Əlimərdan bəy Topçubaşovun İstanbul görüşləri: İranla çətin dialoq

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti – 100

Vilayət QULİYEV

1918-ci ildə Azərbaycan dövlətini qurmaq, iki ilə qədər yaşatmaq və gələcək milli dövlətçiliyimizin zəmininə, bünövrəsinə çevirmək kiçik bir qrup milli liderin yaratdığı möcüzə idi.

Yeni milli dövlətin üzləşdiyi çətinliklər hansı idi? Yəqin ki, yaxın tarixi keçmişimizin şanlı tarixi ilə maraqlanan hər kəsə bəlli faktlardır. Amma bir daha sadalayaq: Azərbaycan adlı dövləti qonşular da, yeni dünya nizamı yaratmaq istəyən Avropa və Amerika gücləri də qəbul etmirdilər. Vilson prinsipləri dünyanın kiçik dövlətlərə bölünməsinə qarşı idi. Qırmızı və ağ ruslar biri-birlərinin qanını içsələr də, Azərbaycana münasibətdə yekdil mövqedən çıxış edir - ölkəmizi “vahid və bölünməz Rusiyanın” tərkibində görürdülər. Özü tarixi türk torpaqlarında yaranmış oyuncaq Ermənistan yalnız Osmanlı imperiyasının 6 Şərq əyalətinə deyil, Kür çayına qədər bütün Azərbaycan torpaqlarına da iddialı idi. Gürcüstan ölkəmizin şimalını - Zaqatala və Balakən bölgəsini öz sərhədləri daxilinə qatmaq iştahasını gizlətmirdi. Hətta dar gündə köməyimizə gəlib Bakını daşnak-bolşevik işğalından qurtaran qardaş Türkiyədə də Azərbaycanı müstəqil, demokratik və dünyəvi türk Cümhuriyyəti deyil, Osmanlı imperatorluğunun bir əyaləti kimi görmək istəyən qüvvələr vardı.

Öz dövlətini idarə edə bilməyən, çar Rusiyası və Böyük Britaniyanın əlində girinc qalan müsəlman və şiə İran da Azərbaycan Cümhuriyyətinə münasibətdə “qonşudan qalma dala” siyasəti yürüdürdü. Dünyanın yeni siyasi xəritəsinin cızıldığı ərəfədə bir vaxtlar rus silahına yenildiyi, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrinə əsasən, Rusiyaya güzəştə getdiyi Şimali Azərbaycanı yenidən özünə birləşdirmək istəyirdi. Kəsrəvilik ideologiyası hələ meydana çıxmasa da, bənzər düşüncə tərzi idarəçilərinin əksəriyyəti (hakim Qacar sülaləsi daxil) türk olan İran hakimiyyət dairələrində artıq özünə kök salmağa başlamışdı. İranın türk əhalisinin guya səlcuqilərin hakimiyyəti dövründə zorla türkləşdirilmiş farslar olduğu haqqında uydurmaya geniş rəvac verilirdi. Araz çayından şimaldakı torpaqların heç vaxt Azərbaycan deyil, sadəcə Aran, yaxud Arran adlandırıldığı, Azərbaycanın isə yalnız İrana məxsus bir toponim olduğu iddia edilirdi. Bu baxımdan da Ə.Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi Sülh heyəti Paris konfransı zamanı İran nümayəndələrinin cəfəng iddialarına meydan verməmək üçün bir çox sənədlərdə təmsil etdikləri dövləti Qafqaz Azərbaycanı Respublikası kimi tanıtmışdılar.

İstanbulda olduğu günlərdə digər qonşu dövlətlərin nümayəndələri kimi İran rəsmiləri ilə görüşüb onların mövqeyi və gələcəklə bağlı planları barədə öz hökumətini məlumatlandırmağı zəruri saymışdı.

