Ən əski yazılarımız

Xalq yazıçısı Anar yazır

Arxivimi səliqəyə salarkən keçən əsrin altmışıncı illərində qələmə aldığım və unutduğum bir yazıya rast gəldim, “Qələmə aldığım” - deyirəm, çünki o vaxt hələ kompüter yox idi, əllə yazır, sonra makinada köçürürdüm.

Yazının hər iki variantı - əllə yazdığım mətn də, makinada köçürdüyüm də qalıb. O vaxtdan az qala altmış il keçib, bəhs olunan məsələlər alimlər tərəfindən dəfələrlə araşdırılıb, yeni faktlarla, yeni baxışla tədqiq olunub. Ola bilsin ki, elmin bu sahədə sonrakı kəşfləri baxımından köhnə yazımda səhvlər, ya düzgün olmayan məqamlar var. Amma oxuculara bu mətni məhz o illərdə yazdığım şəkildə təqdim etmək istədim.

Türk xaqanlığı - türk xalqlarını tarixin ümumbəşəri inkişaf çərçivəsinə salan ilk böyük faktdır. VI - VIII əsrlərdə Mərkəzi və Orta Asiyada hakim olan türk dövlətinin - Türk xaqanlığının tarixi 552-ci ildən başlayır. Ümumi “türk” adı altında birləşən müxtəlif qəbilələr 552-ci ildə Tumın xaqanın (qədim türk yazılarında Bumın xaqan) başçılığı altında qiyam etmiş, Juan-Juan xaqanlığını dağıtmış, bu dövlətin əsarətindən qurtularaq Mərkəzi Asiya, Altay, Ceti su (Yeddi su - Semireçye) sahəsində Türk xaqanlığını qurmuşlar. “Türk” terminin məzmunundan asılı olmayaraq, Xaqanlığının özülünü türk etnik elementi (Orxon və yaxud Altay türkləri) təşkil edirdi və Xaqanlıq dövründən qalan yazılı abidələrin dili də formalaşmış türk dilidir. Çin səddindən Bizans sərhədlərinə və Xəzər dənizi sahillərinə qədər uzanan bu nəhəng Xaqanlıq tarixdə Çingiz xanın imperiyasından sonra sahəcə ən böyük dövlət olsa da, 580-ci illərdə çinlilər tərəfindən ağır məğlubiyyətə düçar edilərək iki hissəyə - Qərbi və Şərqi Xaqanlığına parçalanıb. VII əsrin birinci yarısında hər iki Xaqanlıq Çin tərəfindən zəbt edildi, amma elə həmin əsrin ikinci yarısında əvvəl Şərqi, 704-cü ildə isə Qərbi Xaqanlıq azad ola bildi. Türk dilinin ən əski yazılı abidələri də məhz bu dövrlərə aiddir.

“Türk” termininin mənşəyi alimləri çoxdan düşündürür, “türk” sözünün ən qədim transkripsiyasına, eləcə də bu sözü izah etmək cəhdlərinə ilk olaraq Çin salnamələrində rast gəlirik. Çinlilər bu sözü “tukye - tu-qyu” şəklində vermişlər ki, bu transkripsiyanın orijinalı “türk” sözünün “türklər” və ya “türküt” şəkli olduğunu hesab edirlər. Çinlilər bu termini türklərin ətrafında yaşadıqları dəbilqə şəkilli bir dağın adıyla bağlayırlar.

Türk xalqlarının bu termini izah etmək təşəbbüsünə ilk dəfə Mahmud Qaşqarlının “Divani lüğət-it-türk” əsərində rast gəlirik. M.Qaşqarlı öz lüğətində “türk” sözünü üç cür birləşmədə vermişdir: türk - günəş ödü (günəşin günorta vaxtı), türk üzüm ödü (üzümün dəyən vaxtı), türk igid (yeniyetmə igid). Göründüyü kimi, hər üç misalda türk kəlməsi nəyinsə (günəşin, üzümün, adamın) yetişməsi, ən yüksək nöqtəyə çatması, parlaqlığı mənasını verir. Mahmud Qaşqarlı türklərin tarixdə yeri haqqında Həzrət peyğəmbərlə bağlı bir hədisi də gətirir.

İran tarixçisi Mirxond “Rövzəttüsəfa” adlı əsərində Nuh peyğəmbərin üçüncü oğlu Yafəsin övladları sırasında Türkün adını çəkir. Mirhondun nəvəsi Xondəmirin “Xülasətül-əxbar” əsərində də Yafəsin 8 oğlunun içində Türkün adı var. XVII əsrin türkmən tarixçisi Əbül Qazi xan “Şəcəreyi tərakimə” əsərində Yafəsin oğullarını belə sadalayır: Türk, Xəzər, Səğlib, Mink, Çin, Kəməri, Tarıx... Yafəs öləndə yerinə ulu oğlunu oturdur və o biri oğlanlarına deyir ki, Türkü özünüzə padşah bilib onun sözündən çıxmayın. Türk xalqlarının atası Yafəsin oğlu Türk haqqında rəvayət A.Bakıxanovun “Gülüstanı İrəm” əsərində də gətirilmişdir.

