Şeirimizin səməndər quşu, yaxud sözün ucalığındakı Məmməd Aslan ünvanı

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Məmməd Aslanın publisistik dili də olduqca şairanə, sadə və aydın, bir sözlə xalq dilinin zəngin qatlarından süzülüb gələn bir ruh nəğməsidir.

Şairin yaradıcılığında Cənubi Azərbaycan mövzusu - Təbriz, Ərdəbil, Xoy, Urmiya, Səlmas, bütünlüklə Arazın o tayında qalan vətən torpağı, bütöv Azərbaycan ağrısı qırmızı xətlə keçirdi. Vaxtilə Arazın o tayına gedib-gəlməyin mümkün olmadığı, aranı tikanlı məftillərin kəsdiyi ağrılı illərdə Məmməd Aslan da ən kövrək misralarını bu mövzuda qələmə almışdı. "Təbrizə çatmağa nə yol qaldı ki..." şeirində şair iki imperiyanın xalqımızın taleyində yaratdığı faciəvi durumu real boyalarla, bitkin bədii məcazlarla göz önünə gətirə bilmişdir:

Təbrizlə arama min ara gəldi,

Ürək bu həsrətdən zinhara gəldi.

Hardan yol başladım, yol hara gəldi?!

Bu da bəxt işidi, xoş yığvaldı ki!

Burdan Təbrizəcən nə yol qaldı ki?!

Qarşımda göz dağı durur o yerlər,

Çinar qəddim olsa, yenə əyərlər!

Bir vüsal pərisi vardır, deyirlər,

Qulağı kardı ki,

Dili laldı ki...

Burdan Təbrizəcən nə yol qaldı ki?!

Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra Məmməd Aslan bir neçə dəfə Təbrizi ziyarət etmiş, Tanrının ona verdiyi bu qisməti böyük şükranlıqla "Təbriz" şeirində bədii sözün yaddaşına köçürmüşdür:

Yüz illərdir ocağında közüm var:

Soyumaz çörəyim, çayım Təbrizdə.

Bir doğma oğluyam bu cənnət yurdun,

Hər bahar gül açır soyum Təbrizdə.

...Nə yaxşı yumşaldı o sərt havalar!

Qovuşdu soydaşlar, həsrət obalar!

Şahin - şonqar şığıdıqca ov alar!

Artdı Səttarxanla boyum Təbrizdə!

Məmməd Aslan həm də uzun illər idi ki, türk dünyasının mənəvi-mədəni birliyi yolunda Fərhad kimi külüng çalırdı. Vaxtilə Türkiyə adının nəinki yazılmasının, dilə belə gətirilməsinin qadağan edildiyi, o dünyanın sanki bir xof aləmi olduğu illərdə - 1984-cü ildə Məmməd Aslan "Ərzurumun gədiyinə varanda" kitabı ilə bu zülmət pərdəsini yırtaraq türk dünyasına bir pəncərə açmışdı. Şairin peşəkar qələminin, güclü müşahidələrinin və ən başlıca yazıçı cəsarətinin sayəsində Türkiyə ilə bağlı qaranlıqlar az müddətdə aydınlaşmış və hər şey gözlərdə əslində olduğu kimi canlanmışdı. Bu səfərə qədər isə Məmməd Aslanın Türkiyəyə bir Nazim Hikmət gileyi vardı:

"Qarşı yaxa məmləkət,

O torpağa mən həsrət".

Vətənsiz öldü Hikmət,

Ölümə bax, qaraçı.

Böyük türk şairi Nazim Hikmətin ağrılı və təzadlı taleyi Azərbaycan ədəbiyyatında daim diqqət mərkəzində saxlanılan mövzulardan biri olmuşdur. Böyük faciə qəhrəmanı olan bu nəhəng söz adamının bədii obrazı hələ sağlığından başlayaraq Azərbaycan yazıçı və şairləri tərəfindən zaman-zaman müxtəlif rakurslardan və prizmalardan işıqlandırılmışdır. Məmməd Aslan da Nazim Hikmətə bir neçə şeir həsr etmişdir. Nazimin doğma Türkiyəsini ziyarətindən və orada Nazim Hikmətə əvvəlki birmənalı münasibətin xeyli yumşaldığının şahidi olandan sonra bu ağrı Məmməd Aslan poeziyasında doğma bir niskilə çevrilmişdi:

Bir az yaşasaydın, dözsəydin, barı,

Gözünlə görərdin sınan buzları.

