Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

Şirməmməd HÜSEYNOV

Neçə min illik dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə “Azərbaycan” adlı müstəqil dövlətimizi - Xalq Cümhuriyyətini yaratmış, qısa müddətdə olsa da, şərəflə yaşatmış və dünyaya tanıtmış istiqlal mücahidlərimiz məcburi fasilə dövründə mühacirətdə nələr yazmış, nə düşünmüş, bizlərə nəyi vəsiyyət etmişlər - oxuyaq, düşünək, bu günümüz üçün fəxr edək!

İSTİLANIN ƏSL MƏQSƏDİ

Azərbaycan petrolunu istismar

9 ildən bəri Azərbaycanda davam edən istila, millətimizə qaça mal olmuşdur? Sadə rəqəmlərlə bu nə təşkil edər? Bu məsələnin üzərində mütəxəssisinin uzun müddət çalışması lazımdır. Biz cahan əhəmmiyyətini haiz bulunan və rus istilasının əsil məqsədini təşkil edən petroldan bəhs etmək istiyoruz.

"Şimal ayısının" bu, kərə Azəri qanını əmmək üçün Azərbaycanı istila etdigi hər kəscə bəlli bir həqiqətdir. 9 ildən bəri Azərbaycanın bu "axar altunu" Rusiyaya axmaqdadır. Müqabilində heç bir şey vermiyən, zəli kibi yurdumuzun sinəsinə yapışaraq onun qanını soran Rusiya qaç milyon ton petrol çalmışdır?...

Qarşımızda duran rəsmi sovet mənbələrinin bu xüsuslara aid rəqəmləri müdhişdir. Yalnız petrol degil, yun, pambıq, ipək, balıq, duz, mis, barıt, miyan kökü, bal, meyvə, şərab v.s. kibi bədəlsiz olaraq Rusiyaya götürülən milli sərvətimizin təmin etdigi varidat, petrol varidatından ayrı olaraq milyonlar təşkil edər.

Petrola gəlincə, Rusiya Azərbaycan petrol sənayeindən aşağıdakı cədvəldə təsbit edilən petrol və hava qazı miqdarını istismar eyləmişdir:

1920 -- 21 də 2.494.000 ton petrol 30.100 ton hava qazı

1921 -- 22 " 2.751.000 " " 24.000 " "

1922 -- 23 " 3.278.000 " " 24.200 " "

1923 -- 24 " 3.901.000 " " 23.400 " "

1924 -- 25 " 4.362.000 " " 59.900 " "

1925 -- 26 " 5.218.000 " " 134.500 " "

1926 -- 27 " 6.521.000 " " 170.000 " "

1927 -- 28 " 7.562.000 " " 204.784 " "

Məcmuu 36.037.000 " " 670.884 " "

1928-29 sənəsi petrol hasilatının 7.562.000 tondan fəzlə olacağı və bu miqdardan 5.368.500 tonunun Rusiyaya götürüləcəgi, qalanında xaricə çıxarılacağı təsəvvür edilməkdədir ki, bunu da yuxardakı məcmuə əlavə edərsək, Rusiyanın 9 sənə əsnasında istismar etdigi Azərbaycan petrolunun umumi miqdarı 44.087.000 ni bulur. Bu sənənin mütəsəvvür hava qazı istehsalı dəxi nəzəri etibara alınırsa 9 sənəlik hava qazı miqdarının rəqəmi dəgişərək 900.000 şəklini alır.

1920 sənəsi nisanında vüqu bulan istila üzərinə Bakıda hazır bulunub da Rusiya tərəfindən, bədəlsiz olaraq, Azərbaycandan çıxarılan 7.500.000 ton petrol miqdarı dəxi bu hesaba əlavə edildikdə istismar olunan petrolun məcmuu 51.597.000 ton təşkil edər.

Bu petrol aşağıdakı vəchilə sərf edilmişdir: Yanacaq (məhruqat) olaraq istehlak edilmiştir:

1920 -- 21 də hasilatın 12,8%

1921 -- 22 " " 13,5%

1922 -- 23 " " 13,7%

1923 -- 24 " " 11,7%

1924 -- 25 " " 10,1%

1925 -- 26 " " 7,5%

1926 -- 27 " " 5%

İstehsal və nəql əsnasında sərf olunan bu nisbət xaricində olan petrol miqdarı Rusiyaya və qismən də Moskvanın əlilə xaricə sövq edilmişdir.

