Heykəlin şeiriyyəti

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

Bütün zamanların ən böyük heykəltəraşlarından olan Oqüst Roden bu peşənin gənc nümayəndələrinə müraciətlə vəsiyyət edirdi:

“Gözəlliyə xidmət etmək istəyən gənclər, bəlkə də siz uzun təcrübənin nəticəsiylə tanış olmaqdan məmnunluq duyacaqsınız. Sələfləriniz olmuş ustadlara pərəstişlə yanaşın. Fidiyə və Mikelanjeloya səcdə edin. Birinin ilahi aydınlığına, digərinin sərt iztirablarına heyran olun. Amma onları təqlid etməyə çalışmayın. Ənənələrə hörmət etməklə onlarda əbədi olan şeyləri görün - bu isə təbiətə sevgi və səmimiyyətdir. Bütün dahilər buna can atıblar. Onların hamısı təbiətə valeh idilər və yalanı yaxın buraxmırdılar. Deməli, ənənələr əlinizə elə bir açar verir ki, şablona qapılmayasınız. Yalnız gerçəkliyi əks etdirmək, amma heç bir Ustadı yamsılamamaq.

Sənətkar üçün hər şey gözəldir, çünki hər yerdə, hər varlıqda onun nüfuzedici baxışları xarakteri aşkar edir. Yəni daxili həqiqəti ki, zahiri görünüşün içindən boylanır. Bu həqiqət gözəlliyin özüdür. İşləyin, bütün varlığınızla işinizə bağlanın. Heykəl yaradarkən üzdə olanı düşünməyin, dərinliklərə varın.

Doğruçu olun cavanlar! Bu o demək deyil ki, bayağı şəkildə dəqiq olasınız. Həddən ziyadə dəqiqlik - fotoqrafiyanın və mulyajın dəqiqliyidir. Amma sənət yalnız daxili həqiqət olan yerdə ortaya çıxır. Qoy, sizin bütün boyalarınız, bütün formalarınız hisslərinizi ifadə etsin. İctimai yerlərdə ucaldılmış abidələrdə geyimlərdən, masalardan, kürsülərdən, maşınlardan, ballonlardan və teleqraf dirəklərindən başqa heç bir şey görməyəcəksiniz. Onların daxili həqiqəti yoxdur. Deməli, sənət də yoxdur burda. Belə qalaqlardan çəkinin. Ən yaxşı süjetlər sizə ən yaxşı tanış olanlardır.

Əsl usta - ətrafa öz gözləriylə baxandır və ən adi, diqqət çəkməyən şeylərdə gözəllik tapandır. Pis sənətkarlar isə ətrafa başqalarının eynəklərindən baxırlar.

Ədalətsiz tənqiddən qorxmayın. Belə tənqid dostlarınızın qəzəbinə səbəb olacaq, onları sizə hayan olmağa təhrik edəcək və sizə olan bu yaxınlıqlarını anladıqca onun səbəblərini daha dərindən duyacaqlar.

Sənətkar böyük örnəkdir. O, öz peşəsini ehtirasla sevir, onun ən böyük mükafatı yaratmağın sevincidir. Təəssüf ki, bizim zamanədə çoxları öz peşəsinə həqarətlə baxır, öz işinə nifrət edirlər. Amma dünya o vaxt xoşbəxt olacaq ki, hər bir insanın qəlbi sənətkar qəlbi olacaq, başqa cür desək, hər kəs öz əməyində tapacaq sevincini.

Sənət həqiqi səmimiyyət dərsidir. Əsl sənətkar mövcud olan ehkamları tapdalayaraq düşündüyünü ifadə edən adamdır. Beləliklə, o, başqalarına da səmimiyyət öyrədir. Təsəvvür edin, insanlar sonacan doğruçu olsaydılar, biz necə də böyük tərəqqiyə malik olardıq.

Cəmiyyət öz səhvlərini, yanlışlıqlarını, yaramaz işlərini görə bilsəydi və suçlasaydı, qısa bir zamanda dünyamız cənnətə çevrilərdi”.