Avropada “türk” sözünü izah etmək təşəbbüsləri VII əsrlərə aiddir. Məhz bu dövrdə türklərin troyalılardan əmələ gəlməsi rəvayəti kağıza köçürülmüş və türk sözünün etimolojisi padşah Torquiotus, daha sonralar isə padşah Troilusin adıyla əlaqələndirilmişdir.

E.Bloşe “Avesta”nın qəhrəmanlarından olan və Şərqdə hakimiyyət sürən Turu türklərin ulu babası sayır. Firdovsi “Şahnamə”sinin böyük şöhrəti “Turan”, “tur” və “türk” sözlərinin eyni kökdən olması haqqında xalq etimologiyasını daha da möhkəmləndirdi. XIX və XX əsrin Qərbi Avropa türkşünasları “türk” sözünü gah “törük” (törəmiş, xaliq olmuş, yaranmış insan), gah da “güc”, “qüdrət” məhfumuyla əlaqələndirirlər. V.Bartold “türk” terminini tamamilə yeni bir şəkildə izah edir. Onun rəyincə, qədim türk abidələrində bu söz etnik yox, siyasi məna ifadə edir və “törü- törə” (qanun) sözüylə bağlıdır. Belə olduqda müxtəlif qəbilələr müəyyən bir “törə” (qanun) əsasında qurulmuş dövlətdə birləşdiklərindən “türk” adını alırlar. Bartoldun bu fikrinə şərik çıxan S.P.Tolstov yazır: “Bu termin uzun zaman qəbilələrin hərbi ittifaqının ümumi adı kimi istifadə olunur. Bu termin uzun zaman konkret etnik məna kəsb etmir”. (S.P.Tolstov, “K istorii drevnetyurkskoy sosialnoy terminoloqiyi .Vestnik drevney istorii 1988)

“Türk” sözünü siyasi termin hesab edən A.N.Kononov bu sözü iki elementdən ibarət olan tərkib kimi analiz edir: tür - k. Bu tərkibin ikinci elementi, yəni “k” Kononovun fikrincə, “gün” - qadınlıq deməkdir. (Azərbaycan dilində “günü” sözüylə müqayisə edin). Bu söz madər şah dövründə dövlət mənasını əhatə edə bilərdi. Bunun qalığını yenə də Azərbaycan dilində “elim-günüm” ifadəsində görmək olar. Sözün birinci elementi “ tür” Kononova görə, müəyyən bir totemlə əlaqədardır. Sonralar bu söz bizim bildiyimiz etnik mənanı kəsb etmiş və türk xalqlarına aid olmuşdur.

Tarixdə ilk böyük türk dövlətinin - Türk Xaqanlığının ədəbi yadigarları - qədim runik yazılar - Orxon-Yenisey abidələridir.

Orxon-Yenisey abidələri türk dillərinin ən əski yazılı nümunələridir. Daşlar və qayalar üzərində qədim runik yazılar haqqında hələ XVIII əsrdən məlumat vardı. 1889-cu ildə rus tədqiqatçısı N. M.Yadrintsev Monqolustanda, Qoşa Saydam vadisində Orxon çayı (Baykala tökulən Selenqa çayının qoludur) yaxınlığında iki dildə - qədim runik hərflərlə və Çin heroqlifləriylə yazılmış (qazılmış) iri daş abidələri tapdıqdan sonra bu yazıların öyrənilməsi xeyli canlandı. Orxon və Yenisey çayları yaxınlığında, eləcə də Monqolustanın, Sibirin və Ceti-Suyun başqa yerlərində tapılmış bu yazıları mütəxəssislər V-VIII əsrlərə aid edirlər. Daha qabaq - Sasanilər dövründə (III-VII əsrlər) türk dillərində ədəbiyyatın mövcudluğu haqqında bəzi tarixi məlumatlar vardır. Lakin Sasani dövrünün türk ədəbiyyatından heç bir nümunə bizə çatmamışdır. Orxon Yenisey yazıları türk dillərinin bu gün əlimizdə olan ən əski vəsiqələri kimi misilsiz əhəmiyyətə malikdirlər. Qədim türk əlifbasıyla yazılmış (qazılmış) bu abidələrin oxunması böyük çətinlik törədirdi. Ağır zəhmət nəticəsində Orxon abidələrindən “türk”, “tanrı” və s. sözləri oxuya bilən Danimarka alimi V. Tomsen 1893-cü il noyabrın 25-də bütün əlifbanın açarını tapa bilib. Rus alimi V.Radlov bu abidələri ilk dəfə tərcümə etdi. Abidələrin oxunması, nəşri, şərhi və tərcüməsi işində rus alimləri P. Melioranski və S.Malovun, osmanlı alimlərindən Orxunun, fin alimlərindən Donnerin, macar alimi Y.Nemetin və başqalarının böyük xidmətləri olub.