Türklərin idarə etdiyi fars dövlətinin İstanbul elçisi ilə söhbətdən də göründüyü kimi, İran-Azərbaycan münasibətlərindəki ilk qarşıdurma və fikir toqquşması bir qədər üstüörtülü şəkildə də olsa, hələ Osmanlı paytaxtında başlamışdı. Osmanlı türklərinin siyasətindən narazılığını gizlətməyən səfir Mirzə Mahmud xan həm açıq şəkildə, həm də müəyyən işarələrlə guya Azərbaycan əhalisinin əslində, türk olmadığını, tarix boyu mədəniyyət və mentalitet baxımından daim İrana bağlandığını, Azərbaycan Cümhuriyyətinin isə sadəcə bir Osmanlı layihəsi kimi meydana çıxdığını, yeni Turan sevdasına düşmüş pantürkist İttihad və Tərəqqi liderlərinin istəyi ilə qurulduğunu sübut etməyə çalışmışdı.

Cənubi Qafqazda çar Rusiyasının süqutundan sonra yaranan hər üç dövlətin - Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan ərazilərinin müəyyən tarixi dövr ərzində İran şahlarının hökmü altında olması faktdır. Lakin işin qəribə cəhəti türk əsilli Qacar idarəçilərinin iddialarının yalnız Azərbaycana qarşı yönəlməsi idi. Tarixi faktlara əsaslansalar, onlar İrəvan xanlığının baş şəhərini özlərinə paytaxt seçmiş ermənilərə münasibətdə də eyni, bəlkə də daha sərt iddiadan çıxış etməli idilər. Amma görünür, bir tərəfdən Avropadan çəkinən, o biri tərəfdən isə Azərbaycan əhalisinin yeni tarixi-siyasi şəraitdə Rusiya-İran dilemmasında ikincini seçəcəklərinə ümid bəsləyən İran diplomatiyası yalnız Azərbaycana təzyiq yolunu tutmuşdu. Amma Əlimərdan bəyin nüfuzu və diplomatik məharəti sayəsində Paris sülh konfransının gedişində İran nümayəndə heyətinin neytrallaşdırmaq, onların antiazərbaycan çıxışlarının qarşısını almaq mümkün olmuşdu.

Aşağıda Azərbaycan Cümhuriyyətinin fövqəladə və səlahiyyətli naziri Əlimərdan bəy Topçubaşovun İranın Osmanlı imperatorluğundakı səfiri Mirzə Mahmud xanla söhbətinin yazısını təqdim edirəm.

Ə.TOPÇUBAŞOVUN İRAN XARİCİ İŞLƏR NAZİRİ MİRZƏ ƏLİQULU XANLA ÜÇÜNCÜ SÖHBƏTİNİN YAZISI

15 yanvar 1919-cu il, saat 18.00-18.30

Pera Palas oteli

Müşavirül-məmaliklə sonuncu görüşdən sonra bir neçə gün ərzində fars nümayəndə heyətinin üzvlərini gündüzlər nadir hallarda görürdüm, axşamlar isə heyət hamıdan ayrılırdı, hansısa fransızlar da onlara qoşulur və vaxtlarını beləcə birlikdə keçirirdilər. Yanvarın 14-də otelin yeməkxanasında həmişəki masa arxasında oturduğum vaxt xarici işlər naziri oğlu ilə birlikdə mənə yaxınlaşdı, salamlaşandan sonra iki günə yola düşəcəklərini, sabah isə yanıma söhbətə gələcəyini bildirdi.

Ertəsi gün (yəni bu gün) təxminən saat 6-da əvvəlcə katibini göndərdi ki, otaqda olub-olmadığımı öyrənsin, sonra özü gəlib 40-45 dəqiqə oturdu. Yataqda uzanmışdım, qızdırmam vardı, möhkəm zökəm olmuşdum. Amma qalxıb geyindim, onu qəbul elədim.

Nazir: Siz də xəstələnmisiniz? Bilirsiniz, gərək özünüzü qoruyasınız. Buranın iqlimi çox pisdir. Çalışın, bacardığınız qədər tez çıxıb gedin. Sizin nümayəndə heyətinin üzvləri nə zaman gələcəklər? Onlar dərhal gəlməli idilər. Yadımdadır ki, hətta xərclər üçün də 54 min lirə ayrılmışdı.

Mən: Hələlik bir məlumat yoxdur. Artıq erməni nümayəndəsi gəlib. Onunla bu gün görüşməli idim. Amma səhhətim imkan vermədi. Bəs siz nə vaxt yola düşürsünüz?