Xaricə sövq edilən petrol miqdarı 9 il müddətində İrana sövq edilən 13.500.000 puddan (62 pud = 1 tondur) maəda Avropa məmləkətlərinə çıxarılan petrol miqdarı aşağıdakı şəkildədir:

1921 -- 22 də -- 6.200.000 pud

1922 -- 23 " -- 14.100.000 "

1923 -- 24 " -- 32.100.000 "

1924 -- 25 " -- 56.100.000 "

1925 -- 26 " -- 61.500.000 "

1926 -- 27 " -- 82.000.000 "

1927 -- 28 " -- 118.000.000 "

1929 sənəsi ixracatı buraya daxil degildir. Fəqət yeni yapılan etilafları nəzəri-etibarə alaraq, demək olur ki, bu sənəki ixracat hər halda 118.000.000 puddan çox fəzlə olacaqdır. Biz 118.000.000 miqdarını belə alırsaq 9 ilin ixracatı 401.500.000 pud yapar ki, ton hesabilə təqribən 6.451.530 ton deməkdir..

Bu iki fəsl xaricində qalan petrol Rusiyaya götürülmüşdür. Gərək xaricə çıxarılanın parası, gərəksə Rusiyaya götürülən petrol müqabili Moskva kassasına daxil olmuşdur.

Böyük sərvətin qiyməti haqqında bir fikir edinmək üçün bu sövq olunan petrolun sadə xam petrol olmadığını, xam petrol ilə bərabər bilxassə benzin, qaz yağı (cövhər), makina yağı, liğroin, qazolin v.s.-nində mövcud olduğunu və yalnız benzinin petrol və məhsulatı içərisində 14,8 faiz təşkil etdigini qeyd etmək lazımdır.

Azərbaycan petrol sənayei Rusiyaya nə qədər gəlir təmin edıyor? Bu xüsusda Azərbaycan neft komitəsinin 1927 sənəsində çıxartdığı, "Azneft 1920-1927” nam məcmuəsində “Azneft dövlətə nə verdi?” məqaləsindən bir parça alalım. Məqalə sahibi diyor ki:

“Dövlətimiz üçün əcnəbi nəqdin (valyuta) nə qədər lazım olduğu haqqında söz söyləmək yersizdir. Azərneft ildən-ilə ixracatını artıraraq dövlət əlinə qiymətli əcnəbi valyuta veriyor və bunu da ildən-ilə çoxaldıyor. Keçən il (1926) neft məhsulatı ixracatından 150.000.000 manat (rublə) hasil olmuştur. Eyni müddət içərisində Azərbaycan neft ehtiyacları üçün xaricdən 25 milyon manatlıq materyal gətirilmişdir. Yerdə qalan 125 milyon manat Rusiya kassasına girmişdir”.

Məqalə sahibi əlavə ediyor ki, “Azər neft” petrolu dövlətə (Rusiyaya) kəndi üzərinə oturan fiyata satmaqla daxili bazarda xəzinəyə ildə 100 milyon manatdan fəzlə fayda verir.

Bunlardan başqa “Azər neft” Rusiyaya ildə 80 milyon manata qədər müxtəlif vergi, istiqraz v.s. veriyor. “Azər neft”in hər il Zaqafqasya federasiyonu büdcəsinə verdigi hissə 25 milyon manat miqdarındadır. Azərbaycanın kəndisinə baxıcılıq haqqı belə verməyən “Azər neft” idarəsi, heç olmazsa, əksəriyyət etibarilə türk əmələsi çalışdırsa idi, o da bir şey olurdu.

Fəqət biz nə görüyoruz? 1913 sənəsində Azərbaycan petrol sənayeində 60 min əmələ çalışıyordu. Bunların 46 faizi türk, 24,2 faizi rus, 20,3 faizi erməni, 8,8 faizi gürcü, 0,7 faizi yəhudi idi.

1914 sənəsində 59 min petrol əmələsinin 64 faizi türk, 20 faizi rus, 16 faizi erməni idi.

1916 sənəsində 44 min əmələnin 65 faizi türk, 20-si rus, 16-sı erməni idi.

1926 sənəsində Azəri türkləri 9,7 faiz, ruslar 45,7, ermənilər 14,6, yəhudilər 1,9 faiz idilər.

Azəri əmələsinin əlində olan Bakı petrol sənayei istiladan sonra türklərdən alınmış, əksəriyyəti ruslardan ibarət olan əcnəbilərə verilmışdir.

Azərbaycan petrol sənayei istila altında ruslar tərəfindən, ruslar üçün, Rusiyanın faydasına istismar olunmaqda və istismarın təmini üçün Azərbaycan daimi bir işğal altında bulundurulmaqdadır.