Qədim türk yazılarının ən əskiləri Ceti- suda tapılmışdır. Qəbr daşları üstündə olan bu yazılar V əsrə aid edilir. Yeniseydə tapılmış XVIII əsrlərə aid yazılar Ceti- su abidələrinə yaxın, Orxon abilərindən isə xeyli fərqlidirlər. Orxon və Selenqa çayları yaxınlığında tapılmış yazılar Yenisey və Ceti - su abidələrindən sonrakı dövrə VII əsrin 30-cu illərinə olmalarına baxmayaraq, onların əhəmiyyəti hər cəhətdən daha mühümdür. Çünki sərkərdələrin, bəylərin, xanların qəbrləri üzərinə qazılmış qaya, divar, daş, məişət əşyaları üzərinə həkk edilmiş, əksəriyyətlə ancaq bir neçə sözdən ibarət olan Yenisey və Ceti - su abidələri monumental Orxon, Selenqa mətnlərinə nisbətən cüzi linqvistik material təşkil edir.

Yenisey abidələrinin dili qədim qırğız dili, Orxon, Selenqa yazılarının dili qədim oğuz dilidir. Orxon türklərinin və oğuzların eyni bir xalq olmasını ilk dəfə Radlov təyin etmişdir. “Orxon yazıları özünü vaxt etibariylə ilk olaraq türk adlandıran və VI əsrdə meydana çıxan xalqa - oğuzlara aiddir” - bu isə Bartorldun sözləridir.

Orxon yazılarının elm aləmində daha populyar olan ikinci adı “Gül təgin” abidəsidir. Türk xaqanı Bilgə xaqan (734-cü ildə ölmüşdür) tərəfindən 732-ci ildə vəfat etmiş kiçik qardaşı Gül təginin şərəfinə elə həmin ildə qoyduğu bu abidə iki hissəyə - Böyük və Kiçik daşa ayrılır. Selenqa çayı yaxınlığındakı abidə isə Tonüqüq abidəsi adlanır.

“Gül təgin” abidəsi və başqa əski türk yazıları böyük tarixi, etnoqrafik, ədəbi-linqvistik əhəmiyyətə malikdirlər. Bu yazılar əlifba baxımından da böyük maraq oyadırlar. Qədim türklərin yüksək mədəni səviyyələrini sübut edən bu orijinal əlifba bəzi alimlərin fikrincə, Aramey-Soğd-Xarəzm yazısının təsiriylə yaranmışdır. Lakin türk dillərinin bir sıra spesifik səslərini ifadə edən hərflərin çoxunun Aramey-Soğd-Xarəzm prototipini tapmaq mümkün deyil. Bu yerli mənşəli hərflər türklərin geniş yayılmış ağac, silah, əşya, mal-qara üzərində həkk olunan damğalarıyla, xüsusən arxeoloji Daşlıq (b.e.əvvəl 1 əsr) mədəniyyətinin damğalarıyla əlaqədardırlar. Bu əlifbanın hərflərinin böyük qisminin damğalardan əmələ gəlməsi - onu kənardan gətirilmə deyil, müstəqil türk şüurunun bəhrəsi saymağa əsas verir. Bartoldun fikrincə, bu əlifba türk dillərinə bütün başqa əlifbalardan daha yaxşı uyğunlaşdırılmışdır.

Ən maraqlı cəhət odur ki, bu əlifba geniş xalq kütlələrinə də yaxşı bələd imiş. Bu Orxon yazılarından aydın görünür: “türk bəklər, budun (budun-xalq, bəzi fərziyyələrə görə “bütün” sözündəndir) bunı (yəni mənim sözümü, burda yazdığımı) esidin! (eşidin)

“Annı (onu) görip bilin, türk amtı (indiki) budun, bəglər!”

“türk oğuz bəklər, budun esidin!”

Dəfələrlə bu ifadələri təkrar eləyən müəllif “sabının” (sözünün) dinləniləcəyinə əmindir. Xalqı və bəyləri səhvlərdən saqındırmaq məqsədiylə müəllif yol ağzında, görünən yerdə onlara ibrət olacaq bir tarixi yazı qoymaq fikrinə düşür. Xalqa və bəylərə nə sözü varsa daş üzərində yazdırır. “Könüldəki sabımı görü bilin” deyir.

