkən bir şey yox idimi? Ümidvaram, onları saxlayırsan. Dünən yeni aldığım, amma təbii ki, senzura tərəfindən ləngidilmiş nömrələri göndərirəm. İndi burada onları oxumağa vaxt yoxdur. Ümidvaram, sən baxarsan, maraqlı görünən yerlərini qeyd edib “Kaspi” üçün göndərərsən.

Həsən bəy də bizdən ayrılacaq. Qalan ümumi tanışlarımız yuvalarına çəkiliblər və qışı bağlarda keçirməyi qərara alıblar. Müsəlmanların çoxu (burada azərbaycanlılar mənasında işlənmişdir - V.Q.) hələ şəhərə qayıtmayıb. Ümumiyyətlə, indiki şəraitdə bizimkilər özlərini son dərəcə qorxaqcasına, ləyaqətsiz aparırlar. Əməkdaşımız Əhməd Ağayev elə xofa düşüb ki, nəticədə əsəb xəstəliyinə tutulub, ailəsi ilə birlikdə buradan tamam çıxıb getmək istəyir. Özü də, istirahətdən cəmisi dörd gün əvvəl qayıdıb.

İndi özün təsəvvür elə ki, yerdə qalan müsəlmanlar məsələyə necə yanaşırlar. Sadəcə, biabırçılıqdır. Onların əvəzinə xəcalət çəkirəm.

Salamat qal və yaz.

Sənin Ə.Mərdan Topçi.

23 iyun 1920-ci il

Paris

Əzizim Əli bəy,

Əgər dünyanın bütün şeytanları bir yerə yığılıb Şərqə qarşı çevrilmiş cəhənnəm planı qurmaq istəsəydilər, yenə də taleyin hökmü ilə kainatın bu hissəsində hökm sürən indiki müdhiş dağıdıcılıq, xarabazara çevirmə üsullarından daha mükəmməl bir yol fikirləşə bilməzdilər. Digər tərəfdən, əgər cahanşümul hadisələr, bütün inkişaf və dirçəlişlər sonda rəngarəng gülzara və bol bəhrəyə qovuşmaq üçün mütləq qurbanlar, həm də qanlı qurbanlar tələb edirsə, o zaman yaşadığımız günlər bütün dəhşətləri ilə nə qədər faciəli olsa da, yenə bədbinliyə və ümidsizliyə qapılmağa dəyməz.

Xüsusən də bizlərə - çiyninə ölçüyəgəlməz dərəcədə böyük yük götürmüş insanlara mövcud vəziyyətin bütün ağırlığına baxmayaraq, ümidsizliyə qapılmaq olmaz. Mənim əzizim, indi özüm də yəqin ki, bəzən imkanlarımın hüdudlarını aşsa, məhz belə hərəkət etməyə, ruhumun diriliyini qoruyub saxlamağa çalışıram. Əziz dostum, eyni şeyi sənə də məsləhət görürəm. Üstəlik də böyük Yaradan həyatın hər dürlü çətinlik və məhrumiyyətlərini dəf etmək üçün səni səbir baxımından incik salmayıb. Artıq iki aydır ki, kimlərin idarə etdiyini bilmədiyim ölkəmdən, necə və nəyin hesabına yaşadıqlarından xəbərsiz qaldığım ailəmdən tamamilə uzaq düşmüşəm... Əgər belə davam edərsə, tezliklə özüm də, buradakı nümayəndə heyətimiz də ehtiyac girdabında boğulanların sırasına qoşulacağıq. Fransada, Almaniyada, İtaliyada təhsil alan 78 azərbaycanlı tələbənin aqibəti necə olacaq? Hətta bu barədə düşünmək özü dəhşətlidir! Lakin rədd olsun bədbinlik! Yaxşısı budur, özümüzü daha gözəl gələcəyə bəslənən ümidlərlə yemləyək! Eyni sözləri zavallı dostumuz Əhmədə də (həmin dövrdə Malta sürgünündə olan Əhməd Ağaoğlu nəzərdə tutulur - V.Q.) demək istərdim. Amma heyhat... O, çox uzaqlardadır. Həm də və ən əsası, bizimlə müqayisədə çox səbirsizdir. Odur ki, işindən müsbət bir şey alınmayana qədər ona yazmaq istəmirəm. Hələlik isə heç nə çıxmır. Mənə məktub yazıb guya yardım edə biləcək bir nəfəri nişan vermişdi. Yalnız həmin adama deyil, başqalarına da müraciət etdim. Yenə də bir nəticə alınmadı.

