Şeirimizin səməndər quşu, yaxud sözün ucalığındakı Məmməd Aslan ünvanı

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə 60-cılar adı ilə daxil olan ədəbi nəslin ən istedadlı nümayəndələrindən sayılan, ilk qələm təcrübələrindən öz yolunu, poetik mənini uğurla təsdiq etdirən şair Məmməd Aslan ədəbiyyatımıza möhürünü vurmuş istedadlı söz adamıdır.

O, çoxşaxəli ədəbi-bədii yaradıcılığı ilə ədəbi dilimizin və poeziyamızın zənginləşməsində böyük xidmətlər göstərib.

Uzun və zəngin bir yaradıcılıq yolu keçmiş ədib poeziya yaradıcılığı ilə paralel olaraq bədii publisistika sahəsində də qiymətli sənət nümunələri yaradıb. Azərbaycan televiziya məkanında uzun illər boyu apardığı müxtəlif məzmunlu verilişlərdə ana dilimizin, milli adət-ənənələrimizin, folklorumuzun, fauna və floramızın qorunması istiqamətindəki fəaliyyəti də təqdirəlayiq bir hadisə kimi yaddaşlara hopub.

Məmməd Muxtar oğlu Aslanov 1939-cu ildə Kəlbəcər rayonunun Laçın kəndində anadan olub. Onun atası Muxtar kişi klassik və ağız ədəbiyyatının gözəl bilicisi olduğundan şairin şeirə-sənətə tükənməz sevgisi qandan və yaşadığı mühitin zəngin saz-söz ənənələrindən gəlib.

Şairin uşaqlıq illəri İkinci Dünya Savaşının ağır illərinə təsadüf etmişdir. Kəlbəcər qəsəbəsində orta məktəbi bitirdikdən sonra 1957-ci ildə o zamankı V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji İnstitunun tarix-filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. Ali təhsil aldığı illərdə bədii yaradıcılığa daha ürəklə girişmişdir. 1962-ci ildə ali təhsilini tamamlayaraq təyinatla doğulduğu Kəlbəcər rayonuna göndərilmişdir. Əmək fəaliyyətinə rayonun Yanşaq, İstisu kənd məktəblərində Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi kimi başlamışdır. Bir müddət Kəlbəcər qəsəbəsində də müəllimlik etdikdən sonra rayonda nəşr olunan “Yenilik” qəzeti redaksiyasına işə keçmişdir. Müəllim işlədiyi və rayon qəzetində çalışdığı illərdən vaxtaşırı olaraq şeirləri, publisistik yazıları respublikanın müxtəlif qəzet və jurnallarında dərc olunmuşdur. 1970-ci ilin yanvarında Bakıya köçərək ədəbi-bədii yaradıcılığını burada davam etdirmişdir. “Ulduz”, “Azərbaycan təbiəti”, “Pioner” jurnallarında, “Azərbaycan gəncləri”, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetləri redaksiyalarında, “Yazıçı” nəşriyyatında müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdır. 1992-ci ildən 2010-cu ilədək Azərbaycan Dövlət Televiziyasının “Ekran efir” qəzetinin baş redaktoru işləmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan televiziyasında uşaq folklorundan qidalanan “Əkil, Bəkil quş idi”, “Dərədən, təpədən” verilişlərinin müəllifi və aparıcısı olmuşdur. Ömrünün son illərində “Xəzər” televiziyasında “Sözün özü” verilişini aparmışdır.

Məmməd Aslan bədii yaradıcılığa 1960-cı ildə “Azərbaycan müəllimi” qəzetində dərc olunmuş lirik bir şeirlə başlamışdır. Sonrakı illərdə şairin onlarla şeir və publisistik kitabları yüksək tirajla çap olunmuşdur. Bir neçə tərcümə kitabının da müəllifi olan şairin türk xalqlarının tarixi və ədəbiyyatı ilə bağlı kitabları da işıq üzü görmüşdür.