Şübhəsiz, bizim görkəmli heykəltəraşımız Ömər Eldarov Rodenin bu vəsiyyətiylə tanışdır. Amma bu vəsiyyətin detallarını nə dərəcədə yadında saxlamasından asılı olmayaraq bütün zəngin və çoxyönlü yaradıcılığı ilə Ö.Eldarov sanki böyük ustadın vəsiyyətini həyata keçirir.

Fotoqrafiya kəşf olunanacan bir çox heykəllər fotoqrafik idi. Təbii ki, gözəllik, ahəng və tənasüb Fidi kimi dahilərin əsərlərini kamil sənət örnəyi səviyyəsinə qaldırır. Eləcə də Mikelanjelo heykəllərinin qüdrəti, əzəməti və ekspressiyası - onları sənətin zirvəsində saxlayır. Amma sənət əsərlərinin sırf bədii və estetik dəyərlərindən başqa bir mühüm amil də var - Vaxt. Bir dövrdə klassik sayılan sənər nümunələri başqa dövrdə arxaik və plagiat, ən azı təkrar kimi qavranıla bilər. Heykəltəraşlıq sənətinin əvvəlki dövrlərinə böyük ehtiramla yanaşmaqla bərabər, Ömər Eldarov tamamilə başqa üslubda işləməyə başladı və bu üslubun fotoqrafiya və mulyaj dəqiqliyinə heç bir aidiyyatı yox idi. Öz yaradıcılığında o, dahi fransızın başqa bir tövsiyəsinə də sadiq oldu - zahiri formanın içindən xarakterin daxili mahiyyətini açmaq.

Sənətkarın erkən işlərindən biri “Səadət” adlanırdı. Bu kompozisiyada biz ananın sifətinin yarısını görürük, körpəsinin sifətini isə heç görmürük. Amma əsərin daxili həqiqəti ondan ibarətdir ki, biz ana məhəbbətini də hiss edirik, anasının sinəsinə qısılmış uşağın xoşbəxtliyini də. Yaxud başqa bir əsər. Özü də bu əsər elə bir dövrdə yaranmışdı ki, əmək adamlarının təmtəraqlı, patetik portretlərini yaratmaq dəb idi. “Neftçilər” kompozisiyasında plaşa bürünmüş iki fiqurdan başqa, küləyin təsviri də var. Neftçilərdən biri yoldaşının papirosunu odlayarkən alovu küləkdən qoruyur.

Bakıda görkəmli heykəltəraş Fuad Əbdürrəhmanovun, Leninqradda sovet sənətinin tanınmış ustalarının tələbəsi olmuş Ömər Eldarov onların yaradıcılıq prinsiplərinə hörmətlə yanaşaraq, öz fərqli yoluyla getməyə başladı (Rodenin vəsiyyətini bir daha xatırlayaq).

Bəstəkarların, rəssamların yaradıcılığından yazarkən həmişə qeyd edirəm ki, musiqişünas ya sənətşünas təhlili aparacağıma iddiam yoxdur. Mən bu sənətkarlar haqqında yazıçı kimi yazıram və ona görə də mətnlərimdə ədəbi assosiasiyalar təbiidir. Ədəbi janrlarla tutuşduraraq mən Fuad Əbdürrəhmanov və Cəlal Qaryağdı kimi görkəmli heykəltəraşlarımızı bu sənətin nasirləri-romançıları kimi görürəm - təfərrüatın, ayrıntıların bolluğu, miqyasın iriliyi cəhətdən.

Ömər Eldarov isə mənim fikrimcə, heykəl sənətinin şairidir. Sənətkarın xislətində olan bu şairanəlik mövzularından asılı olmayaraq, ustanın bütün əsərlərində aydın görünür. Akademik Zərifə Əliyevanın və ərəbşünas alim Aida xanımın heykəlləri lirizmi və şairanəliyiylə fərqlənir. Zərifə xanımın heykəlinin ədəbi terminlə “Elegiya” adlanması təsadüfi deyil.