Əlbəttə, ona bu haqda yazmaq lazım deyil, yoxsa tamam qəm-qüssəyə batıb ruhdan düşəcək. Amma gərək biləsən ki, indi kimsə kömək etmək iqtidarında deyil. Həm də heç kəs fərdi köməyə ümid bəsləməməlidir. İş ümumidir, çoxlarına aidiyyatı var.

Deməli, taleləri ilə bağlı qərar da ümumi olacaq. Yəni kiminsə jurnalist, göz həkimi, general, hətta nazir olması məsələyə əsla təsir göstərməyəcək. Ona görə də, əzizim, xahiş edirəm, birbaşa özün dostumuza yazasan ki, (əgər məktublaşmırsansa, o zaman xanımı vasitəsi ilə xəbər göndərə bilərsən) qətiyyən narahat olmasın. Yazarsan ki, bütün lazımi işlər görülür. Ümid var ki, məsələ tezliklə uğurlu həllini tapsın. İşin uğurla nəticələnəcəyinə tam əmin olanda özüm də ona yazacağam. Qoy, qətiyyən həyəcanlanmasın. Əgər əlinin altında materiallar varsa, son 5-6 ildə şahidi olduğu hadisələr barədə silsilə qeydlərini qələmə alsın. Sonra hamımız təəssürat və məlumatlarımızı bölüşərik.

Ümidvaram ki, Sitarə xanımı görürsən. Ona və uşaqlara salamlarımı çatdır. Mən onları unutmamışam. Sadəcə təəssüflənirəm ki, kömək etmək istədiyim adamların hamısı qarşısında borcumu yerinə yetirmək üçün yetərincə güc sahibi deyiləm. Rəşidlə tez-tez sənin ailəni, hələ üzünü görmədiyimiz körpəni də unutmamaq şərti ilə uşaqlarını xatırlayırıq. Ümid edirəm ki, hamı sağlamdır. Uşaqlar böyüyür, özləri də gümrahdırlar. Bəhramdan indiyə qədər yalnız bir məktub almışam. Sən, əlbəttə, bilirsən ki, o, Darmştadtda oxuyur. Daha doğrusu, texniki məktəbə daxil olmağa hazırlaşır. Ünvanı belədir: Darmstadt, Dieburger str. 10. İndi Rəşid tətildədir. Bir yerdə qalırıq. Sənə salam göndərir. Onunla birlikdə tez-tez poetik əsərlərini xatırlayırıq. Əminəm ki, dostları mənim adımdan salamlamağı yaddan çıxarmazsan. Kimi? - deyə soruşacaqsan. Hər halda və heç olmazsa, faktiki Gürcüstanla Türkiyəni birləşdirən şair və doktor qalıb . Yaxınlarda onun hərbçi qaynı buradan getdi. Yəqin ki, onunla da görüşəcəksən. Bir daha səni və uşaqları öpürəm, xanımına təzim edirəm. Salamat qal, gələcək üçün özünü və qüvvələrini qoru. Əlinə nə material düşsə, topla. Lazımımız olacaq. Həmişə səni sevən

Əlimərdan.

15 mart 1924-cü il

35 rue de Calvaire

St.Cloud (Seine - et - Oise)

Əzizim Əli bəy!

