Şeirimizin səməndər quşu, yaxud sözün ucalığındakı Məmməd
Aslan ünvanı
(Əvvəli
ötən sayımızda)
Məmməd Aslan poeziyasında söz olduqca dinamikdir və daim canlı bir bədii obraz kimi çıxış
edir.
Şair özü də hər zaman sözə canlı bir varlıq kimi yanaşmış, onunla mükaliməyə girişmiş, dərd-sərini
onunla bölüşmüş,
ən mübhəm ürək sirrini də sözə pıçıldayıb ondan
nicat ummuşdur. Ona görə də yerindən və məqamından asılı
olmayaraq onun şeirlərində söz
dipdiridir, daim ayaqdadır və söz əhlinin ən yaxın sirdaşıdır:
... Sözün də canı var, söz də canlıdır,
Söz nadan yanında həyəcanlıdır.
Şairin ədəbiyyat yönündəki
ən böyük xidmətlərindən biri
də dilimizin qorunması yolunda həyatı boyu apardığı barışmaz
mübarizəylə bağlıdır. Ədib
mədəniyyətin bir
sıra sahələrində
olduğu kimi, bədii ədəbiyyatda da əllaməçiliyin,
"yeni forma və məzmun" ixtiraçılarının,
ucuz "şou-mou"
düşkünlərinin at oynatmasına dözməmiş,
"yeni düşüncə
tərzi" adıyla
naşı qələm
sahibləri tərəfindən
poeziyamızın, ana
dilimizin, ümumən
ədəbiyyatımızın başına açılan
oyunlara sərt reaksiya vermiş, bir vətəndaş yanğısı ilə bu ağrıları ədəbi ictimaiyyətə,
bütövlükdə xalqa
çatdırmağa çalışmış,
dilimizin və mədəniyyətimizin sabahkı
narahat taleyi ilə bağlı "sos" siqnalı vermişdir:
Qılıncdan kəskin olan
Qələm nə kökə düşdü.
Sözün sirli meyvəsi
Kəlam
nə kökə düşdü...
...Hər şey boş, SÖZ - bir aləm;
Söz xətrinə
diriləm.
Sözdən qalxıb görüləm,
Biləm:
Nə kökə düşdü.
Məmməd Aslan poeziyasının
əsas özəyini
onun heca vəznində yazıdığı
şeirlər: bayatılar,
gəraylılar, qoşmalar
təşkil edir. Bu da təbii
bir amillə - onun böyüyüb ilkin dünyagörüşünün,
bədii zövqünün
formalaşdığı Kəlbəcər
və Göyçə
ədəbi mühitinin
təsiri ilə bağlıdır. Şairin
erkən yaradıcılığında
Aşıq Alının,
Aşıq Ələsgərin,
Ağdabanlı Qurbanın,
Aşıq Şəmşirin,
Növrəs İmanın,
Bimar Əlinin, şair Firudinin, Zal Cabbarlının, Səməd Vurğunun və digər böyük söz adamlarının təsiri
aydın hiss olunur. Bu təsir özünü
daha çox onun təbiət, məhəbbət və vətən mövzusunda yazdığı şeirlərində
büruzə verir.
O çağlayan gur bulaqlar
Çağlar mənim ürəyimdə.
Neçə şirin xatirəni
Saxlar mənim
ürəyimdə.
... Loğmanımsan gözəl
məkan,
Sənsən verən Məmmədə
can.
Səndən əziz, Azərbaycan,
Nə var mənim ürəyimdə?!
Məmməd Aslanın bədii dünyaduyumunun formalaşmasında
bayatıların, xüsusilə
Sarı Aşıq və Lələnin cinaslı bayatılarının
da güclü təsiri olmuşdur. Bu təsir
şairin bütün
yaradıcılığı boyu özünü göstərmişdir:
Obam-elim
bayatı!
Pərgar
dilim bayatı!
Mənim
dörd həndəvərim,
İçim-çölüm bayatı!
Bayatı,
xas bayatı!
Qəlbə qəvvas bayatı!
Gör neçə rəngə çalır -
Bircə
cinas bayatı!
