Şah Təhmasiblə Sultan Süleyman
Qanuni arasındakı mənzum yazışma haqqında qeydlər
Paşa ƏLİOĞLU
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor
müavini
Son vaxtlarda Səfəvilər dövrü tarixinə,
Osmanlı - Səfəvi münasibətlərinə, Səfəvilər
sarayında Azərbaycan türkcəsinin statusuna, o zamankı
anadilli Azərbaycan ədəbiyyatına dair bir sıra yeni, dəyərli
mənbələr aşkar edilərək tədqiqata cəlb
edilib.
Araşdırmalar göstərir ki, osmanlıların
hücumlarından ehtiyat edən Səfəvi hökmdarları
dövlətin paytaxtını 1555-ci ildə Təbrizdən Qəzvinə,
1598-ci ildə isə İranın daxilində yerləşən
İsfahana köçürməyə məcbur olsalar da,
sarayda, orduda, ümumiyyətlə, dövlətdə Azərbaycan
türkcəsi kifayət qədər işlək bir dil olub. 1684-1685-ci illərdə Səfəvilər
dövlətində olmuş alman səyyahı Engelbert Kempfer
türk dilinin Səfəvilər sarayında rəsmi dil
olması haqqında məlumat verib. Digər Avropa səyyahlarından
Rafael dü Man XVII əsrdə Azərbaycan türkcəsinin
yalnız İranda deyil, Gürcüstan və Rusiyada da ticarətdə
mühüm bir vasitə olduğunu söyləyib, A.Olearı
bu dövrdə ölkədə türkcənin ümumi bir
dil olduğunu və yalnız türklərin deyil,
farsların, ermənilərin, gürcülərin də
aralarında bu dildə danışdıqlarını bildirib.
Görkəmli Azərbaycan alimi Turxan Gəncəyi Avropa səyyahlarının
- Petra della Valle, Adam Oleari, Şevalye Jan Şardən, Sanson,
Rafael dü Man və Engelbert Kempferin əsərlərini,
Şah Səfinin Avstriya - Macarıstan imperatoru II Ferdinanda və
Şah Sultan Hüseynin Saksoniya hersoqu və Polşa kralı
Avqusta məktubunu nümunə gətirərək Azərbaycan
türkcəsinin İsfahandakı Səfəvi sarayında
yüksək mövqeyə malik olduğunu sübut edir. Alim
1636-cı ilin noyabrından 1638-ci ilin fevralına qədər
Səfəvilər dövlətində yaşamış alman
səfiri Adam Olearinin belə bir məlumatından sitat gətirir:
"Türk dili İsfahanda o qədər əhəmiyyətə
malikdir ki, orada çox nadir hallarda farsca bir söz eşidirsən".
1684-cü
ildə İsveç səfirinin başçılıq
etdiyi İrana gələn heyətin katibi və həkimi olan
Engelbert Kempferin yazdıqları isə həmin dövrdə
sarayda yuxarı təbəqənin nümayəndələri
arasında fars dilinin üstünlük təşkil etməsi
barədə fikirləri tamamilə alt-üst edir: "Sarayda
işlənən türk dili daha çox hakim sülalənin
ana dilidir, bu dil saray vasitəsilə əyan-əşraf ailələrində
elə geniş yayılmışdır ki, indi imtiyazlı təbəqədən
olan hər hansı şəxsin onu bilməməsi utanc gətirən
bir haldır". Anadilli ədəbiyyatın
inkişafına müsbət təsir edən amillərdən
biri də şərqdə, Orta Asiyada cığatay türkcəsində
ədəbiyyatın, Əlişir Nəvai məktəbinin, qərbdə
Osmanlı dövlətində yerli türkcədə
osmanlı ədəbiyyatının tərəqqi etməsi
idi. Bu dövrdə sənətkarlarımızın əsərlərində
cığatay və osmanlı dillərinin
təsiri adi bir haldır. Ana dilindəki divanının
dibaçəsində üç böyük türk dövlətinin
ərazisində inkişaf edən türk dilləri (bu
dövrdə hind-türk dövləti-Moğollar
imperatorluğunda hakim mövqe fars dilinə məxsus idi)
arasındakı fərqləri qeyd edən böyük
Füzuli öz dilini türkcə kimi təqdim etmiş,
osmanlı şairlərini "büləğayi-Rum", Orta
Asiya sənətkarlarını isə "füsəhayi-tatar"
adlandırmışdır.