Şairlərin, dramaturqların, nasirlərin - Natəvanın, Cavidin, Süleyman Rəhimovun, Süleyman Rüstəmin abidələri Ömər Eldarovun bu sənətkarların daxili aləminə dərindən nüfuz etməsini göstərir. Qarabağ xanının qızı, şairə və rəssam Xurşidbanu Natəvan (Xanqızı) oğul itkisinin faciəsini yaşamış və bu ovunmaz dərdini kədərli şeirlərində ifadə etmişdir. Ömər Eldarovun yaratdığı Natəvan obrazı zəngin ömür yolunun bütün bu cəhətlərini ehtiva etmişdir. Qürurlu zadəgan qadının oturuşu və kədərli xəyallara dalmış şairə-ana. “Elegiya” heykəlində olduğu kimi, Natəvan abidəsində da paltarın qırışları belə ifadəlidir. Süleyman Rəhimovun qəbrüstü abidəsinə bu yazıçının monumentallığa meyli hiss olunur, Süleyman Rüstəmin abidəsində isə həyatda olduğu kimi şairin zarafatcıllığı, duzlu yumoru sezilir. Şıxəlı Qurbanovun abidəsi isə tamam başqa şəkildə - romantik üslubda işlənilib.

Yazıçıların və ümumiyyətlə, yaradıcı insanların abidələrini işlərkən Ömər Eldarova xas olan bir cəhət məni xüsusi cəlb edir. Bir çox hallarda müəyyən sənətkara həsr olunmuş kompozisiyalarına o, həmin sənətkarın yaratdığı obrazları, personajları da daxil edir. Bu təşəbbüsün ilk örnəklərindən biri Füzuli abidəsinin pyedestalında şairin qəhrəmanlarının Məcnun və Leylinin qaratmalarının əks olunmasıdır. (Bu abidə Ömər Eldarovla Tokay Məmmədovun birgə yaratdıqları əsərdir). Hüseyn Cavid abidəsinin həlli də orijinal və maraqlıdır (memarları R.Əliyev və Y.Qədimov). Heykəlin başı üstündə halə kimi görünən arkada böyük dramaturqun personajları təsvir olunub. Dramaturqun heykəli və səma arasında bu çoxfiqurlu arka sanki Cavid yaradıcılığına xas olan sehri və mistisizmi ifadə edir.

Ömər Eldarov Düşənbədə tacik ədəbiyyatının klassiki Sədrəddin Ayniyə həsr olunmuş kompozisiyanın da müəllifidir (Bu əsər 1980-ci ildə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülüb). Burda da eyni prinsip əsas götürülüb. Meydanın mərkəzində yazıçının öz abidəsiylə yanaşı, onun əsərlərinin qəhrəmanlarını da görürük. “Qurtuluş” adlanan bu kompozisiya yalnız ədəbi süjetləri deyil, Orta Asiya ərazisində baş verən tarixi hadisələri də canlandırır.

Mövzunun bu cür həlli mənə yaxındır, çünki sənətin başqa bir növündə - kinoda mən eyni üsuldan istifadə etmişəm. Quruluşçu rejissor kimi öz ssenarilərim əsasında çəkdiyim filmlərdə - “Üzeyir ömrü”, M.C.Məmmədquluzadəylə bağlı “Qəm pəncərəsi” filmlərimdə, eləcə də ssenarim əsasında Ramiz Həsənoğlunun çəkdiyi “Cavid ömrü” filmində eyni prinsipdən istifadə olunur: Üzeyir Hacıbəylinin, Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin, Hüseyn Cavidin öz obrazları onların yaratdıqları süjetlərlə və personajlarla bağlanır. Mənə elə gəlir ki, sənətkarın canlı obrazı onun yaratdıqlarının, təsvir etdiyi mühitin və personajların əhatəsində daha dolğun əks oluna bilər.

Aydındır ki, bu prinsip - müəlliflə yaratdığı personajların vəhdəti heykəltəraşlıqda fərqli şəkildə meydana çıxır. Ömər Eldarovun Əzim Əzimzadəyə həsr olunmuş kompozisiyası da belə həll olunub: rəssamın öz büstü və yanındakı hücrələrdə çəkdiyi karikatürlərin personajları.