Xeyli vaxt yazışmamışıq, amma sənin də belə fikirdə olduğuna qətiyyən şübhəm yoxdur ki, taleyin heç bir oyunu bizi səmimi şəkildə biri-birimizə bağlayan saf dostluq hisslərini zəiflətmək qüdrətində deyil. Aradan keçən müddət ərzində səni sadəcə tez-tez yanımda hiss etməmişəm; həm də səninlə söhbət eləmişəm, fikir mübadiləsi aparmışam, suallar verib onlara cavab almışam. Hətta gündəlik yazışmalar belə münasibətlərimizə nə bir şey artıra, nə də əskildə bilərdi. Ən yaxşı halda biri-birimiz haqqında qarşılıqlı şəkildə daha çox məlumat almağa yardımçı olardı. Bədbəxtlikdən heç birimiz çevrəmizdə cərəyan edən həyat hadisələri haqda heç nə yazmamışıq. Sənin Parisə, mənə göndərdiyin yeganə məktubda misal gətirdiyin fars şairinin şerini xatırlayıram. Həmin şeiri ki, şair hətta öz qələminə inanmağın da imkan xaricində olduğu zəmanə haqda söz açır. Bəli, indi sanki əbədiyyətə qovuşmuş kimi görünən qara illər məhz belə zaman idi. Bəs indi? Yaxşı ki, indi sultan və xəlifənin olmadığı, respublika quruluşu elan edildiyi, deyərdim ki, mövcud və cari irsin latın əlifbasına keçirildiyi bir ölkədə yaşayırsan... Bu baxımdan aramızdakı fərqlər nə qədərdir? Doğrudur, mən də respublikada yaşayıram. Amma əvvəla bu, yad bir respublikadır, ikincisi isə burada kilsənin dövlətdən ayrılması elan edilsə də, katolisizmin hər yerə yol tapan ruhunu hiss etməmək imkansızdır. Mənim (və eyni zamanda sənin!) doğma respublikamıza gəldikdə isə... Heyhat! O, ikimizə də yaxşı tanış olan və indi insanlarımızın həyatına hakim kəsilən çirkli rus çəkmələri altında tapdalanır.

Bütün bu qəddar illər ərzində yaşadıqlarımız, çəkdiklərimiz bizə necə də zəngin material verməyə qadirdir! Türkiyənin qeyri-adi mənəvi yüksəlişi nə qədər sevinc və entuziazm, nə qədər qəlb həyəcanı doğurur! Qarşılığında isə zavallı Azərbaycanın başına bunca qəddarlıqla açılan oyunlara nə qədər göz yaşı axıtmaq, nə qədər dərd və qüssə çəkmək olar!

Artıq elə zaman gəlmişdir ki, qəlbimizin və beynimizin dərinliklərində ehtiyatla qoruyub saxladığımız materialları üzə çıxarmalı, onun əsas xətləri və istiqamətləri barəsində biri-birimizi məlumatlandırmalı, sonra isə yəqin ki, gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün hamısını açıqlamalıyıq! Qarşılıqlı şəkildə yazacağımız silsilə məktublarda biz hələlik bu xətləri müəyyənləşdirə, sonra isə bir daha təkrar edirəm, hər ikimizin əlinin altında toplanmış olan həmin zəngin həyati materialdan istifadə edə bilərik. Sənin şair qəlbin onları daha da canlandırar, mənim sintetik ağlım isə praqmatik tarixi material əhəmiyyəti verər. O vaxt aşkar görünər ki, yorulub-usanmadan bu axır zamanların ağır günlərində Əli bəy Hüseynzadənin Azərbaycan üçün bir iş görmədiyini, Əlimərdan bəy Topçubaşovun az qala Türkiyəyə... xəyanətini iddia edən cahillər və korlar nə qədər yanılırlar...

Beləcə, əziz dostum, gəl bu işə başlayaq. Həm də təbii ki, özümüzə haqq qazandırmaq üçün deyil, əvvəlcə biri-birimizi, sonra isə hamını bu qara illərdə çəkdiklərimizlə, için-için yaşadıqlarımızla tanış etmək üçün... Bütün bu gizli həqiqətlərin bizdən - türk xalqını saf məhəbbətlə sevən, onun xoş gələcəyi hər cür qurban verməyə hazır insanlardan eşidilməsi həm ibrətamiz, həm də təsirli olar.

Mən həm özümü, həm də səni belə bir işə dəvət edirəm. Əhatə edəcəyimiz dövr əsasən 1918-ci ildən bizim günlərə qədərki zaman olmalıdır. Razılığını alandan sonra işin təfərrüatlı planını göndərəcəyəm.

Fikrimcə, planımızı daha asan və sürətlə həyata keçirmək yolu da mövcuddur. Bu da mənim qarşımıza qoyduğum vəzifəni yerinə yetirmək üçün Konstantinopola köçə bilməyimdən asılıdır. Bəlkə onda ürəyimdə bəslədiyim arzunu həqiqətən də yerinə yetirə bilərdim. Lakin təəssüf ki, indi bu barədə danışmağa tam qərarlı deyiləm. Çünki bilmirəm, mən Konstantinopol üçün arzu olunan qonağammı? Unutma ki, mən yalnız bitib-tükənmiş deyil, həm də yatağa pərçimlənmiş adamam... Yıxılana isə kefi istəyən hər adam həvəslə təpik atır... Bundan əlavə, mənim başqa bir böyük minusum da var: indi ailəmlə birlikdə qürbətdə çox çətin günlər keçiririk. Yaşamaq üçün zəruri vəsaitimiz çoxdan tükənib... Belə vəziyyətdə bizim əsrdə adamın nazı ilə çox oynamırlar...