Yumşaldı bəxtinin acı ruzigarı,

Ətrin İstanbula çiləndi, Nazim.

Xatırladaq ki, Məmməd Aslan yaradıcılığında türk dünyası, türk poeziyası, Türkiyə mövzusu ayrıca bir xətt təşkil edirdi. Onun şair Hidayətlə birlikdə 1991-ci ildə "Gənclik" nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuş "Gözəllik suyu" kitabında toplanmış bir sıra türk şair və yazıçısının əsərlərindən örnəklər bu istiqamətdəki fəaliyyətinin davamı idi. Sonrakı illərdə şair "Anadolu dəftərindən" başlığı altında bu mövzuda silsilə şeirlər qələmə almışdı. Bu əsərlərin qəhrəmanları böyük türk şair və övliyaları Mövlanə Cəlaləddin Rumidən, Qazi Bürhanəddindən, Yunus İmrədən üzübəri müasir türk şeirinin yaradıcıları - Aşıq Veysəl, Naci Fazil Qısakürək, İqbal Xan Gürpınar, Abdullah Sərt İpək, Yavuz Bülənt Bakilər, Bahəddin Qaraqoç, Nihal Adsız, Qadir Misiroğlu, Fazil Hüsnü Dağlarca və başqalarıdır. Məmməd Aslanın şeirlərində türk dünyasının adıçəkilən nəhəng söz xiridarlarının zahiri portretləri sadəcə göz önündə canlanıb qalmır, bu böyük fikir adamlarının zəngin mənəvi dünyası, sözlə yaratdıqları möcüzələr böyük ustalıqla açılır, insanı heyrətə gətirir, oxucunu min illik mədəniyyətimizin sirli-sehirli gülşəninə çəkib apararaq valeh edir.

"Şair babam gəzən yerlər" şeirində türk poeziyasının böyük ustadlarından olan Qazi Bürhanəddinin bədii obrazı göz önünə gəlir, türk şeirinin ölməz səsi eşidilir:

Bir vaxt Qazi Bürhanəddin

Şöhrət tapıb Qeysəridə.

Qılıncı tək kəskin olub

Misrasının kəsəri də.

... Yatırını el açıbdı,

Zaman-zaman dil açıbdı.

Füzulidə gül açıbdı

Onun şahlıq əsəri də.

"Yaşayan Yunus Əmrə" şeirində də şair Şərq ədəbiyyatının ən zəngin və çoxşaxəli qolunu təşkil edən türk ədəbiyyatının hansı nəhəng köklər üzərində intişar tapdığını, necə tükənməz bir çeşmədən qidalandığını və müasir ədəbiyyata göstərdiyi şəksiz təsiri böyük şükranlıqla etiraf edir:

Salam olsun, qoca Yunus,

Salam, Şərqin söz çeşməsi.

Yüzillərin o üzündən

Türkün aşıb gələn səsi.

... Ölümsüzlük verib sənə

Min sehrli ana südü.

Bu süd sənin söz qalanın

Təməlidi, hörgüsüdü.

Məmməd Aslan Türkiyədə keçirilən Allahın və İslam peyğəmbərinin vəsfinə həsr olunmuş şeir yarışmalarında iştirak edərək bir neçə dəfə bu mötəbər müsabiqələrin qalibi olmuşdur. O, 1994-cü ildə "Natı Şərif" yarışmasında "Nur içində nur" şeiri ilə birinci, 1995-ci ildə "Lailahə İlləllah" münacatı ilə ikinci yerə layiq görülmüşdür.