Uşaqlığı və ilkin bədii yaradıcılıq dövrü Kəlbəcərdə keçən Məmməd Aslan ozan-aşıq sənətinin, ağız ədəbiyyatının qədim məskənlərindən sayılan bu ulu bölgədə şair mayasını da xalqın tükənməz söz xəzinəsindən tutmuşdur. Şairin ilk qələm təcrübələrində də bu təsir özünü aydın şəkildə göstərmişdir:

O körpəlik beşiyim,

Mənim dağım, dərəmdi.

Zirvəsinə baş əyim,

Uludu, möhtərəmdi.

Məmməd Aslan əlinə qələm aldığı gündən sözə böyk məsuliyyətlə yanaşmış, sözlə Tanrıya tapınırmış kimi davranmışdır. Onun söz yolunda çəkdiyi zəhməti, ağrını, bu amal uğrunda keçib gəldiyi ömür yolunu da mübaliğəsiz olaraq bir səməndər quşunun həyatına bənzətmək olardı. Təsadüfi deyil ki, elə özü də illər öncəsi yazdığı bir şeirində öz şair qayəsini, ədəbi məqsədini, sözə olan ilahi sevgisini bu şərtlər daxilində ortaya qoymuşdur:

Bu yolu seçdim ki, yanam, tutuşam,

Alovlar içində qovrulam quşam.

Ömrü söz uğrunda girov qoymuşam,

Başqa sənətim yox, başqa işim yox.

Qeyd etdiyimiz kimi, ötən əsrin 60-cı illərindən fəal ədəbi yaradıcılığa başlayan Məmməd Aslan müasir Azərbaycan ədəbi dilinə yeni nəfəs, fikrin bədii-fəlsəfi yükü ilə birgə xalqın folklor təfəkküründən qaynaqlanan sadə deyim tərzi, axıcı üslub gətirmişdir. Onun şeirlərində ustalıqla işlədilmiş təkrarsız bədii məcazlar, dilin ən dərin qatlarına varmaqla fikrin oxucuya aydın və yüksək poetik çalarlarla çatdırılması yaradıcılığında əsas xətt təşkil etmişdir:

Bürünmüşsən söz xəzini!

Xəz verənə tut üzünü!

Əl-ətəkdən çək gözünü,

Rəbbin ilham verib sənə.

Məmməd Aslan klassik və ağız ədəbiyyatını, ozan-aşıq sənətini, ümumən xalq dilini gözəl bildiyindən yazdığı şeirlərdə, bədii-publisistik yazılarda heç zaman bədii dil, poetik məna, dərin fəlsəfi fikir sarıdan korluq çəkməmişdir. Şairin ədəbi yaradıcılıq sahəsindəki axtarışlarının əsas uğurunun başlıca məziyyətlərindən biri də məhz onun bədii dilinin anlaşıqlı, cilalanmış, sadə xalq dilində olmasıdır.

Qayğılar, həsrətlər ovxarlı qayçı,

Ürək cəllad oldu, dilim-harayçı,

Günüm ağarmamış ağartdım saçı,

İndi də iz salır qar, qaşa doğru.

Şair öz yaradıcılığında yeri gəldikcə xalq deyimlərindən, atalar sözlərindən, zərb-məsəllərdən böyük ustalıqla istifadə edərək sözə poetik nəfəs verməyi bacarır, oxucunu öz şeiriyyət dünyasına çəkib aparır, düşündürür və poeziyanın ecazkar diliylə ovsunlaya bilir. Çox vaxt onun ən yığcam misraları, qısa şeirləri belə min illik yaşı olan bir xalq deyimi, təkrarsız aforizm təsiri bağışlayır. Bu qəbildən olan şeirlərindən onun hələ gənc yaşlarında - 1968-ci ildə qələmə aldığı bir beyti misal göstərə bilərik ki, bu misralar illərdən bəridir ki, müxtəlif qələm adamlarının yaradıcılığında uğurlu bir aforizm kimi işlədilməkdədir:

... Vətən gözdü, biz kiprik,

Gözümüzün keşiyini çəkirik.