İndən sonra bütün məktublarımızı mütləq qoruyub saxlamaq və ardıcıl şəkildə sıralamaq lazımdır. Dəqiq ünvanını bilmədiyimdən hazırkı məktubu 1 sayı ilə qeyd edərək Əli Əşrəf bəylə göndərirəm. Məktubların məzmunu barədə hələlik heç kəsə heç nə demək lazım deyil. Beləcə, yolumuz açıq olsun...

Mən və bütün ailəm sənə, Ədhiyyə xanıma səmimi salamlarımızı göndərir, uşaqlarınızı bağrımıza basıb öpürük. Onlar indi əlbəttə, təbii ki, xeyli böyüyüblər. Mənimkilər barədə gələn məktubunda ətraflı yazaram. Ömrümüzün altıncı onilliyində olmağımıza baxmayaraq, sağlamlığına və gümrahlığına fikir ver.

Həmişə səni sevən Əli Mərdan Topçubaşov.

Qarşıdan gələn Novruz bayramınızı təbrik edirəm.

1 sentyabr 1926-cı il

St. Cloud

Əzizim Əli bəy!

Sənin məhkəmədə sorğu-suala tutulmağın haqda “Vakt” qəzetindən kəsilib mənə göndərilən məlumatı oxuyanda təbii ki, xoşagəlməz şəkildə heyrətləndim. Və yalnız bu zaman məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edildiyini öyrəndim. Ahənginə, qeyri-həssas, xarakterinə görə qərəzli olan istintaq xoşuma gəlmədi. Narahat olmağa, prosesi daha ardıcıl izləməyə başladım. Hətta bir hüquqşunas kimi də orada mənə qaranlıq qalan, aydın olmayan çoxlu məqamlar vardı. Amma bununla belə, yenə ürəyimə qarşısıalınmaz bir arzu hakim kəsilmişdi: məhkəmədə müdafiəçin kimi çıxış etmək, sənin qarşında yoldaşlıq və dostluq borcumu yerinə yetirmək haqda düşünürdüm. Lakin necə? Əhməd bəyə yazmaq istəyirdim, bəzi mülahizələrə görə fikrimdən daşındım. Bir nəfər tanışa məktub göndərdim, təəssüf ki, ondan da indiyə qədər cavab yoxdur. Nəhayət bir neçə gün bundan əvvəl bəraət almağın barədə Sara xanımdan məktub gəldi, bu gün isə bu barədə “La Republique” qəzetində oxudum.

Əzizim, səni və ailəni xoşbəxt hadisə, başın üzərində dolaşan təhlükədən sağ-salamat xilas olmağın münasibəti ilə təbrik edirəm. Uca Yaradanın Şəfqətli qəlbi kiçik uşaqlarının, xanımın və dostlarının atəşin dualarını eşitdi, səni yenidən ailənin, xalqının rifahı naminə çalışmaq üçün gündəlik dinc əməyə qaytardı.

Səni bərk-bərk qucaqlayır və hər iki gözündən öpürəm. Ailənə səmimi salamlarımı çatdır.

Yeri gəlmişkən, məhkəmə prosesi haqda. Prosesin gedişini Yunis Nadi bəyin qəzetindən izləyirdim. Lakin düzünü deyim ki, hazırladığı məhkəmə hesabatları məni qətiyyən təmin etmirdi. Əgər prosesi daha əhatəli və daha həqiqətə uyğun işıqlandıran qəzet varsa, onun saylarını göndərmək əziyyətindən yaxanı kənara çəkmə. Əgər Allah görüş qismət eləsə, o zaman təbii ki, özün hər şeyi yerli-yataqlı danışarsan, mən də bu səciyyəvi proses haqqında mülahizələrimi sənə söyləyərəm. İndi isə bu barədə hər hansı fikir bildirməkdən özümü saxlayıram.