Millətimiz bu 9 sənədə bu vəhşi istismar, istila və işğala qarşı nə qədər mücadilə etdi, nə qədər qurbanlar verdi... Və Rusiyanın zindanlarına nə qədər qəhrəmanlar göndərdi...

M.B.Məmmədzadə

”Odlu-Yurd”, nisan (aprel) 1929, № 3

Məhruqat - yanacaq

Maədə - başqa

Etilaf - müqaqvilə; yüksəliş

“Baş döndürücü müvəffəqiyyətlər”

(Azərbaycan komunist firqəsinin onuncu qurultayı münasibətilə)

Mayısın sonunda Bakıda Azərbaycan komunist firqəsinin onuncu qurultayı açılmışdır. Qurultay 1929 sənəsi mart sonlarından 1930 sənəsi həziranına qədər gəlib keçən müddət zərfində komunist firqəsinin Azərbaycanda “Sosializm yolunda qazandığı müvəffəqiyyətlərə” bir yekun vuracaq, “baş döndürücü müvəffəqiyyət” bayrağı altında sağa, sola əyilmədən “barışıqçılara” yol vermədən “vahid və mütəsanid” olaraq on altıncı Rusiya komunist firqəsi konfransına gediləcəkdir. Təbii, Moskvaya getmədən Tiflisə uğrayaraq “viza” dəxi almış olacaqdır.

Bu qurultaya təqəddüm edən qəza və şəhər konqreləri bu bir il zərfində tək böyük müvəffəqiyyətlərdən bəhs etməkdədirlər. Gərək on doqquzuncu Bakı konqresi, gərəksə onuncu ümumi Azərbaycan qurultayı münasibətilə yazdığı baş məqalələrində “Komunist” qəzetəsi diyorki:

- “Mavərayi-Qafqasiya federasyonu təşkilinin ilk mütəşəbbüsü olan Azərbaycan firqə təşkilatı, federasyonun siyasətən təşkilində mühüm rol oynadığı kimi, onun iqtisadi təməl və əsasını təhkim etməkdə dəxi mühüm rol oynamaqdadır”. (“Komunist”, №105, 114)

Azərbaycan sərvəti hesabına xaricən arxasını Tiflis vasitəsilə Moskvaya bağladıqdan və Moskvanın çox xoşuna gedəcək bu “rüşvəti” verdikdən sonra Azərbaycan komunist firqəsinin gərək sənaye sahəsində, gərəksə ziraətdə “ümum ittifaq komunist firqəsinin” direktivlərini kəmali-müvəffəqiyyətlə tətbiq etdiyini, “Sovet cümhuriyyətlərinin həpsi üçün” böyük rol oynayan petrol sənayei sahəsində böyük müvəffəqiyyətlər qazanılmış olduğunu, ziraətin sosialistləşdirilməsi yolunda dəxi qayət ciddi bir dönüş yapılmış olduğunu qeyd etdikdən sonra əlavə ediyorki:

- “Köylərdə mülkədarların torpağını müsadirə eyləmək oktyabr inqilabının birinci addımı idisə, kollektiv ziraətə keçmək dəxi ikinci və qəti addımdır. Bu addım sovetlər ittifaqında, sosializm cəmiyyəti quruluşunda mühüm bir dövr təşkil edər”.

“Əsas: istehsalat vasitələrinin kollektivləşdirilməsi, bu istehsalat vasitələri olan xüsusi mülkiyyəti aradan qaldırmaq və bunları kollektivlərin müştərək malı yapmaqdır”.

Azərbaycanda torpaqların rəsmən müsadirəsi, Rusiyada komunist firqəsinin sosializə siyasətindən ricət dövrünə təsadüf etmişdir. Böylə şərait altında “neft denilən ufaq mülkiyyət dekletinin böyük müvəffəqiyyətlə” Rusiyada tətbiqi zamanında Azərbaycanda bu müsadirə torpaqsız köylüləri ərazicə təmin, yəni ufaq burjua bayrağı altında gediyordu. Bu, əsasən “Müsavat” firqəsinin yapmaq istədiyi bir islahat idi. Fəqət komunist firqəsinin yuxarıda qeyd olunduğu kimi qayəsi bu deyildi. “Müsavat”dan beş altı-ay zərfində yapılmasını tələb etdiyi halda, komunist firqəsi bu islahatı on il müddətində yapıb bitirmədi. Sovet statistiki keçən sənə bizə Azərbaycanda üç yüz min torpaqsız yoxsul, 600-700 min az torpaqlı ortabab göstərməkdədir.