Ədəbiyayyatşünaslar Məmməd Aslanı təbiət şairi də adlandırırdılar. Çünki dünyanı dərk edən gündən o, təbiətlə sıx təmasda idi. Gününü ana təbiətin
min bir sirrinə vaqif olub bu
gözəlliyi poeziyaya
daşımaq uğrunda
yorulmaz axtarışda
keçirirdi. Bəzən
çoxunun yanından
laqeyd keçdiyimiz bir qaya qoltuğuna
sığınmış boynu
bükük bənövşə,
kimsənin diqqətini
çəkməyən qar
altından boylanan yaz gülü, sal qayaların sinəsini deşərək
öz zümzüməsi
ilə qulaqlara min bir həzinlik, ürəklərə sərinlik
gətirən dağ bulaqları şairi duyğulandırar, ilhamını
yerindən oynadar, az sonra həmin
mənzərə şair
qələminin qüdrəti
ilə şaqraq bir şeirə, lirik bir nəğməyə
çevrilərdi:
Yasəmənlər, süsənlər,
Əsim-əsim əsənlər...
Ay xəzinə gəzənlər,
Xəzinə yan-yörəmdi.
Bir acı tarixi faktı xatırladaq ki, erməni şair və yazıçıları
sovet hakimiyyətinin ən sərt idarəçiliyi dövründə
də türk - müsəlman xalqlarına
qarşı iyrənc
böhtanlarını sərbəst
şəkildə ədəbiyyata
gətirir, tarixi saxtalaşdırır, öz
xalqlarının beynini
zəhərləyərək gələcək münaqişələrə
zəmin hazırlayırdılar. Bunun müqabilində
isə Azərbaycan yazıçılarına düşmən
böhtanına cavab vermək, onları vaxtında susdurmaq haqqı mərkəz və milli düşüncədən
uzaq olan yerli idarəçilərimiz
tərəfindən tanınmırdı.
Lakin vətənpərvər yazarlarımız
bütün basqılara
baxmayaraq, böyük
ustalıqla tarixi həqiqətlərə güzgü
tutur, müxtəlif ədəbi "priyomlardan"
istifadə edərək
düşmənin ünvanını
birbaşa göstərərək
xalqın qan yaddaşını oyatmağa
çalışırdılar. O illərdə - Sovet hökumətinin kəsəkəs
vaxtında hələ
gənc olmasına baxmayaraq, Məmməd Aslan qələmə aldığı "Sümüklü
Dərə" şeirində
mənfur düşmənlərimizin
qədim Göyçə
mahalında törətdiyi
vəhşi qətliamı
nifrətlə lənətləyir,
xalqı öz keçmişinə sahib çıxmağa
çağırırdi:
Mən dərə görmüşəm:
moruq qoxulu,
Mən dərə görmüşəm:
nərgiz yuxulu...
Bu dərə nə qədər müdhiş,
qorxulu -
Sümüklü dərə.
... Bura şəhidlərin gorsuz gorgahı,
Bura qatillərin məhşər
Günahı!
Uçqun dodağında saxlar
min ahı -
Sümüklü dərə.
Məmməd Aslan milli məsələdə,
vətən təəssübü
lazım gələn yerdə ölümün gözünə dik baxmağı, xalqın sözünü açıq
şəkildə deməyi
bacarırdı. 1990-cı ilin 20
yanvarında imperiya qoşunları vətənimizin
paytaxtında qanlı
qırğın törədəndə,
mətbuata və azad sözə basqılar artanda şairin bu vəhşi qətliamı
lənətləyən, cəlladların
ünvanını aydın
göstərən "Ağla,
qərənfil, ağla"
şeiri işğalçıların
sifətinə vurulmuş
tərs şapalaq kimi xalqın böyük faciəsini bütün dünyaya yayırdı:
Qırırlar - bizik deyə!
Haqqına düzük deyə!
Astarsız üzük deyə,
Ağla,
qərənfil, ağla!
...Xeyrə şər üstün gəldi,
İniltili ün gəldi...
Ağlamalı gün gəldi:
Ağla,
qərənfil, ağla!
Elə
o ağır illərdə,
imperiyanın bütün
silahlarıyla - tankıyla-topuyla
üstümüzə yeridiyi,
Bakıda qanlı qırğın törədib,
küçələrdə silahlı əsgərlərdən,
tanklardan "divar çəkdiyi", ermənilərin
Qarabağda vəhşətlər
törətdiyi günlərdə
millətin zülm önündə sınmayaraq,
azadlıq uğrunda mübarizəyə qalxıb
öz haqqına qovuşmaq üçün
ölüm-dirim savaşı
apardığı günlərdə,
şair nicat yolunun yalnız azadlıqdan keçdiyini bəyan edirdi:
Bir sirli qönçədi; açsa, gül olar!