Məmməd Aslanın poeziyasındakı və sənətindəki uğurun başlıca şərti onun geniş mütaliəsindən və saysız-hesabsız səyahətlərindən keçirdi. O taylı, bu taylı Azərbaycanı, qardaş Türkiyəni, qədim Turan ellərini qarış-qarış gəzən şair qədəm qoyduğu hər yerdə xalqın min illik söz boxçasının ən qiymətli incilərini toplayır, unudulmaqda olan folklor nümunələrini, adət-ənənələri "çinədanına yığaraq" sonradan müxtəlif yazılarında bunu böyük ustalıqla cilalayaraq elə xalqın özünə qaytarırdı. İlk şeirlərindən tutmuş son illər qələmə aldığı əsərlərini də ədəbi təhlil müstəvisinə cəlb edəndə aydın görünür ki, şair daim axtarışda idi, hər zaman öz üzərində işləyirdi, sözlə mükalimədə bir an da olsun arxayınlaşmırdı.

Məmməd Aslan illərdən bəriydi ki, ozan-aşıq sənətinin təbliğ olunması istiqamətində də ciddi xidmətlər göstərirdi. Göyçə aşıq mühitinin və Kəlbəcər ədəbi mühitinin təbliğ olunub tanınmasında onun xidmətləri əvəzsizdir. Aşıq Ələsgərin, Növrəs İmanın, Ağdabanlı şair Qurbanın, Dədə Şəmşirin, Haqverdi Talıboğlunun, Bəhmən Vətənoğlunun, Sücaətin, Seyid Əlinin, Cabir Umudun, Yusif Hüseynin və onlarla digər saz-söz adamının yaradıcılığı ilə bağlı ölkə mətbuatında dərc etdirdiyi müxtəlif səpkili yazılar, radio-televiziyada apardığı verilişlər bu qəbildən idi.

Şairin Azərbaycan ozan-aşıq sənətinin azman nümayəndəsi Dədə Şəmşir şəxsiyyətinin və irsinin araşdırılması ilə bağlı apardığı araşdırmalar və yazdığı yazılar da təqdirəlayiqdir. Onun 2013-cü ildə nəşr olunmuş "Saxla izimi, dünya" kitabını publisistik üslubda yazılmış roman da adlandırmaq olar. Çünki bu kitabda böyük ustadın "zəngin yaradıcılıq yoluna, demək olar ki, beşikdən məzaracan işıq tutulmuş; sənət meydanında unudulmaz qovğaları, poetik uğurları həyati lövhələrlə qələmə alınmış; bu nəhəng söz zərgərinə ümumxalq məhəbbəti əks etdirilmişdir". Kitab Aşıq Şəmşir yaradıcılığının və şəxsiyyətinin öyrənilməsi baxımdan gələcək tədqiqatçılar üçün də qiymətli bir mənbədir.

Qeyd etdiyimiz kimi, Məmməd Aslanın yaradıcılığı olduqca rəngarəng və çoxşaxəlidir. Bu müxtəliflik özünü yalnız onun əsərlərinin forma və məzmununda deyil, eləcə də müraciət etdiyi obyektlərin fərqliliyində də aydın göstərir. Yeri gəlmişkən, mütəxəssislərin də dəfələrlə etiraf etdikləri bir faktı xatırladaq ki, gənc nəslin təlim və tərbiyəsində, dünyabaxışının formalaşmasında ədəbiyyatın ciddi bir sahəsi sayılan uşaq ədəbiyyatının inkişafında son illər bir tənəzzül hökm sürür. Məhz bu prizmadan çıxış edərək xatırladaq ki, Məmməd Aslan bu sahədə də öz sözünü uğurla demiş sənətkardır. Şairin 2014-cü ildə "E.L." nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuş "Səhəri kim açır" kitabını uşaq ədəbiyyatına böyük töhfə hesab etmək olar. Kitabda toplanmış bir-birindən maraqlı, rəngarəng şeirlər, nağıllar, əhvalatlar dilinin sadəliyi, axıcılığı və gözəlliyi ilə balaca yurddaşlarımızın dünyaduyumunun dərinləşməsində, söz ehtiyatının və estetik baxışlarının formalaşmasında əvəzsiz rol oynaya bilər.

Həyatını, yaradıcılığını Azərbaycan ədəbiyyatına, söz sənətinə həsr etmiş Məmməd Aslanın zəngin, çoxşaxəli yaradıcılığının ciddi elmi araşdırmaya ehtiyacı var və inanırıq ki, bu məsələ yaxın illərdə öz həllini tapacaq.

İlham MƏMMƏDLİ

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet $g 2017.- 23 avqust.- S.6.