Səfəvilər
dövrü Azərbaycan şairləri arasında digər
türk dillərində yaradılan ədəbiyyata,
xüsusilə cığatay və osmanlı
poeziyasına böyük maraq vardı. Bu
dövrdə Sadiqi və Əmani kimi şairlərimizin Nəvai
təsiri ilə cığatayca şeir yazmaları (Sadiqi
"Məcməül-xəvas" təzkirəsini
cığatayca yazmışdır), poeziyada cığatay dili
elementlərindən istifadənin bir dəbə çevrilməsi
məlum faktdır. Bir sıra şairlərimizin osmanlı ədəbiyyatına böyük
hörmətlə yaraşdıqlarını, şeirlərində
osmanlı dil elementlərini işlətdiklərini
görürük. Qeyd edək ki, həmin dövrdə istər
Orta Asiyanın, istərsə də Osmanlı dövlətinin
ədəbi mühitində Nizami Gəncəvi, Nəsimi,
Füzuli, Saib Təbriz kimi Azərbaycan şairlərinin
böyük nüfuzu vardı.
Dövrün ədəbiyyatının diqqətəlayiq
cəhətlərindən biri də hökmdarların,
yüksək vəzifəli şəxslərin şeir
yazmasından ibarət idi. Şah İsmayıl Xətaidən
sonra Səfəvilər dövlətində ən yüksək
təbəqəyə mənsub olan şəxslərin,
şah, şahzadə, vəzir və sərkərdələrin
ana dilində istər klassik, istərsə də şifahi xalq
ədəbiyyatı formalarında şeir yazmaları geniş
yayılmışdı. Şah İsmayıl Xətainin
nəvəsi İbrahim Mirzə Cahinin
varsağılarını, I Şah Abbasın türkcə qəzəl,
rübai və qoşmasını, II Şah Abbasın
qoşmasını, Yəzd əmiri olmuş, sərkərdə
Məhəmməd Əmaninin klassik üslubda şeirlərini,
qoşma gərayıl və bayatılarını, saray
kitabxanasının kitabdarı Sadiq bəy Sadiqi
Əfşarın, Səfəvi hökmdarının baş vəziri
olmuş Vəhid Qəzvininin, Şeyx Səfiəddin türbəsinin
mütəvəlisi və Ərdəbil vəziri Mürtəzaqulu
xan Şamlunun, Məşhəd valisi, Herat bəylərbəyi
Səfiqulu bəy Səfinin, Qum valisi Mürtəzaqulu Sultan
Şamlunun, şeyxülislamlar - Mövci Əhəri, Mirzə
Saleh Təbrizi və başqalarının ana dilində
yazdıqları əsərlərini dediklərimizə
nümunə gətirə bilərik. Həmin
dövrdə Osmanlı Türkiyəsində də yüksək
məqam sahibi olan müxtəlif şəxslər fəal surətdə
türkcədə yazıb-yaradırdılar.
Türkcə
yazıb-yaradan "Mühibbi" təxəllüslü I
Sultan Süleyman Qanuni (1520-1566), "Səlimi" təxəllüslü
II Səlim (1566-1574), "Bəxti" təxəllüslü
I Əhməd (1603-1617), "Farsi" təxəllüslü
II Osman (1618-1623), IV Muradın (1623-1640) adını çəkmək
olar. IV Muradın qadını Əfifə Sultan
aşıq şeiri tərzində əsərlər müəllifidir.
Yüksək dini vəzifələrə sahib olmuş
Şeyxülislam Yəhya (1561-1644) və Şeyxülislam Bəhayi
(1601-1653) də türkcə divan ədəbiyyatını
inkişaf etdirmişlər.
Səfəvi
hökmdarlarından Şah İsmayıl Xətainin
böyük oğlu, 53 il hakimiyyətdə
olmuş I Şah Təhmasibin (1524-1576) "Adil" təxəllüsü
ilə farsca şeirlər yazdığı barədə məlumatımız
vardır. Sadiq bəy Sadiqi Əfşar (1533-1610) özünün
"Məcməül-xəvas" təzkirəsində onun
şairlik və rəssamlıq istedadı barədə
yazır: "Fitri istedadı elə bir səviyyədə idi
ki, ruh oxşayan sözləri başdan-başa lətif və
zərif idi. İstəsəydi, bütün ömrü boyu
gözəl şeirlər deyərdi... Bədahətən
deyilmiş beytləri çoxdur. Rəssamlıq
fənnində elə mahir idi ki, kitabxanada çalışan
çox görkəmli ustadların yaratdıqları əsərləri
o padşah görməsəydi, həmin işlər
tamamlanmazdı". Məhəmmədəli
Tərbiyət onun həm də süls, nəsx və nəstəliq
xətlərini yaxşı yazan xəttat olduğunu bildirir.