Nazir: Yəqin ki, sabah. İngilis hərbi gəmisidir. Onu bizə ingilislər verib. Yoxsa buradan çıxa bilməzdik.

Mən: Sülh konqresi haqqında fikriniz necədir? Konqresə buraxılanlar iclaslara tezmi başlayacaqlar?

Nazir: Hazırlıq iclaslarının bu günlərdə, lakin yalnız Antanta nümayəndələrinin iştirakı ilə başlayacağı haqda söhbətlər qulağıma çatıb. Kimin iclaslara buraxılacağı hələ bəlli deyil. Hər şey orada - Parisdə aydınlaşacaq. Ona görə də tələsmək lazımdır.

Mən: Bilirsiniz, mən fikirləşirəm ki, əvvəlcə Bakıya qayıdım, əgər Parisə göndəriləcəyəmsə, lazımi adamlarla görüşüb məsləhətləşim. Fikrimcə, sülh konqresinə yollanmazdan əvvəl bir çox məsələləri yerində müzakirə edib ümumi qərara gəlmək lazımdır. Həm də nəzərə alsaq ki, bizə növbə gec, yəni 5-6 aydan sonra çatacaq, o zaman belə hərəkət etməyə daha çox lüzum var.

Nazir: Bəlkə də haqlısınız. Mən də təəssüflənirəm ki, Bakıda Fətəli Xan Xoyski ilə, ümumiyyətlə sizin nazirlərlə görüşməyə imkan olmadı. Xoyski, deyəsən, xəstə idi. Bilmirəm, qəti qərarımız necədir, amma mənə elə gəlir ki, Azərbaycanla bağlı məsələnin ən yaxşı həll yolu İranla ittifaq yaratmaq olardı.

Mən: Necə?

Nazir: İcazə verin, izah edim. Bu sözlərimlə sizin Tehrandan asılılığınızı nəzərdə tutmuram. Qətiyyən! Təbii ki, ölkəniz daxili muxtariyyətini qoruyub saxlayacaq. Xarici əlaqələrə gəldikdə isə o, xüsusi aktla tənzimlənəcək. Bütün bunlar əlbəttə, konqresdə təsdiqini tapmalıdır. Məsələnin mahiyyətinə yaxşı nüfuz edilsə, aydın olar ki, belə yanaşma tərzi Antantanın sanksiyalarını (burada “yardım” mənasında işlədilmişdir - Tərc.) almaq baxımından sizin üçün də sərfəlidir. Mən Bakıda bu barədə Əhməd bəylə danışdım, amma o, dərhal qızışıb özündən çıxdı. Hətta kimlərdənsə eşitdim ki, guya bu təklifdə Azərbaycanı əsarət altına almaq istəyən fars diplomatiyasının bütün mahiyyəti ifadə olunub. Guya ardınca da ölkəni idarə etmək üçün bizim xanlardan biri Bakıya göndəriləcəkmiş. Deyirdilər ki, əgər məsələ belə qoyulursa, o zaman azərbaycanlılar yenidən rus təbəəsi olmağa hazırdırlar.

Mən: Məsələnin necə anlaşılmasından asılı olmayaraq onun barəsində məhz yerində - Bakıda, yaxud Tehranda danışmaq lazım idi. Bizimkilər Tehrana nümayəndələr göndərə bilərdilər. Bir çox səbəblərə görə düşünmürəm ki, irəli sürdüyünüz təklif qəbul olunsun. Lakin istənilən halda bizim hökumətlə danışmaq lazım idi. Məsələnin başqa cür həlli necə ola bilər? Baxın, mənim geniş səlahiyyətim var. Amma Bakı ilə məsləhətləşmədən cavab verməyə çətinlik çəkirəm. Yəqin, siz də eyni vəziyyətdəsiniz. Şərtlərin hazırlanması zamanı elə təkliflər ola bilər ki, mütləq Tehranın rəyini soruşmaq lazım gələr.

Nazir: İndiki şəraitdə Tehrandan Bakıya, yaxud da əksinə, heç bir nümayəndə göndərilə bilməz.