Bəlkə də bu fikrim mübahisə doğuracaq. Amma mənə elə gəlir ki, Ö.Eldarovun iki şedevri - Əmircanda Səttar Bəhlulzadənin qəbirüstü abidəsi və Bakıda Fəxri xiyabanda Niyazinin heykəlləri də müəyyən dərəcədə bu prinsipə əsaslanır. Fikrimi aydınlaşdırım. Səttar Bəhlulzadə misilsiz peyzajlar müəllifidir. Və onun abidəsi elə qurulub ki, əlindəki çərçivədən də canlı bir peyzaj - Bülbülə gölünün mənzərəsi açılır. Günün müxtəlif məqamlarında - səhər, gündüz, axşam, gecə bu real peyzaj fərqli işıqlanaraq rəngdən rəngə düşür, - beləliklə, Azərbaycan təbiətinin Səttar nağılı canlı bir örnəklə də zənginləşir.

Yaxud Niyazinin Fəxri xiyabandakı abidəsinə baxaq. Görkəmli musiqiçi yağlı boyayla çəkilmiş portretlərində dirijor çubuğuyla təsvir olunur. Amma bu statik, hərəkətsiz kadrdır - bir anın fotosudur, bu, Niyazinin unikal sənəti haqqında yox, görkəmi haqqında məlumat verir bizə. Triptix janrından istifadə edərək Ömər Eldarov qeyri-adi effekt yaradır. Dirijor hərəkətinin müxtəlif fazalarını görərək nəinki hərəkəti, dinamikanı hiss edirik, sanki müxtəlif musiqi parçalarını belə eşidirik. Bu yerdə Rodenin daha bir müdrik fikri yada düşür: Hərəkət bir pozadan başqasına keçiddir. Sənətkar haqlıdır, fotoqraf yox. Ona görə ki, real həyatda hərəkət dayanmır. Əgər sənətkar davam edən hərəkəti ifadə edə bilibsə, belə bir əsər daha inandırıcıdır, nəinki vaxtın axarını donduran foto.

Yeri gəlmişkən, bir məsələ barəsində də. Fəxri xiyabandakı Niyazi abidəsinin sürətini başqa bir yerdə də tutalım, ömrü boyu çalışdığı Filarmoniyanın yanındakı bağda qoysaydılar, nə yaxşı olardı. Səttar Bəhlulzadənin Əmircandakı heykəli də Bakının sahil bağında gözəl görünərdi, çərçivəni dənizin mavisi, ağacların, çəmənlərin yaşılı doldurardı.

Bir mülahizəmi də ifadə etmək istəyirəm, halbuki bilirəm çoxları, o cümlədən, heykəltəraşın özü də bununla razılaşmayacaq. Məsələ ondadır ki, Natəvan heykəlinin qoyulduğu yeri uğurlu saymıram, bu barədə Ömər müəllimin özünə deyəndə qəti şəkildə razılaşmadı. Ömər Eldarov albomuna dəyərli mətn yazmış akademik Çingiz Qacar qeyd edir:

“Ampir kresloda əyləşmiş zəngin geyimli zadəgan xanımı qalabalıq yerdə yerləşdirmək çətin məsələ idi. Fəqət bunun da təbii həlli tapıldı. Bakıya gəlmiş görkəmli heykəltəraşlar Anikuşkin, Tomski, Tsıqal, Kerbel həm heykəlin özünü, həm də ona ayrılmış yeri çox bəyəndilər. Abidə öz tənasübləri ilə nəinki ətraf fəzaya ideal uyğun gəldi, həm də bu məkanı yüksək zövq və ahəng rəmzi kimi bəzədi. İndi bu meydança bu qadın heykəli olmadan təsəvvür edilmir. Natəvan buranın qəlbi oldu”.