Şah Təhmasibin yaşadığı
dövrün hadisələrini səmimi bir şəkildə
təsvir etdiyi təzkirəsi onun ədəbi
zövqünü öyrənmək baxımından da
maraqlıdır. Təhmasib burada Nizami, Sədi
və Hafizin əsərlərindən, o cümlədən,
öz şeirlərindən nümunələr vermişdir.
Əmir Teymurun nəvəsi, Baburilər dövlətinin banisi
Babur şahın "Baburnamə"si ilə bərabər
"Şah Təhmasibin təzkirəsi" orta əsərlər
memuar ədəbiyyatının əvəzsiz nümunələrindəndir.
Qeyd edək ki, burada yeri gəldikcə Təhmasibin
bədahətən ana dilində dediyi beytlərini də
görürük. Atası I Sultan Süleymana itaətsizlik
göstərərək Səfəvilər sarayına
mühacirət etmiş şahzadə Bayəzidin
hökmdarlığa layiq olmadığını o, şeirlə
belə ifadə etmişdir:
Həvayi
kimsə sultanlıq başarmaz,
Nə sultanlıq ki, çobanlıq başarmaz.
I Sultan
Süleymanın Səfəvilər dövlətinə, Azərbaycana
1534, 1535, 1548, 1554-cü illərdə dörd dəfə
yürüş etməsinə, bu yürüşlərin
ölkəyə xeyli ziyan vurmasına baxmayaraq, təzkirəsindən
gördüyümüz kimi, Şah Təhmasib həmişə
qardaş ölkənin hökmdarı - Osmanlı imperatoruna
hörmətlə yanaşmış, onu "Xandigar həzrətləri"
adlandırmışdır. O, imperatorun övladlarının
ataları həyatda ikən taxt-tac uğrunda
savaşmalarına mənfi münasibətini belə
bildirmişdir: "Rum vilayətlərindən gələnlərdən
hər kəs ki, gəlirdi, deyirdilər, Sultan (şahzadə
- red.) Bəyazid Amasyada dayanaraq qoşun
toplayır ki, qardaşı Sultan (şahzadə - red.) Səlimlə müharibə etsin.
Mən
dedim:
- Onların nə haqqı var ki, Xandiğar həzrətləri
sağ və salamat taxt və taca sahib olduğu halda, bir-birləri
ilə müharibə etsinlər".
İkinci Səfəvi hökmdarı təzkirəsində
iki qardaş ölkə - osmanlılarla səfəvilər
arasında müharibələrin qəti əleyhdarı
olduğunu bildirir. Sultan Süleymanın müharibə elanı kimi səslənən,
onu meydanda açıq savaşa dəvət edən məktubuna
Təhmasibin belə bir cavab yazdığını
görürük: "Həzrəti Xandigardan böyük və
qüvvətli bir kəs vardır ki, mən onun sözünə əməl
edirəm. Allah-təala Quranında buyurur ki,
özünüzü öz əllərinizlə fəlakətə
salmayın, yəni kafirlərə qarşı müqəddəs
müharibədə özünüzü xətərə
salmayın. Bu halda ki, Allah bizə kafirlər
ilə müharibələrdə təhlükəyə
düşməyi qadağan
edir, nə üçün mən müsəlmanlar ilə
müharibə edərək özümü təhlükəyə
salım?! Həmçinin, Allah
Quranında buyurubdur ki, əgər kafirlərin qoşunu
müsəlmanların qoşunundan iki dəfə artıq
olsa, müsəlmanlar müharıbə etməməlidirlər.
Təxmini hesablamaya görə, rəqibin
qoşununun sayı bizim qoşundan on dəfə çox və
bəlkə də daha artıq olduğu halda nə
üçün Allahın əmrinin ziddinə olaraq
müharibəyə başlayıb özümüzü
od-alov içinə atmalıyıq". Ataları
Şah İsmayıl Xətai və Sultan Səlimin
qoşunları arasında 1514-cü ildə baş vermiş
Çaldıran döyüşünü, bu qardaş
qırğınını "ağılsız iş"
adlandıran Şah Təhmasib yazır: "Mənim atam ilə
sizin atanızın müharibə etməsinə gəldikdə,
demək lazımdır ki, onlar çox ağılsız
iş görmüşlər. Çünki Durmuş xan, başqa əmirlər,
bütün qoşun sərxoş idilər. Onlar gecəni səhərə kimi çaxır
içmiş, səhər tezdən vuruşmaya
başlamışdılar. O vaxtdan indiyə kimi
Çaldıran vuruşmasından söhbət düşəndə
mən həmişə Durmuş xana lənət
yağdırıram ki, Şah İsmayılı o şəkildə
müharibəyə sövq etdi. Lakin mən Allahın əmrinin
ziddinə hərəkət edən adam
deyiləm. Divanə və ya məst adamlar sərfəsiz
müharibələrə əl atarlar".