Özüm haqda isə deyə bilərəm ki, şah hökuməti hansı məsələ ilə bağlılığından asılı olmayaraq götürdüyüm təhəddüdlərdən boyun qaçırmaz. Həm də dediyim təklifləri tələb kimi irəli sürmək niyyətində deyiləm. Bu, sadəcə gümanlarımdır. Təbii ki, hər iki tərəfdən müzakirə olunmalıdır.

Bir daha istərdim ki, şəraitin, xüsusən də biz müsəlman xalqları üçün necə ağır olduğunu yaddan çıxarmayasınız. Doğrudanmı, belə vəziyyətdə də lazımi ağıl, müdriklik nümayiş etdirə bilməyəcəyik və nəticədə yenə taleyin zərbələrinə məruz qalacağıq? Baxın, görün Türkiyənin başına nə oyun açırlar. Çətin bu dövlət bir də qəddini düzəldə bilsin. Belə çıxır ki, bütün ümidlər itirilib. Əgər indi də həmrəylik nümayiş etdirə bilməsək, onda deməli hamımız ölümə, məhvə məhkumuq. Xüsusən də Qafqazda ruslar, dalınca da gürcülərlə ermənilər (öz aralarında nə qədər düşmənçilik eləsələr də, xristian kimi həmrəy olmağı bacarırlar) birləşib əvvəl sizin, sonra da bizim axırımıza çıxacaqlar. Aramızda qarşılıqlı inam və etibarın yaranması çox mühüm məsələdir. Sizə aydın bir misal gətirim. Bakıda olanda konsulumuz mənə məlumat verdi ki, Fətəli Xan Xoyski həqiqətən rəsmi məktub yazıb soruşur: doğrudanmı farsların sülh konfransındakı proqramlarının 8-ci maddəsində İran sərhədlərini Zaqafqaziyadakı xanlıqların Rusiyaya birləşdirənə qədər, yəni Gülüstan sülh müqaviləsinə qədər mövcud olan şəkildə müəyyənləşdirilməsi tələbi irəli sürülür? Üstəlik də Fətəli xan yazır ki, əgər həqiqətən belə maddə yoxdursa, qoy, o zaman konsul bunu mətbuatda çıxış edərək hər kəsə çatdırsın. Mən dərhal konsula tapşırdım ki, qəzetlərdə deyilən şəkildə təkzib versin. Çünki İran nümayəndə heyətinin proqramında həqiqətən belə tələb yoxdur. Ona görə də indiki zamanda bizə ən çox lazım olan şey inam və birlikdir.

Mən: Əlbəttə. Amma bir şərtlə ki, gərək hər ikisi qarşılıqlı olsun. Özü də birləşməni mən həm İranın, həm də bizim Azərbaycanın müstəqilliyinin və maraqlarının qorunmasına əsaslanan ittifaq şəklində görürəm. Məsələyə belə yanaşsanız, inanın ki, bizim simamızda çox etibarlı müttəfiq taparsınız.

Nazir: Mən də inanıram. Sizə hər şeyi çox açıq söylədim. Allah qoysa, Parisdə də görüşərik və bütün məsələlər barədə daha geniş danışarıq. İndi isə izninizlə vidalaşım və hazırladığınız memorandumun bir nüsxəsini xahiş edim.

Mən: Böyük məmnuniyyətlə. Memorandumu müvafiq müşayiət məktubu ilə hökumətinizə göndərmək istəyən fars elçisinin adına bir nüsxə hazırlamışam. Bir halda ki, cənabınız xarici işlər naziri kimi buradadır, o zaman həmin nüsxəni sizə verər və hökumətinizin diqqətinə çatdırmağı xahiş edərəm.

Nazir: Sizə çox mütəşəkkir olaram.

Mən: Günü sabah çatdıraram. Baş çəkdiyinizə görə çox sağ olun. Yaxşı yol arzulayıram.

Nazir: Parisdə görüşənə qədər sizi Allaha əmanət edirəm (Onu liftə qədər ötürürəm).

Rus dilindən tərcümə: Vilayət Quliyev

525-ci qəzet.-2017.-9 dekabr.-S.19.