Göründüyü kimi, müəllif nəinki yuxarı təbəqələrin (bəklərin), xalq kütləsinin (budunun) da savadlı olduğuna əmindir. Odur ki, onlara da xitab edir. Bu ifadələrin heç bir konkret mənası olmayan ritorik müraciətlər, emosionallığı artırmaq üçün işlədilən bədii vasitələr zənn etmək düz olmaz. Çünki bu müraciətlər məhz ritorik deyil, konkret ictimai-siyasi xarakterdədirlər. Gül təgin abidəsinin başqa Şərq hökmdarlarının bu sayaq yazılarıyla, məsələn İrandakı məşhur Bisitün mətniylə müqayisə etdikdə, aydın görünür ki, ikinci şöhrətpərəstlik səciyyəsindədirsə, birincinin tarixi ekskurslarında mənəm-mənəmlik, quru mübaliğəli lovğalıq elementi yoxdur. Gül təgin abidəsinin müəllifi üçün tarixi hadisələr ibrət məktəbi, keçmişə baxış, bu günü və gələcəyi qurmaq vasitəsidir. Müəllif xalqa onun tarixi taleyini, qələbə və məğlubiyyətlərini xatırladır, xeyrini və zərərini başa salır, səhvlərindən və igidliklərindən danışır, ona yol göstərir, nəsihət edir. Bütün bunlar müəyyən siyasi məqsədlər güdən, müəyyən dinləyicilər auditoriyasına xitab edən praqmatik təbliğatdır. Türk Xaqanlığında siyasi ehtiraslar çoşduğu bir vaxta təsadüf edən Gül təgin abidəsi qəmli epitafiyadan daha artıq həyəcanlı bir pamflet, alovlu bir çağırışdır. Müəllif türkləri saysız miqdarda “altun, gümüş, içirti (içgi), kutay (ipək) verən tabğaçların (çinlilərin) şirin dilinə inanmamağa çağırır. “Bilik bilməz kişilər (dərrakəsiz adamlar) tabğaçların yağlı dilinə, yumşaq mallarına aldanaraq öz yerlərini buraxıb Tabğaça (Çinə) yaxın “qonduqda” türk xalqının başına gələn bəlalardan söz açır “ol ergürü (o yerlərə) barsan (varsan, getsən) türk budun öltəciksən” deyə xəbərdarlıq edir, türklərin Ötükən yerində yaşadıqları vaxt necə xoşbəxt olduqarını xatırladır. Müəllif təəssüflə ac olanda toxluğu, tox olanda aclığı bilməyən türk xalqına öz xeyrini başa düşməməyi ucundan bəlalara və çətin günlərə düçar olduğunu yada salır. Xalqa müraciət edərək deyir ki, “sən… xaqanın sabını almadın, yer sayı bardın, kop (hamılıqla) anda akkındıq (azaldıq) arıldıq”. Ayrılıb öz yerində qalmışlar da “tiri-ölü” yəni yarımcan bir halda idilər.

Orxon mətnlərinin yazıldığı vaxt orda təsvir olunan bir çox hadisələrdən yüz ildən artıq müddət keçdiyinə baxmayaraq, müəllif Türk Xaqanlığının Tabğaca məğlub olması səbəblərini heyrətamiz və məharətli siyasi təhlillə açıb göstərə bilmişdir. “Bəklər budunu tüzsüz üçün Tabğac budun təlqinin gördüyu üçün, armakçısı üçün (şirnikdirildiyi üçün) inili (ailədə, nəsldə kiçik), əçili (ailədə, nəsldə böyük) kintükün (kin ədavət saxladığı üçün) bəklə budununq yon şurtukun üçün (bəylə budunu dalaşdırdığı üçün)türk budun … tabğaç budunga bəglik urı(arı) oğlun qul boldu, çilmik (təmiz) qız oğlın qun (kəniz) boldı.

Türk xalqının Tabğaç əsarəti altında qalmasının təsviri qüvvətli publisistik pafosla yaradılmış və böyük təsir gücünə malik parçalardır.

“Türk bəklər türk adın atı(b) tabğaç adını tutıban tabğac xaqanka girmiş, əlik yıl işik - gücik ğermiş. (Türk bəyləri türk adlarını atıb unudub, tabğaç bəylərinin adlarını alıblar, tabğaç xaqanına tabe olmuş, əlli il iş gücünü, zəhmətini tabğaçlara vermişlər)

Türk xalqının əlli il tabğaçlara zəhmət çəkməsini oğul və qızlarının qul-kəniz olması dərdi əsirlərin qasırğalarından keçib gəlib, xalqının taleyi üçün yanan bir vətəndaşın qəlb çırpıntılarını bizə çatdırmışdır. O da maraqlıdır ki, bu məsələdə müəllif xalqla (budunla) bəglər arasında fərq qoyur. Fateh tabğaçlara bəylər satılmışlar, xalq isə itaət altında yaşamaq istəmir. Müəllif xalqın şikayətini həyəcanlı bir üslubla ifadə edir:

“Türk qara qamuğ budun (burda küllü qara camaaat anlamında) anca (belə) timiş (demiş): “ellik budun idim, elim amitı qanı? (Eli olan xalq idim elim indi hanı?) Xaqan olıq budun irtim, xaqanım hanı (Xaqanı olan xalq idim, xaqanım hanı?) Nə xaqana işik-gücik berimən?” (hansı xaqana işimi gücümü verməliyəm?)

