"Şumer dövrünün adamı"

YAXUD ŞİFAHİ XALQ ƏDƏBİYYATI ƏNƏNƏLƏRİMİZ İSLAM SADIQ YARADICILIĞINDA

Çağdaş poeziyamızda öz dəst-xətti ilə seçilən şairlərimizdən biri də İslam Sadıqdır. O, öz üslubuna və mövzuya yanaşma fərdiliyinə, şeirlərindəki ahəngliliyə, həzinliyə görə seçilən şairlərimizdəndir.

16 oktyabr 1953-cü ildə Tovuz rayonunun Samanlıq kəndində ziyalı ailəsində dünyaya göz açan şairin boya-başa çatdığı bölgə saza-sözə və şeirə yüksək qiymət verən bölgələrimizdən biridir. İslam Sadıq sazın və sözün yurd saldığı bir bölgədə boya-başa çatdığı üçün onun qanında, canında sazın və sözün təsiri olduqca böyükdür. O, lirik şairdir. Əlinə qələm aldığı ilk günlərdən şeirlərinə həzin, kövrək duyğular hakim kəsilib.

Onun lirik məni yaşadığı mühitə, cəmiyyətdə baş verən mənfi hallara, ikiüzlülüyə, yaltaqlığa qarşı da susmur, sözünü deyir, üstəlik də cəsarətlə, qorxu-hürkü bilmədən. İçini göynədən bu duyğular qəlbindən süzülüb şeirlərinə hopur. Şairin yaltaqlığa qarşı yazdığı "Yaltaq oğlanları sevməyin, qızlar" şeirindən bir bəndə fikir verin:

Gözündə mələk var - gözünə baxın,

Üzündə ələk var - üzünə baxın,

Sözündə kələk var - sözünə baxın,

Yaltaq oğlanları sevməyin, qızlar!

İslam Sadıq ədəbiyyata xalq şeirinin, aşıq poeziyasının içindən çıxıb gəlib. Hələ şeir yazmadığı vaxtlardan öncə onun ruhu saz havalarıyla qidalanıb. Onun istisinə qızındığı ocağın közü, suyundan içdiyi bulağın gözü saz üstündə köklənmişdi. Beşiyinin başından saz asılmışdı. Saz havası üstündə böyümək özü bir aləmdi. Çünki o sazda Dədə Qorqudun, Koroğlunun nəfəsi vardır. Şairin "Tökülüb" rədifli gəraylısının ərişi-arğacı büsbütün aşıq şeirini yada salır. Adam istər-istəməz onu bir şairin yazdığını yox, ustad bir aşığın düzüb-qoşduğunu düşünür. Sözlər zərgər dəqiqliyi ilə seçilib, inci kimi ipə-sapa düzülüb. Dil gözəl, axıcılıq yerində, misraların da hamısı arı şanı kimi doludur:

Dağlar başı hələ qardı,

Ətəyinə yaz tökülüb.

Simlərini sındırmışam.

Pərdə - pərdə saz tökülüb.

Üzü məndən elə dönüb,

Bir qayıtmaz yelə dönüb,

Göz yaşlarım gölə dönüb,

Yenə deyir az tökülüb.

İslam Sadıq, dur keçibdi,

Yeli yolda yor, keçibdi.

Vallah burdan yar keçibdi

Yola, izə naz tökülüb.

İslam Sadığın "Ocağı közündən tanıyıram" kitabına ön söz yazmış Vaqif Yusifli bu gəraylı haqqında deyir: "Vallah, burdan yar keçibdi, Yola, izə naz tökülüb" - elə bil Aşıq Ələsgərin, Dədə Şəmşirin qələmindən süzülüb bu misralar. Amma yox! Bunlar ustad dədələrə "mən sizin varisinizəm" deyə bilən çağdaş aşıq-ozan təfəkkürlü şairimizin - İslam Sadığındır". Bu fikirlər də İslam Sadığın şair kimi uğurunun təsdiqidir.

İslam Sadıq yaradıcılığında türkçülüyə aid şeirlərə tez-tez rast gəlinir. "Dünyanı gülə bələyən əsgər" adlı şeirini şair Quzey Kıbrısda səfərdə olarkən yazmışdır. Bu şeirində şair türk gücünün yenilməz bir qüvvə olduğunu vurğulayır. Şeirin bircə bəndini misal gətirmək bəs eləyir:

Yatıb yasdan toya, toydan yasatan,

Mənim qılıncımdı qında pas atan.

Buğasan - Buğacam, divsən - Basatam,

Mən bir türk oğluyam,

Türk əsgəriyəm!

Şair bu bənddə maraqlı bir məsələyə toxunmuşdur. "Buğasan-Buğacam, divsən-Basatam" misrasının fəlsəfi tutumu və buradakı tarixiliklə yanaşı, qarşılaşdırmanın özü təzədir və İslam Sadığa məxsusdur. Bu misra Azərbaycanın şah əsəri sayılan və mən belə deyərdim ki, "ədəbi bir məktəb" rolunu oynayan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından süzülüb gəlir. "Dədə Qorqud" dastanından bilirik ki, türklər hər igidə ad vermirdilər.