Çox nüfuzlu sənətkarların çox mötəbər rəyiylə də, Çingiz müəllimin poetik yozumuyla da razılaşa bilmirəm. Əlbəttə, heykəlin böyük dəyəri, unikal plastikası ən yüksək təriflərə layiqdi, amma qoyulduğu yer...Mənə elə gəlir ki, kədərli düşüncələrə dalmış Natəvan bu tünlük keçiddə (bura meydança yox, məhz keçiddir) özünü narahat hiss edir. Kinoteatr qarşısındakı bu qaynar yerin gediş-gəlişi şairəni fikirlərindən ayırır sanki. Ciddi danışmalı olsaq, onu da yada salmalıyıq ki yaxın bir ərazidə Natəvanın iki heykəli qoyulub. “Azərbaycan” kinoteatrının qarşısında əyləşib, Nizami muzeyinin fasadında ayaq üstə durub. Aralarında məsafə bir neçə metrdir. Ömər Eldarovun bu gözəl əsəri füsünkar bir parkda, doğma Şuşanı xatırladan peyzajın fonunda qoyulsaydı, daha ifadəli görünərdi. Belə bir abidənin qarşısında bir skamyada oturmaq, fikrə dalıb uzun zaman onu seyr etmək istəyirsən. Ya ən azı bir neçə an bu heykəlin qabağında durub ona diqqətlə baxmaq... Kinoteatra girib çıxan, harasa tələsən adamların arasında dayanıb uzun-uzun heykələ seyr etsən, sənə qəribə adam kimi baxarlar.

Bağışlayın hörmətli Ömər müəllim. Sizin bu nadir sənət əsəriniz qarşısında səcdə edilməsi üçün, onun aurasıyla yaşamaqçün başqa bir məkana ehtiyacı var.

Ö.Eldarovun işləri yalnız plastik keyfiyyətləriylə deyil, kompozisiya quruluşu etibarıyla da orijinaldır. Fəxri xiyabanda akademik Həsən Əliyevin heykəli birbaşa torpağın üzərində dayanıb. Ömrünü təbiət qayğısına, torpaq elminə həsr etmiş akademik sanki torpaqla vəhdətdədir. Heykəlin adi, insani ölçüləri, pyedestalsız ucaldılması sanki insanlara yanaşıb alimlə əl tutmağa sövq edir.

Ö.Eldarovun bəzi işləri teatr mizan səhnələrini xatırladır. Məsələn, “Bacılar” kompozisiyası. Bacılar - heykəltəraşın qızları Lala və Kamadır. Ömər Eldarov nə yazıq ki, çox gənc yaşında dünyadan gedən oğlu Müslümün daxilən işıqlı, ilhamlı obrazını xüsusi sevgiylə yaratmışdır.

“İlin fəsilləri” kompozisiyasında heykəltaraş öz ailə üzvlərinin surətlərini canlandırır. Yenə də Rodenin sözlərini xatırlamalı olursan: “Ən yaxşı süjetlər, bizə ən yaxından tanış olanlardır”.

Ö.Eldarovun əsərləri Azərbaycanın hüdudlarını aşmışdır. Onlar keçmiş SSRİ-nin və onun xaricindəki bir çox şəhərlərin meydanlarını bəzəyir. Düşənbədə İbn Sinanın, Ankarada İhsan Doğramaçının heykəlləri xüsusi dəyərləndirilməlidir.

Ömər müəllimlə çoxdan tanışam, onunla birgə xarici səfərlərə çıxmışıq, bir neçə dəfə emalatxanasında olmuşam. Emalatxanasına son gəlişim zamanı Cənubi Koreya üçün hazırlanmış “Parçalanmış ölkə” heykəlinin maketi diqqətimi çəkdi. (Məlum olduğu kimi, 38-ci paralel bu ölkəni iki hissəyə - Şimali və Cənubi Koreyaya ayırıb.

- Bu, həm də Azərbaycanın rəmzidir - dedim.