Bu təbii etirazlara baxmayaraq xalq təşkil olunmamış, silahsız və zəif idi. Özündən qat-qat güclü düşməni məğlub elə bilməyəcəyini dərk elən xalq artıq qul da qalmaq istəmirdi. Qul olmaqdansa “türk budun ölürəyin” demişdi. Fəqət uca türk tanrısı “ türk üdük (müqəddəs) yeri subu (torpağı anlamında) demiş: türk budun yok bolmasın, budun bolsun”. Əvvəlcə 17 (yeti yikirmi), sonra yetmiş ərlə çıxış edən Eltəriş xaqan “tanrı güc berdük üçün” qurd tək, yağıları isə qoyun tək olmuşdu. Eltəriş xaqansızlaşmış, türk törəsini (qanunu) unutmuş bir xalqın yenidən dövlətini qurmuş, həm də bu dövləitin “türk törə”sini yaratmışdı. Sağdan tabğaç xalqı, soldan Boz xaqanın qoqquz oğuz xalqı, qırğızlar, qurımanlar, otuş tatarlar, kitanlar, tatabilar - hamısı ona yağı imiş. Lakin qüvvəti gün gündən artan Eltəriş 47 hərbi səfərə çıxaraq 20 dəfə vuruşmuşdu. O, türk yağılarının hamısını məğlub etmiş, tizliyini çükürmüş (diz çökdürmüş), başlığın yüküntürmüş (başlarını əymiş). Müəllif türk bəylərinə müraciət edərək belə güclü dövlətin zəlil olmasının səbəblərini soruşur. O, özü bunun səbəbini türklərin bir yerdə məskən tutmamalarında, müqəddəs. Ötükən yerini tərk edərək gah irəli, gah geri - müxtəlif səmtlərdə yürüməsində görür. Bu fikir yazılarda çox təkrar olunur. Bizcə bu dövlətini və xalqını oturaq həyata bağlamaq istəyən bir siyasi xadimin köçəri həyat tərzinə qarşı etirazının ifadəsidir. Müəllif yerdən yerə keçmənin (köçmənin) zərərlərini anlatmağa çalışır. O deyir ki, bütün bu yerlərdə türk xalqı sənin qanın subça yükürdü (su kimi axdı), sönüxün taxca yatdı (sümüyün dağca qalandı). Bütün bu misallardan göründüyü kimi, bu yazılar aktual siyasi qayə daşıyırdı. Onlar başdan-başa təbliğat xarakterində olan şüarlar nəsihətlər, xəbərdarlıqlardır, ibrətamiz analogiyalar və gələcəyə baxışlarla doludur. Bu fakt yazının müəyyən məqsəd daşıması xalqın əksəriyyətinin savadlı olduğuna sübutdur. Amma bu yazıların başqa bir önəmi də var. Bəzi Qərb alimləri Şərqdə şeirə aludəçiliyin səbəblərini bu xalqların primitivliyində, yalnız ritual, ya əyləncə xarakterli sənət yarada bilməsiylə izah edirlər. Onların rəyincə, tarixi mətnləri yalnız öz mənliyini dərk etməyə qadir olan yüksək şüurlu xalqlar meydana çıxara bilir. Bu fikri “Tarixin fəlsəfəsi” əsərində yürüdən alman filosofu Hegel Mərkəzi Asiya köçərilərini məhz belə bəsit dünyagörüşlü insanlar kimi səciyyələndirir və onları tarixi inkişaf çərçivəsinə salmırdı. Gül təgin abidəsindən gətirdiyimiz misallardan bəlli olduğu kimi, bu yazılar məhz siyasi, daha doğrusu, tarixi siyasi vəsidəqələrdir. Belə bir mətn yalnız öz tarixi varlığını dərk edən, tarixi öz inkişafı üçün ibrət məktəbi və zəmin hesab edən cəmiyyətin abidəsi ola bilərdi. Belə bir xalqı Hegel dediyi kimi, “tarix çərçivəsinin icinə girməyən nomadlar” adlandırmaq düz deyil. (Doğrudur, Hegelin zamanında hələ Orxon abidələri açılmamışdı).