Təzkirəsində Şah Təhmasib I Sultan
Süleymanın Səfəvilər dövlətinə
1534-cü ildəki uğursuz yürüşündən də
bəhs etmişdir. O deyir ki, Osmanlı sultanı bütün
qoşunları ilə Avropaya yürüş edərkən mənə dedilər ki, maneəsiz
olaraq rəqib dövlətin paytaxtına qədər hücum
edə bilərik. Mən razı olmadım ki,
müsəlman dövlətinin başçısı kafirlərlə
savaşda olduğu halda başqa bir müsəlman dövlətinin
başçısının ona arxadan hücum etməsi
doğru hərəkət olmaz. Ancaq mən
qoşunlarımla şərqdə, Heratda döyüşərkən
öyrəndim ki, I Sultan Süleyman bundan xəbər tutub
arxadan ölkəmizə hücum etmişdir. Belə bir
vəziyyətdə geri qayıdan hökmdarın Allahın əmrinə
sığınmasına dair bədahətən dediyi Azərbaycan
türkcəsindəki belə bir beyt təzkirəyə
salınmışdır:
Ki, Həqdir
cahanda mədədkar olan,
Qulu na yaman gündə qəmxar olan.
Bundan sonra göstərilir ki, gözlənilmədən
hava şəraiti çətinləşir, qar yağır,
çovğun olur, Osmanlı əsgərləri qar içində
batıb qalırlar, itkilər verərək geri çəkilməyə
məcbur olurlar. Geri çəkilənlər arasında Təhmasibə
xəyanət etmiş keçmiş Səfəvi sərkərdəsi Ülamə
xan da vardı. Səfəvi şahı təzkirəsində
bildirir ki, o, öz qoşunları üçün
yaranmış belə bir əlverişli şəraitdə
belə I Sultan Süleymana zərbə endirib onu məhv etmək
fikrinə düşmür: "Qızılbaş əmirləri yığışıb mənim
yanıma gəldilər ki, Xandigarın ardınca gedək və
onu əzib talayaq.
Dedim:
- Mənim Xandigarla işim yoxdur, mənim işim Ülamə
ilədir. Bütün baş verən fitnə və
qalmaqalın səbəbi o olmuşdur. Bunların
intiqamını ondan almaq lazımdır. Çünki
onun həm Xandigara və həm də bizə böyük
ziyanı dəyibdir".
Ankara Milli Ktabxanasından aşkar etdiyimiz I Şah Təhmasibin
qəzəli və I Sultan Süleymanın ona nəzirə
şəklində, qəzəl formasında cavabı məhz
haqqında danışılan bu tarixi hadisəyə aiddir. Səfəvi
padşahının beş beytlik qəzəli
"Qofteye-Şah Təhmas" ("Şah Təhmasibin
sözü"), Osmanlı Sultanının beş beytlik cavab
qəzəli isə "Nəzrireye - Sultan Süleyman xan"
("Sultan Süleyman xanın nəzirəsi")
başlığı altında getmişdir. Bu
müşairənin əlyazmaları Ankara Milli
Kitabxanasının Əlyazma Kolleksiyalarında 06 Mil Yz 1701
(v.13a), 06 Mil.Yz 1826 /1 (v.197a), 06 Mil.Yz.3291 (v.50a-50b) nömrələri
altında saxlanır. Bəzi kiçik
nüsxə fərqləri nəzərə
çarpmaqdadır. Şah Təhmasib şeirində,
baş vermiş hadisəni qələbəsi kimi qələmə
verir, bütün bunları Səfəvilərin müqəddəs
nəslə mənsub olduqları ilə izah edir:
Şahi-Mərdan dövlətində geydügim
narincidür.
Nara qarşu varmazam, zira bəni nar incidür.
Xan
Süleyman gəldi kim, bizdən vilayət
istəyə,
Biz anı yola qoduq, yollar anı zar incidür.