Bir daha təbrik edir, can sağlığı və işlərinin daim xeyrə calanmasını arzulayıram.

Həmişə səni sevən

Əli Mərdan Topçi.

M.R. Vəkilov (1864-1944) - həkim, ictimai xadim, səhiyyə təşkilatçısı, Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü. Əlimərdan bəyin ana tərəfdən qohumu idi.

Ələkbər -Əli Əkbər Topçubaşi (1896-1977) - Ə.Topçubaşovun böyük oğlu, 1919-cu ildə atası ilə birlikdə Azərbaycanı tərk etmişdi. Parisdə jurnalist və şərqşünas kimi tanınırdı.

“Şərqi-rus” - XX əsrin ilk Azərbaycan dilli qəzeti. 1903-cü il martın 30-dan 1905-ci il yanvarın 14-nə qədər Tiflisdə M.Şahtaxtinskinin redaktəsi ilə çıxmışdı. Ə.Topçubaşovun qəzetlə bağlı mənfi tonda söz açması həmin dövrdə “Şərqi-rus”la “Kaspi” arasında münaqişə səviyyəsinə yüksəlmiş polemika idi.

“Turc” - ittihadçıların 1903-cü ildən Qahirədə çap etdikləri müxalif mövqeli ictimai-siyasi qəzet

Pəri xanım - Pəri xanım Topçubaşi (1873-1947) - Əlimərdan bəyin həyat yoldaşı

“Kaspi” - Bakıda 1881-1918-ci illərdə rus dilində yayımlanan gündəlik ictimai, siyasi, mədəni və iqtisadi qəzet. 1898-1906-cı illərdə baş redaktoru Ə.Topçubaşov olmuşdu.

Pleve - Pleve V.K. - Rusiya dövlət xadimi, 1902-1904-cü illərdə daxili işlər naziri. 1904-cü il iyulun 15-də eser E.Sazonovun həyata keçirdiyi terror aktı nəticəsində öldürülmüşdü.

Vəbaya qarşı - Bakıda 1904-cü ilin iyul ayından oktyabra qədər davam edən vəba epidemiyası.

Müharibə - Koreya və Mancuriyaya nəzarət uğrunda 1904-cü ilin fevralından 1905-ci ilin sentyabrına qədər çar Rusiyası ilə Yaponiya arasındakı müharibə

Həsən bəy - (Həsən bəy Ağayev, 1875-1920) - həkim, ictimai xadim, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti sədrinin birinci müavini, faktiki sədr

Əhməd bəy Ağayev (1869-1939) - hüquqşünas, ictimai-siyasi xadim, publisist. 1898-1905-ci ilərdə “Kaspi” qəzetinin əməkdaşı. (Bəhs olunan məsələ ilə bağlı daha geniş məlumat almaq üçün bax: “Əhməd Ağaoğlu və Əlimərdan bəy Topçubaşov: problemli dostluq”, 525-ci qəzet, 7, 14 iyun 2017-ci il tarixli sayları).

Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentnin 7 dekabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə Ə.Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Parisə, Versal Sülh konfransına göndərilmiş Nümayəndə heyəti

Söhbət Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin qərarı ilə ali təhsil almağa göndərilmiş 100 nəfər azərbaycanlı gəncdən gedir. Ə.Topçubaşov 78 rəqəminə istinad etməklə çox güman ki, Avropa ölkələrində olan, yaxud Nümayəndə heyəti ilə bu və ya digər şəkildə əlaqə saxlayan tələbələri nəzərdə tutur.

Sitarə xanım - Sitarə xanım Vəzirova (1880-1933) - Əhməd Ağaoğlunun həyat yoldaşı

Rəşid - Rəşid bəy Topçubaşi (1901-1926) - Ə.Topçubaşovun kiçik oğlu. Azərbaycan Sülh Nümayəndə Heyətində atasının şəxsi katibi idi.

Ə.Hüseynzadənin sonbeşik övladı Feyzavər Alpər (1920) nəzərdə tutulur.

Bəhram - Bəhram Hüseynzadə (1901-1966) - Əli bəy Hüseynzadənin qardaşı oğlu. Azərbaycan Cümhuriyyətinin xaricə göndərdiyi 100 tələbədən biri, 1926-cı ildə Almaniyada Darmştadt Texniki Universitetini bitirdikdən sonra Azərbaycana qayıtmış, 1930-cu illərdə repressiyaya uğramışdır. Tarixçi Sara xanım Aşurbəylinin əri.