Orxon yazılarının başqa böyük əhəmiyyəti də türk tarixi, etnoqrafiyası və filologiyası üçün tükənməz xəzinə olmasıdır. Uzun zaman türklər və Türk Xaqanlığı haqqında məlumat verən yeganə mənbə Çin salnamələri idi.

Türk runik yazılarının kəşfi türkolojidə böyük dönüş yaratdı. Türklərin özlərinin öz həyatlarını təsvir etdikləri bu nadir vəsiqələrdə Xaqanlıqda baş vermiş bütün böyük hadisələr əks olunmuşdur. Türk Xaqanlığının həyatı, dövlət quruluşu, siyasi institut və vəzifələr, siniflər və təbəqələr haqqında məlumatlar çox qiymətlidir. Orxon mətnlərində “Türk elinin” başında duran triumvirat (Xaqan, Yabğu, Şad) və ali təbəqənin nümayəndələrindən “bəklərdən”, “tarkatlardan” tutmuş “qara buduna” qədər bütün silklər haqqında məlumat almaq olar. Orxon mətnlərindən Türk Xaqanlığında quldarlığın geniş yayılması aydınlaşır. Çoxlu etnoqrafik məlumatlar alırıq. Ölən xaqanların qəbirləri yanında onların əsas düşmənlərinin daş heykəlini “balbalları” qoymaqda məqsəd o dünyada öldürülmüşlərlə öldürənlərin əlaqəsini möhkəmlətmək idi. Dini təsəvvürlərə gəldikdə, qeyd elmək olar ki, mətnlərin heç birində şamanlardan, ya şamanizmdən bəhs olunmur, Qədim türklərin şamanist olmaları məlumdur. Özlərini bu mətnlərdə “Kök türklər” adlandırırlar. Türklərdə Sub yer (su -yer) kultunun olması və Humay adlı qadınlığı təcəssüm edən İlahənin varlığı da Gül təkin abidəsində əks olunmuşdur. Müəllif öz anasını Humaya bənzədir. Gül təgin abidəsinin sırf ədəbi əsər adlandırmaq olmaz. Amma bu abidədə böyük emosional təsirə malik olan parçalar, obrazlı ifadələr, qafiyəyə yaxın alliteratsiyalar, müəyyən ritmik təkrirlər var. Ümumi bədii stilistik sığal da duyulmaqdadır. Orxon yazılarında adları keçən personajlar bədii surətlər deyil, real tarixi şəxsiyyətlərdir. Epizodik, yalnız adları çəkilən şəxslər nəzərə alınmasa, mətnlərin qəhrəmanları yalnız iki obrazdır. Bunlardan biri mətnlərin müəllifi və qəhrəmanı, hekayəti birinci şəxs adından danışan Bilgə xaqan, digəri onun kiçik qardaşı şahzadə Gül təgindir. Abidə də məhz o öldürülündən sonra, onun eşqinə qoyulmuşdur.

Bilgə xan tanrının yardımıyla, özünün bəxti olduğu üçün Xaqan “oturdulduğundan”, qüdrətli xalqa deyil, “içrə aşsız (içəridə ac), tışra tonsız, yabız, yablaq” (çöldə çılpaq, yazıq, misgin) xalq üzərində hakim olduğundan danışır. Kiçik qardaşı Gül təginlə qanlarıyla qazandıqları elin güclü olmasına çalışaraq gündüzü gecəyə qatmışlar “dün udamadıq, güneldüz olurmadıq”. Daima xalqının qüdrətini artırmağa çalışan Bilgə xaqan az budunu çox etmiş (yəni əhalini artırmış), “yoka çıxan budunıq yüksəltmiş, “gündoğansağa … gün ortusınnaru, gün batsığına, dün ortusınaru” (günçıxandan gün batana) qədər səfərlərə çıxmış, xalqını dörd bir yandan yağısız etmiş və nəhayət “Ötükən yenində …el düzəlt”mişdir. Bilgə Xaqan və onun yazıları haqqında Bartoldun fikri çox maraqlıdır: “Yazıların müharibə xarakterində olmasına və döyüş ruhu aşılamasına baxmayaraq biz onlarda adətən qaniçənlik adlanan elementin əsla olmadığını görürük... Əgər bu yazıları Assuriya padhaşlarının və ümumiyyətlə, mədəni xalqlardan çıxmış fatehlərin yazılarıyla müqayisə etsək, görərik ki, vəhşilik elementi, necə deyərlər, zülm zövqü mədəni xalqlarda bu xanın yazılarından qat-qat çox yer tutur. Xaqan imperiya qurmasını xalqa xidmət etməsi və xeyir verməsiylə izah edir. Hərbi yürüşlərə xalq kütlələrinin rifahının yaxşılaşması nöqte-nəzərindən baxır. Heç bir yerdə xanın böyük insan qırğınlarından, qan axıdılmasından danışdığına rast gəlmirik”.