On il ərzində Milli Məclisdə rəhbərlik etdiyim Mədəniyyət komissiyasında Ömər müəllimlə birlikdə çalışdıq, onun vətəndaşlıq keyfiyyətlərinə daha yaxından bələd oldum. Mədəniyyətin müxtəlif sahələri üzrə qanunların hazırlanmasında fəal iştirak edir, səmərəli təkliflər irəli sürürdü.

Ömər Eldarovun çoxtərəfli şəxsiyyətinin daha bir tərəfiylə mənə bağışladığı albomu vasitəsiylə tanış oldum. Nəfis illüstrasiyalarla süslənmiş albom Ömər müəllimin Ön sözüylə açılır. Bu mətn yalnız sənətkarın ədəbi istedadını, müşahidə qabiliyyətini, üslub ustalığını göstərmir, eyni zamanda, müəllifin zərif, həssas qəlb xüsusiyyətlərini də açır.

Ö.Eldarov yazır:

“Çox şey, bəlkə də hər şey arxada qalanda həyatında ən əziz olanı xatırlayırsan və belə bir fikrə gəlirsən ki, bu - uşaqlıq illəridir. Yəqin ki, çoxlarıyçün uşaqlıq ömrün ən xoşbəxt vaxtıdır. Uşaqlığınızın hansı şəraitdə keçməsi əsas deyil - yoxsulluq içində keçən, ya təmin olunmuş həyat-uşaqçün önəmli olan bu deyil. O, hələ heç bu fərqi də dərk etmir. Varlı, ya kasıb doğma ev onunçün ən dəbdəbəli imarətlərdən, saraylardan daha əzizdir. Doğma ev - dünyanın elə bir parçasıdır ki, o uzaq və uzun illərdə onu heç nə əvəz edə bilməzdi. Uşaqlığın hər ili - bütöv bir həyatdır, böyük və parlaq bir dövrdür. Bu çox əhəmiyyətli və dərindir”.

Bu dünyaduyumu mənə də çox məhrəmdir. Özəlliklə yaşımın ahıl çağında.

Doğma şəhəri Dərbəndi - onun üzüm bağlarını, böyük məzarlıqlarını (bunu mən də təsdiq edə bilərəm), Ömər müəllimin rəyincə, Böyük Çin səddindən sonra ən böyük hasar olan qala divarlarını təsvir edib mətni bu nostalji ifadələrlə tamamlayır:

“Elə hadisələr var ki, yaddaşa əbədilik həkk olur. Atamın aqranom işlədiyi Dağıstanın Vəlikəndində bir dəfə vurulub küçədə yerə sərilmiş qaranquşu gördüm. Bu qaranquş sonralar dəfələrlə yuxuma girirdi. Ona çox yazığım gəlirdi. Heç cür başa düşə bilmirdim ki, belə gözəl quşa kim qıyıb, bu gözəlliyi nə səbədən məhv ediblər”

Bu son cümlədə heykəltəraşın həyat məramı ifadə olunub: nə uşaqlığında, nə də yaşlı vaxtında gözəlliyin məhv edilməsiylə heç cür barışa bilmir.

Müxtəlif dövrləri yaşamış çoxları kimi Ömər Eldarov da çağdaş sənət həyatımızın bəzi cəhətlərini, əxlaq aşınmasını, bədii zövqün bayağılaşdırılmasını qəbul etmir. Və xilası yalnız işləməkdə görür. Ömər Eldarov bu cəhətdən də mənə yaxındır.

İşləmək, yalnız iş, əmək... Bu böyük həqiqəti bir dəfəlik qəbul edən Ömər Eldarov ömrünün bu ahıl çağında belə yorulmadan, usanmadan, bıqıb bezmədən işləyir. Dünyaya gözəllik bəxş etmək üçün. O gözəlliyi ki, onu məhv etmək mümkün deyil.

Bir kərə də, son dəfə - yenə Rodeni xatırlayaq: “Bütün varlığınızı işə bəxş edərək işləyin”.

Bu müdrik kəlama, öz sözlərimi də əlavə edim: “İşləmək həsrətdən xilas olmaqdır”.

525-ci qəzet.-2017.-16 dekabr.-S.11;13.