Həmin igid mütləq qəhrəmanlıq göstərməliydi və yalnız ondan sonra Dədə Qorqud ona ad verirdi. İstər Basat olsun, istərsə də Buğac, hər ikisi igidlik göstərdiyinə görə ad qazanmışdır. Dədə Qorqud Buğac buğanı öldürdürdüyünə görə ona Buğac, Oğuz elinə düşmən kəsilən Təpəgözü öldürüb Oğuz elini bu bəladan qurtardığına görə, Basata Basat adı qoymuşdur. Şair burada demək istəyir ki, düşmən buğa da olsa, onun qabağında Buğac kimi türk əsgəri var. Düşmən Təpəgöz də olsa, Oğuzun adlı-sanlı igidlərinə qan da qusdursa, bir gün qabağında Basat kimi türk əsgərini görəcək. Burada şair türk əsgərinin kim olduğunu çox gözəl ifadə etmişdir. Düşmən-Buğa-Təpəgöz və Türk əsgəri-Buğac-Basat paralelləri şairin uğurlu tapıntılarıdır. Bunlar onu deməyə əsas verir ki, İslam Sadıq şifahi xalq ədəbiyyatına yaxşı bələddir. İstər şair olsun, istərsə də yazıçı hər biri şifahi xalq ədəbiyyatını yaxşı bilməlidir. Çünki şifahi xalq ədəbiyyatı xalqımızın düşüncəsinin məhsuludu, onlarda ulu babalarımızın nəsihətləri, nəfəsləri yaşamaqdadır. İslam Sadıq şeirlərində çoxlu folklor motivlərindən istifadə etmişdir. Məsələn, onun "Üzün məndən, niyə döndü" şeiri "Koroğlu" dastanının motivləri əsasında düzülüb-qoşulmuşdur. Koroğlunun dəliləri ondan inciyirlər, bu zaman Nigar da Koroğludan üz döndərir. Bu, Koroğlunu coşdurur, sazı bağrına basıb deyir:

Ala gözlü Nigar xanım,

Üzün məndən niyə döndü?

Sənə qurban şirin canım,

Üzün məndən niyə döndü?

İslam Sadığın "Üzün məndən, niyə döndü" şeiri Koroğlunun eyniadlı gəraylısının notları üstündə köklənmişdir:

Ay könlümün yarı nigar

Üzün məndən niyə döndü?

Belə sevməz yarını yar,

Üzün məndən niyə döndü?

Bizi qoşa görən oldu,

Sirrimizi bilən oldu.

Aramıza girən oldu,

Üzün məndən niyə döndü?

Niyə susub deynən dilin,

İslam Sadıq deyən dilin.

Daşa dönüb eynən dilin,

Üzün məndən niyə döndü?

Elə şeylər var ki, yada düşəndə onlar insanı keçmişə aparır. Keçmiş də iki cür olur: birincisi, xoş günlərlə dolu keçmiş, ikincisi də hər ili, hər ayı, hər günü, hər saatı, hər dəqiqəsi, hər saniyəsi əzab və iztirablarla dolu keçmiş. İslam Sadığın "Xarı bülbül" adlı şeiri həmin acı keçmişi xatırladır. "Xarı bülbül" yalnız Qarabağda-Şuşada bitən bir güldü. Düşmən tapdağında olan Qarabağın bağrı qara olduğu kimi "Xarı bülbül"ün də bağrı qanla dolmuşdur. Bu şeirdə şairin həm poetik duyumunun gücünü, həm də sözü demək bacarığını, ustalığını aydın görürük:

Min sığal vururdu orda özünə,

Gecələr gülürdü ay da üzünə.

Mehrini salmışdı Cıdır düzünə,

Eşqini qayaya, daşa yazmışdı.

Həsrətdən köksü də sarı bülbülün,

Bilmədim kimiymiş yarı bülbülün?

Tanrı taleyini Xarı bülbülün

Şuşada Şuşayla qoşa yazmışdı.

Soyuqdan qorudum, yeldən qorudum,

Yağışdan qorudum, seldən qorudum.

Tikandan qorudum, güldən qorudum,

Yenə də əlimdən haşa yazmışdı.

İlk eşqi Şuşada qalan yarpaqlar,

Burda yalan oldu, yalan yarpaqlar.

Qovrula-qovrula solan yarpaqlar

Yan-yana düzülüb Şuşa yazmışdı.

Şair bu şeirdə Şuşanın taleyini Xarı bülbülün yarpaqlarının Bakıda qovrula-qovrula solmasına bənzətmişdir.

Şuşanı görən də ağlayır, görməyən də. Görən ona görə ağlayır ki, gözündən nur, torpağından torpaq əskildi. Görməyən də gözəlliyi ilə göz oxşayan o yerləri görmədiyi üçün ağlayır.

İslam Sadıq həm şair, həm folklorşunas, həm də müəllimdi. Ömrünün müdriklik çağlarını yaşayır. Ona görə şeirləri aforizmlərlə çox zəngindir:

Hər insan köçündə bir qorxu da var,

Hər qapı keçəndə bir sorğu da var.