Onu da qeyd etmək vacibdir ki, müəllifin xan olmasına baxmayaraq, yazısında müəyyən demokratik ünsürlər vardır. Yazılarda Türk Xaqanlığında bəylərlə budunun bir-birlərinə qarşı çıxış etmələri qeyd olunur. Doğrudur, bu çaxnaşmalar tabğaçların fitnəsiylə izah olunur. Lakin bu çaxnaşmaları görə bəyləri müdafiə edib xalqı onların ayağına verməməsi, əksinə, türk elinin şərəfi naminə hər iki sinfi eyni dərəcədə təqsirləndirməsi diqqətəşayandır. Bəylərin tabğaçlara satılmasına nifrət dolu sözlərdən başqa bütün mətnlərdə dolayısıyla deyilmiş atmacalar da vardır ki, onlar məhz hakim təbəqələrə ünvanlanıb. Öz sələfləri Bumın xaqan və İstəmi xaqanın parlaq dövrlərindən söz açan müəllif bu xaqanların “buyruqlarnın”, “bəklərinin” alp (düz) olmalarından danışır və bununla müasiri olan dövlət xadimlərinə ustalıqla eyham vurur. Mətnlərdən aydın olduğu kimi, xan türk elinin bəlalarının əsas səbəbini xalqın öz Xaqanına sadiq olmamasında görür. Xanın öz elinə güclü və səmimi məhəbbətini görməmək olmaz. Türk dövlətinin qüdrət və şöhrətinin artması yolunda bütün işləri kiçik qardaşı Gül təkinlə bircə etdiklərini etiraf edir. Bilgə Xaqandan iki il öncə vəfat etmiş istəkli qardaşını itirmiş böyük qardaş öz dərdini təsirli ifadələrlə çatdırır:

“İnim (kiçik qardaşım) Gül təkin kərkək boldu (öldü) özim sakındım, görur gözüm görməz tək, bilir biligim bilməş tək boldu, özim sakındım”. Xan özünə təsəlli verir ki, “Öd tanrı yasar” (Vaxtı tanrı bölür). Kişi oğlu kop ölüklü törümüş (insanların hamı ölümlü doğulmuşlar). Lakin bu təsəllilər xanın çəkilməz dərdini ovutmur. “Gözdə yaş gəlsər, könüldə sığıt ( fəryad) gəlsər”.

Xan xatirələr aləmindədir. Ataları ölərkən on yaşında qalmış Gül təkinin uşaqlığı, gəncliyi, igidlikləri, döyüş qəhrəmanlıqları bir-bir gözləri qarşısından keçir. Bilgə xaqan Gül təkinin iştirak etdiyi vuruşlardan danışır. Hansı döyüşdə neçə yağı olduğunu, kimlə savaşdığını, hətta hansı atı mindiyini xatırlayır. Bayaqdan bəri elmi, tarixi əhəmiyyətindən danışdığımız Güt təkin yazıları bu yerində adi insani sənəd, yaxınını itirmiş böyük qardaşın qəlb ağrıları, təsəllisiz dərdinin yadigarı kimi çox təsirlidir. Gül təkinin son igidliyini də yada salır. Qoşunun başında səfərə çıxan Bilgə Gül təkinə evdə qalıb eli-oğanı, qadınları qorumağı tapşırır. El-oba qəflətən yağı hücumuna məruz qalır. “Yağı ordu basdı, Gül Təkin Öksiz atın binib tokuş ərin sancdı”, yurdu vermədi.

Xan deyir ki, Gül təkin olmasaydı, anası, xalaları, bibiləri, gəlinləri, qızları dirisi əsir alınacaq, ölüsü yolda qalacaqdı.

Orxon mətnlərinin son sözləri Gül təkinin dəfn mərasiminə aiddir.