I Şah Süleymanın cavabı eyni vəzn və rədifdə
olduğu üçün onu nəzirə adlandırmaq olar. Qəzəl
cavab olaraq yazıldığı üçün bu iki əsər
birlikdə müşairə hesab edilməlidir. Osmanlı padşahı cavabında özünü
dənizlərin və qitələrin hökmdarı
adlandırır, heç bir qüvvənin ona qarşı
dura bilməyəcəyini deyir.
Məlum olduğu kimi, Sultan Süleyman türkcə iri həcmli
divan müəllifidir (2799 qəzəl). I Şah Təhmasibin
isə məlum anadilli şeirləri çox azdır. Lakin onun da yeni şeirlərinin ortaya çıxmaq
ehtimalının olduğunu bildirmək istərdik. Məsələn,
XIX əsrdə yaşamış osmanlı
şairəsi Şərəf xanım ər-Ruminin beş bəndlik
təsdisinin hər bəndində Təhmasibin beyti təkrar
olaraq verilmişdir. Təsdis janrında müəllif başqa
bir şairin beytinə - mətləsinə dörd beyt əlavə
edir, hər bənd altı misradan ibarət olur:
Heç
olmazmı, Şərəf, hali-dili-zarım təbah,
Bir əsər
gördüm fəraqi-yar ilə eylərkən ah,
Eylədim
məfhumuna, məzmununa sərfi-nigah,
San bənimçün
söyləmiş bu mətləyi Təhmas şah:
"Gərçi
sən getdin, həbibim, getmədi dildən qəmin,
Ey vəfasız dilbərim, səndən vəfalıymış
qəmin.
Qeyd etmək istərdik ki, haqqında
danışdığımız müşairədə ədəb
- ərkandan kənar ifadələrə yol verilməmiş, tərəflər
qarşılıqlı hörmət sərhəddini
keçməmişlər. Səfəvilər
sarayındakı ümumi əhvali-ruhiyyəni, Osmanlı
dövlətinin hökmdarına münasibəti Sadiq bəy
Sadiqi Əfşarın "Məcməül - xəvas" təzkirəsindən
də görmək olar. Sadiq bəy əsərində
I Sultan Süleymanı adil, mehriban, rəiyyətpərvər
padşah adlandırır, bildirir ki, onunla I Şah Təhmasib
arasında düşmənçilik dostluğa çevrildikdən
sonra Osmanlı hökmdarı mənası sevmək, məhəbbət
bəsləmək olan "Mühibbi" təxəllüsünü
qəbul etmişdir: "Adil, mehriban və rəiyyətpərvər
bir padşah idi. Şeiri və şairləri
çox sevirdi. Özü də çox
mülayim şeir təbinə malik idi və
"Mühibbi" təxəllüsü ilə
yazırdı. Deyilənə görə,
bu təxəllüsü onunla mərhum padşah (Şah Təhmasib)
arasında olan düşmənçilik dostluğa və ədavət
məhəbbətə çevrilən vaxt qəbul edib.
Hər halda, bu təxəllüsündən məhəbbət
zahir olur".
I Şah Təhmasiblə I Sultan Süleyman
arasındakı müşairənin mətnini təqdim edirik.
Qofteye-Şah
Təhmas
Şahi-mərdan
dövlətində geydügim narincidür,
Nara qarşu varmazam, zira bəni nar incidür.
Xan
Süleyman gəldi kim, bizdən vilayət
istəyə,
Biz anı yola qoduq, yollar anı zar incidür.
Bu cəhanə
kim ki, gəlmişdir, yola gəlmişdürür,
Bir qədəm taşra çıxanı bigüman xar incidür.
Xanəsindən taşra çıkub tağlara düşən kişi,
Bad əsüb baran olur, zəhmət çəkər,
qar incidür.
Şahi-Təhmasəm
cahanda, şahi-şəh, nəsli-Əli,
Yar ilə yar olmuşam, sanma ki, əğyar incidür.
lll
Nəzireye-Sultan
Süleyman xan
Şah
Süleymanam cahanda, geydügim narincidür,
Səbbi-əshab eyləyənləri yakar nar,
incidür.
Ol Rəsuli-kibriyanın
yarıvü əshabına,
Gər sən iqrar eyləməzsən, bəlkə inkar
incidür.
Cümlə
aləm bu cəhana yolla gəlmişdürür,
Yoldan azğın olubən çıxanları xar
incidür.
Bərrü
bəhrün şahıyam, seyran dilər könlüm bənim,
Pəs müsafir evini yövmül-şita qar incidür.
Ali-Osmanam
cahanda, taleim qüvvətlidür,
Səltənət sədridə sanma bəni əğyar
incidür.
525-ci qəzet 2017.- 7 dekabr.- S.6.