Biri şərə qaçır, biri də şərdən,

Şərin də içində xeyir var hərdən.

Ovçununku ovu göz alıncadı,

Ocağınkı odun köz alıncadı.

Aforizm yaratmaq hər kəsə və ya hər şairə nəsib olmur. Burada zəka və şairin lüğət fondunun zənginliyi şərtdir.

İslam Sadığın Azərbaycan bayrağına yazdığı şeirdə neçə-neçə igidlərimizin öz qanları ilə üç rəngli bayrağımıza boya çəkərək onu daha da ucaltdıqlarını görürük:

Çoxu soya, kökə çəkdi,

Qılıncını suya çəkdi.

Al qanından boya çəkdi

Azərbaycan bayrağına.

Neçə illərdi ki, düşmən əsarəti altında qalan torpaqlarımız Şuşa, Laçın, Qarabağ, Kəlbəcər üç rəngli bayrağımıza həsrətlə baxır:

Qollarımı açın, açın,

Yollarımdan qaçın, qaçın.

Həsrət çəkir Şuşa, Laçın

Azərbaycan bayrağına.

Şuşa, Laçın Azərbaycan bayrağına həsrətlə baxdığı kimi, bütün Azərbaycan da Şuşaya, Laçına, Kəlbəcərə, Qarabağa ana öz övladına həsrətlə baxdığı kimi baxır.

İslam Sadıq öz şeirlərində dastan qəhrəmanlarını, onların mərdliyini, igidliyini, namusunu dönə-dönə xatırlayır. Buna görə də yalançı, hiyləgər adamları "Həmzələşən dünya" adlı şeirində kəskin tənqid hədəfinə tutmuşdur.

Soruşma bu əməl, bu iş kimindi,

Həmzədən törəyən yüz-yüz, min-mindi.

Hər gün yüz on uşaq doğulur indi,

Yüzü həmzələşir, yüzü, Koroğlu!

Həmzə kimi hiyləgər adamlar Koroğlu kimi mərd adamları aldatmaqla dünyanı gözdən salırlar. Həmzə kimilərdən törəyənlər elə həmzələr olur.

Dünən "Cəngi", "Misri" çalan dünyanın,

Nəfəsi yalandı, yalan dünyanın.

Keçəl həmzələrə qalan dünyanın

Özü həmzələşir, özü, Koroğlu!

Elə bir zaman varıydi ki, biləyin gücü basılmaz bir güc idi. "Koroğlu" və "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarında biz qol gücünün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu görürük. "Cəngi", "Misri" çalan dünya bu gün namərdlər qarşısında böynu bükük qalıb. Bu dünya nə qədər keçəl həmzələrlə doludu, çətin haqq öz yerini tapsın.

"Koroğlu" havası üstündə yazılmış "Qalmışıq" şeirində İslam Sadıq qeyd edir ki, dünən bizim qarşımızda ikiqat olan düşmənlərimizin qarşısında bu gün biz boynubükük qalmışıq.

Sazla qoşa Misri qılınc dinəndə...

Elə bilmə hər şey qaldı dünəndə.

Bizə boyun əyənlərin önündə

Boynumuzu bura-bura qalmışıq.

"Sazla qoşa Misri qılınc dinəndə" deyərkən şair Koroğluya işarə edir. Koroğlu döyüşdə qılıncla yanaşı, sazla da döyüşürdü. Qılınc bədəni doğrayırdısa, söz də düşməni mənən parçalayırdı. Çox təəssüf hissi ilə qeyd edirik ki, bu gün nə sözün dəyəri var, nə də ki qol gücünün. Bu dünya zalımlar dünyasıdı.

İslam Sadığın yaradıcılığını bir məqaləyə sığışdırmaq imkansızdır. Buradakı şeirləri bir neçə kitab əsasında işlənmişdir. Halbuki onlarca kitabları var. İslam Sadıq təkcə Azərbaycan folkloru yox, türk və Şümer xalqlarının tarixi və folkloru haqqında çoxlu məqalə və kitabların müəllifidir. Şümerlərin mədəniyyətini, ədəbiyyatını, folklorunu, həmçinin, şümer və Azərbaycan folklorunun ortaq motivlərini araşdırmışdır. "Koroğlu" eposunda Şumer motivləri", "Şumer və türk folklorunda su motivi", "Azərbaycan nağıllarında şumer motivləri", "Şumer və türk folklorunda əbədi həyat ideyası. Şumerin Həyat ağacı və Dədə Qorqudun Qaba ağacı, türk folklorunda ağac obrazı" və başqa bu kimi yüzlərlə məqalə adı sadalamaq olar. "Koroğlu" eposunda Şumer motivləri" adlı məqaləsində şair maraqlı paralellər aparmış, çoxlu oxşarlıqlar üzə çıxarmışdır. Bu yazını akademik Nizamı Cəfərovun İslam Sadıq haqqında dediyi bir sözlə bitirmək istəyirəm: "İslam Sadıq Şumer dövrünün adamıdır".

İlkin ELSEVƏR

Bakı Avrasiya Universiteti

525-ci qəzet 2017.- 22 dekabr.- S.4.