Selenqa çayının yaxınlığında tapılmış “Tonüqüq abidəsi” kimi məşhur olan yazı üç türk Xaqanının - Eltərişin, Qapağanın və Mogilyanın “ayquçusu” (məsləhətçisi, müşaviri), qədim türklərin ən böyük siyasətçisi “bilgə” (mülrik) Tonüqüqün şərəfinə qoyulmuşdur. Özünün söylədiyi kimi, türk xalqı tabğaçlara tabe olan vaxt Çin mədəniyyətinin təsiri altında təhsil almış Tonüqüq öz yazısında müxtəlif xanlarla etdiyi səfərlərdən, xanlara verdiyi məsləhətlərdən söz açır. Yağılar türk xalqının Xaqanını və onun müdrik müşavirini aradan qaldırmaq üçün hiylələrə əl atır, cəsus göndərirlər. Tonüqüq Eltəriş xaqanın hakimiyyətə gəlməsində öz böyük xidmətlərini xüsusi qeyd edir. Xaqanların hərəkətlərindən nisbətən az danışan Tonüqüq müxtəlif vuruşlarda öz şücaətinin həlledici məqam olduğunu vurğulayır, xanlara yol göstərməsindən, xaqanların ona sonsuz səlahiyyət verməsindən danışır. Tonüqüqün əsas məqsədi Bilgə xaqandan qabaq gəlmiş hökmdarların və şəxsən özünün türk dövlətinin yaranamasında böyük rolunu müasirlərinə bir daha xatırlatmaq, dövləti yaradanların xidmətlərini unutmağa qoymamaqdır. Yazısının axırında müasiri Bilgə Xaqan haqqında bircə cümlə var: “Türk Bilgə Xaqan türk budunuğ, oğuz budunuğ ijidi olurur”.

Gül təkin və Tonüqüq abidələrinin dili - deyildiyi kimi, qədim oğuz dilidir. Böyük Sovet Ensiklopediyası “oğuz dili” haqqında yığcam məlumat verməkdədir: “Oğuz dili oğuzların yaxud uzların dili, oğuz qrupuna daxil olan ən qədim ölü türk dillərindəndir. Oğuz dilinin ən qədim nümunələri VI-VIII əsrlərin oğuz dilindəki Orxon yazılarıdır. Oğuz dilinin daha sonrakı dövrünün abidəsi oğuz dilinin bu dövrünə aid nümunələri verən M.Qaşqarlının “Divan-lüğət-üt-türk” adlı məşhur əsəridir. Sonralar oğuz dili bir neçə müxtəlif dilə ayrıldı ki, bu dillərdən müasir türkmən dili, Azərbaycan dili, türk dili, qaquaz dili və başqaları törədi”.

Beləliklə, Orxon Selenqa abidələri bu gün qədim oğuz dilinin varisləri olan Azərbaycan, türk və türkmən dillərinin ən əski müştərək abidəsidir. Orxon yazılarındakı bir çox söz və ifadələr bu üç xalqın klassik ədəbiyyatında, ələxüsüs “Kitabi Dədəm Qorqud” eposunda öz əksini tapıb. Orxon yazılarındakı “Görür gözüm görməz tək boldu” ifadəsi Dəli Domrul boyunda “mənim görər gözlərim görməz oldu” şəklində işlənmiş, Orxon yazılıranda tez-tez rast gəldiyimiz “için taşın” ifadəsi eyni şəkildə “Dədə Qorqud”un müxtəlif yerlərində saxlanmışdır.

Əski türk runik abidələrinin tədqiqatçısı İ.V. Stebleva Orxon yazılarını tarixi qəhrəmanlıq poemaları hesab edir və yazır: “Runik şeir epoxasının poemalarına ən yaxın olan “Kitabi Dədəm Qorqud”un şeir mətnləridir”

Orxon yazılarındakı sözlərin bəziləri müasir Azərbaycan dilində fonetik cəhətdən bir qədər dəyişilərək qalır: Məsələn tanrı, tək, türk, oğlanım, bir, iki, üç tört, beş, altı, yeti, səkkiz, toqquz, on, otuz, gün, el, alp, kişi, altun, gümüş, bilik, bilməz, sən, ölü, özim, üçün, az, biliksiz, qul, qız, yağı, ər, ös, sancdı, yurtda, gözdə yaş, uçdu, bəklər (bəylər), bolmış (olmış), buyuruk, tiri (diri), yavuq, qazandı, qara tər, qızıl qan, boz at, ağ adğır (ayğır), güntüz, təmir (dəmir), ot (od), kök, körip (görüb), yanılıp, arık və s. Orxon yazılarında Türkiyə türkcəsindəki kimi “ben” yox, Azərbaycanca “mən”, “kəndim” yox, özim (özü) işlənir.

Altımışıncı illərdə yazılmış bu mətni olduğu kimi burda gətirərək sonunu 1985- ci ildə yazdığım “Dədə Qorqud dünyası” essemdə verdiyim sözlərlə tamamlamaq istəyirəm:

Həm Orxon oğuzları, həm Dədə Qorqud oğuzları gələcəyə bir soraq, bir sənəd, xatırlama qoymaq istəmişlər. Müasirlərinə müraciətlə olub keçənləri unutmamağa çağırıblar. Hər iki abidə xalqın tarixi hafizəsidir, daşlarda - Orxon yazıları və yaddaşlarda - “Kitabi Dədə Qorqud” həkk olunmuş ömür salnaməsidir.

Və 2017-ci ilin daha bir əlavəsi:

Həm də ibrət dərsidir!

525-ci qəzet 2017.- 5 avqust.- S.10-11.