Bir dəndi: becərsək, bir sünbül olar!
Qaydına qalmasaq, yanıb
kül olar -
Çırpınır bir çimdik qorda Azadlıq.
... Sonuyla ölçülür
insan əməli:
Qılı qırxa bölüb,
haqqı deməli!
"Haqdı, Ədalətdi
mülkün təməli!"
Harda Ədalət var - orda azadlıq!
Məmməd Aslan milli olduğu
qədər də bəşəri şairdir. Onun poeziyası
məhdud millətçilikdən
uzaqdır.
Yaradıcılığının əsas qayəsini də elə insanların bir Adəmin övladı olmaları, dünyanın
yalnız barış
və sülh içində xilas tapacağı kimi bəşəri ideyalar təşkil edir. Şair
haqlı olaraq həyəcan təbili çalır ki, bu gün dünyanın
başı üzərində
nüvə silahlarının
Domokl qılıncı
kimi asıldığı
qorxunc bir zaman kəsiyində bəşəriyyətin daha
çox müdrik sözə, qarşılıqlı
etimada, mənəvi birliyə böyük ehtiyacı var. Müəllifin
"Dünyanı uşaqlara
verdik ki..." şeiri də bu mənəvi ehtiyacdan doğur, insanları dünyamızın
sabahı üçün
birgə narahat olmağa səsləyir:
Uşaqlara vermişik dünyanı
bir illiyə,
Sarsılmış əsəbləri dincəlsin
kainatın.
Bu körpələr öyrətsin
böyükləri birliyə
O südəmər çağları
geri dönsün həyatın.
... Vədəsiz soluxmasın
çəmən,
çiçək, göy
otlar,
Qayıtsın nizamına qoy, iqlim qurşaqları.
Barıt-qurşun yükünü
yerə qoysun buludlar,
Əyilsin, qanadına mindirsin uşaqları.
Qeyd etdiyimiz kimi, Məmməd Aslanın bədii yaradıcılığı yalnız poeziya ilə məhdudlaşmamışdır. O, uzun illər ədəbi prosesdə özünəməxsus üslubu ilə seçilən yazıçı-publisist, ictimai həyatın müxtəlif hadisələrini, günün və həyatın ağrılı problemlərini qələmə alan yorulmaz jurnalist kimi də tanınmışdır. Müxtəlif mövzularda qələmə aldığı yazıları ilə bədii nəsrin də böyük ustası olduğunu təsdiq etmişdir. Ədibin 1979-cu ildə "Gənclik" nəşriyyatında çap olunmuş "Bizdən sonra nə qalır?.." adlı kitabına müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc olunmuş publisist əsərlərindən seçmələr daxil edilmişdir. Bu yazılar coğrafiyası etibarı ilə Azərbaycanın əksər bölgələrini əhatə edərək vətənə, vətəndaşa, həyata, ictimai-siyasi hadisələrə lirik-psixoloji münasibət sərgiləmişdir.
Kitabda toplanmış "İnsan", "Qanla möhürlənmiş vəsiqə", "Çırağını yanan görüm", "Şah tut", "Küçəyə işıq düşür", "Dünya gülməsəydi, yaşamazdı", "Barmaqların nağılı", “Dəlidağda qalanım var", "Leyləyin xətrinə", "Fəsillər qovuşan yerdə", "O Kürün, Arazın Tərtəriyəm mən", "Yeddi qardaş"ın ömrü", "Bizdən sonra nə qalır?", "Perik düşər bənövşələr", "Heykəllər qocalmır" başlıqları ilə dərc olunmuş oçerklər və publisist yazılar janrından, formasından asılı olmayaraq, qiymətli jurnalistika nümunələridir. Çünki bu yazıların qəhrəmanları real həyatdan götürülmüş canlı insanlar - bizim müasirlərimiz, vətən, onun təkrarsız təbiəti, zəngin flora və faunasıdır.
(Ardı var)
İlham MƏMMƏDLİ
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.-2017.-22 avqust.-S.4.