Şair və doktor - Aqil Muxtar Özdən (1878-1949) - türk həkimi və siyasi xadimi, İstanbul Hərbi Tibb Akademiyasının, Paris və Cenevrə universitetləri tibb fakültəsinin məzunu. Türkiyədə Hilali-Əhmər (Qırmızı Aypara) cəmiyyətinin qurucusu. Ə. Hüseynzadə və Ə. Ağaoğlunun yaxın dostu, Ağaoğluların ailə həkimi. Onun gürcü əsilli xanımı haqda Səməd Ağaoğlu “Babamın arkadaşları” kitabındakı “Siyasətin üstündə olan adam” memuarında belə yazırdı: “Atam qadının atasını və əmilərini hələ Qafqazda yaşadığı dövrdən çox yaxşı tanıyırdı. Aradan illər keçəndən sonra ya atası, ya da əmilərindən biri müstəqil Gürcüstanın prezidenti olmuşdu. Lakin doktorun xanımı o qədər türkləşmişdi ki, bu xəbəri də evləndikləri gündən ailəsinə və Gürcüstana aid digər xəbərlər kimi xüsusi maraq göstərmədən qarşılamışdı”.

Türkiyəyə xəyanət etdiyini - 1920-ci illərin əvvəllərində Ankarada yayılan şayiələrə işarədir. Xosrov bəy Sultanovun Ə. Topçubaşova 7 noyabr 1929-cu il tarixli məktubundan artıq neçə ildən bəridir ki, türk siyasi dairələrində Əlimərdan bəyin guya Azərbaycan Nümayəndə heyəti adından Fransa xarici işlər nazirliyinə nota təqdim edib Türkiyəyə qarşı ərazi iddialarında erməniləri dəstəklədiyi haqda şayiələr dolaşdığını bildirirdi. Guya erməni mövqelərini müdafiə edən siyasi xadim kimi məhz bu səbəbdən də Lozanna konfransı zamanı Türkiyə Nümayəndə heyətinin başçısı İsmət İnönü onunla görüşmək istəməmişdi. Əlimərdan bəy bu əsassız şayiələri aradan qaldırmaq üçün dəfələrlə Türkiyənin müxtəlif tanınmış ictimai xadimlərinə müraciət etsə də, səmərəsi olmamışdı.

Konstantinopolda arzu olunan qonağammı? - Bax. 19-cu izahat.

Əli Əşrəf bəy - Ələşrəf Sultanov (Kürdəmir) - Əlimərdan bəyin kürəkəni, Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətində sənaye və ticarət nazirinin müavini, siyasi mühacir.

Ədhiyyə xanım - Əli bəy Hüseynzadənin həyat yoldaşı

Sənin məhkəməndə -İzmir yaxınlığında 14 iyun 1926-cı ildə Atatürkün həyatına sui-qəsd cəhdi ilə əlaqədar İstiqlal Məhkəməsi önünə çıxarılanlar arasında Əli bəy Hüseynzadə də var idi. Sui-qəsdin əsas təşkilatçıları keçmiş İttihad və Tərəqi partiyasının fəalları olduğundan bu partiyanın Mərkəzi Komitəsinin üzvü Əli bəy də şübhəlilər cərgəsindən kənarda qalmamışdı. Lakin Ankaradakı məhkəmə prosesində irəli sürülən ittihamların heç biri sübuta yetirilmədiyindən Əli bəy Hüseynzadə tam bəraət qazanmışdı.

“Vakt” - daha dəqiq “Vakit” - 1917-1934-cü illərdə İstanbulda nəşr olunan gündəlik türk qəzeti.

Sara xanım - Əlimərdan bəyin böyük qızı, Ələşrəf Kürdəmirin həyat yoldaşı

“La Republique” - 1924-1938-ci illərdə İstanbulda çıxan fransızca qəzet.

Yunis Nadi - Yunus Nadi Abalıoğlu (1879-1945) - türk siyasətçi və jurnalist, “Cümhuriyyət” qəzetinin qurucusu. Söhbət həmin qəzetdə çap olunan məhkəmə reportajlarından gedir.

Budapeşt, iyun, 2017-ci il.

525-ci qəzet 2017.- 5 avqust.- S.14;17.