Şairin, sənət adamının ən böyük uğuru, xoşbəxtliyi ondadır ki, onun yazdıqları hələ sağlığındaca xalqın dilinin əzbərinə çevrilir, böyük sənətdə özünə vətəndaşlıq pasportu qazanır. Buna görə Məmməd Aslanı ədəbi tale baxımından xoşbəxt sənətkar hesab etmək olar. Çünki ədəbi ictimaiyyət hələ onun sağlığında yaradıcılığını maraqla izləmiş, həcmindən və janrından asılı olmayaraq, hər bir əsərini diqqətdə saxlamış, şairin söz məqamındakı layiq olduğu qiyməti etiraf edmişdir.

Təbii ki, bütün söz adamlarında olduğu kimi, Məmməd Aslan yaradıcılığında da saf eşqin ölməzliyi, pak məhəbbətin əbədiliyi aparıcı mövzulardan biri olmuşdur. Həm də heç kəsi təkrarlamadan, təlqin etmədən. Onun şeirlərindəki bədii məcazlar, müqayisələr, bədii ümumiləşdirmələr tamamilə yeniliyin, yüksək bədii təxəyyülün məhsulu kimi fərqlənmişdir:

Bir dəli rüzgara kökləndi könlüm,

Bilmirəm aparır, bu, hara məni?!

Ay axşam ömrümün səhər günəşi,

Qaytar payızımdan bahara məni.

... Məmməd xəyalınla min il qızınmış,

İnsanın ömründən eşqi uzunmuş.

Ürəyim arxanca körpə quzunmuş,

Gah itir gözündən, gah ara məni.

Məmməd Aslan heç zaman bədii axtarışda, sözlə mükalimədə, onunla böyük mənalar yaratmaqda arxayınlaşmamış, daim öz üzərində işləmiş, sözə təzə libas biçərək onu yeni forma və məzmunda təqdim etməyi ustalıqla bacarmışdır. Sözü məqamında işlətmək istedadı, forma ilə məzmunu təbii bir poetik axarda birləşdirmək fəhmi şairin ədəbi istedadının başlıca meyarı olmuşdur.

Könlümün söz adlı qibləgahı var!

Yəni, “Lailahəilləllah”ı var!

Mənim dərs aldığım min-min dahi var;

Cəddinə arxayın insan deyiləm.

Onun şeirlərində coşqun şair ilhamı incə bədii duyğularla estetik fəlsəfi fikirlərin dərindən çulğalaşması müstəvisində oxucuya təqdim edilir. Şairin poetik məni, ilham pərisi ilahi ruhlu Mövlanənin, eşq tanrısı Füzulinin, haqq vergilisi Yunis İmrənin, ozanlar ozanı Dədə Ələsgərin hikmət çeşməsindən su içdiyindəndir ki, müxtəlif zövqlü və dünyagörüşlü oxucular bu poetik nümunələri eyni hissiyatla qəbul edir:

Rəbbim nə veribsə, nəyəmsə, buyam!

Mənim öz nərəm var, mənim öz qıyyam!

Söylədiyin nədir, nə qiymət qoyam

Demə ki, qulaq as! - Asan deyiləm!

Klassik Şərq ədəbiyyatını, ozan - aşıq sənətini və türk sufi poeziyasını dərindən mənimsəyən şairin yaradıcılığında bu çoxprizmalı dünya baxışlarındakı fərqli çalarlar şairin söz süzgəcindən vahid bir axara yönələrək onun şeirlərində dərin lirik-fəlsəfi ovqat yaradır:

Fanilərə dünya duzaq,

Bu fanilik səndən uzaq.

Haqdan gələn mülkünə bax:

Sözdən qala qurub sənə!

(Ardı var)

İlham MƏMMƏDLİ

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet 2017.-19 avqust.- S.23.