Sovet höküməti və komunist firqəsi ta 1928 sənəsi sonlarına qədər bu yoxsul və az torpaqlı köylülərə qarşı qolçomaq adlandırdığı və 5-6 dönüm torpağı, 2-3 yüz baş mal-qarası olan orta hallı köylülərin müməssili və müdafəçisi olaraq gəldi... Çünki bunlar aktiv, çalışqan və yaradıcı müstəhsillərdi. Bunları himayə etməklə məmləkət iqtisadən kəndisini doğruldacaq, eyni zamanda “Müsavat”ın həyatı istinadgahları da əllərindən alınmış olacaqdı.

Fəqət biz, statistikləri və sovet nəşriyyatını təqib edərkən qolçomaq zümrənin getdikcə çoxaldığını, zənginləşdiyini, yoxsul və aztorpaqlıların miqdarca getdikcə azaldıqlarını görüyoruz. Bunlar kəndi təşəbbüslərilə, komunist firqəsinin arzusuna rəğmən torpaqları zəbt edərək əmlak və ərazi sahibi oluyordu. Halbuki komunist firqəsi bunları köy proletarı halında az və çıplak saxlamaq və bunlarla qolçomaqlar arasında köylərdə bir sinif mücadiləsi davam etdirmək siyasətini güdüyordu.

Rus qızıl ordusu Azərbaycanı istila eylədiyi zaman var yox 300 əzadan ibarət olan Azərbaycan komunist firqəsi, proletera malik olmayan məmləkətdə iştə öylə bir şərait içərisində təəssüs və təşəkkül etdi.

Əhalisinin 75 faizi köylü olan Azərbaycanda komunist firqəsi ufaq mülkiyyətçi və ufaq burjua ünsürlər hesabına artaraq böyüdüyü bu təşkilat içərisində komunizmi boğacaq bir ruhun qüvvətlənməkdə olduğunu görməmək qabil deyildi.

Şəhər, qəsəbə və köylərin ufaq burjuası getdikcə qüvvətləndi. 1928 sənəsi sonlarına doğru bütün sovetləri, kooperativləri v.s əllərinə almağa müvəffəq oldu. Bütün ədəbiyat, sənət, məktəb həp bu ufaq burjua dünyasının münəvvərlərinə münhəsir olduğuna o dövrün sovet nəşriyyatı açıq aydın şəhadət etməkdədir.

Azərbaycan komunist firqəsinin heyəti mərkəziyyəsi əzalarının və “Komunist” qəzetəsi müdiri-məsulu Həbib Cəbiyev keçən il yazdığı məqalələrində (“Komunist”, №183 və 184, sənə 1929) getdikcə qüvvətlənən mülkiyyətçi ufaq burjua mühitinin Azərbaycan komunist firqəsi sıralarına dəxi təsir etdiyi və sağ bir təmayül yaratdığını qeyd edərək diyordu ki:

- “Azərbaycan şəraiti içərisində bu sağ təmayülü ən aydın təmsil edən cəhət milliyyətçilik, xüsusilə türk milliyyətçiliyi olmuşdur və olmaqdadır...

Bu da pək təbii idi. Ufaq mülkiyyətçilikdən doğan və komunizm ilə rusluğa qarşı duran Azərbaycanda olan türk milliyyətçiliyi, ya məruf təbir və ad ilə “Müsavatçılığı” olacaqdır. Siyasi həyatdan qovulduğu zənn edilən “Müsavat” millətçiliyi, ufaq mülkiyyətçi köylü və münəvvərlər vasitəsilə komunist firqəsini içəridən partladacaq dərəcədən qüvvətlənmişdir.

1920-1922 sənələrində, Nərimanov Şərqə “peyğəmbər” rolunu oynadığı komunist firqəsinin Azərbaycanı demokratik bir cümhuriyyət elan eləməyə hazırlandığı Həbibdən öyrənməkdəyiz. Bu da təbii idi. Çünki ufaq mülkiyyətçilik, türk milliyyətçiliyi ilə rus və kommunist hökuməti qabili-təlif olamazdı.

Azərbaycan komunist firqəsində bir zaman hakim olan “Nərimançılıq” nə deməkdir?

Həbib bunu bizə izah ediyor:

Bu cərəyan, Azərbaycanın digər sovet cümhuriyyətdərindən ayrı və müstəqil olmasını müdafiə eyləmiş, digər sovet cümhuriyyətlərilə iqtisadi məsələləri müştərək olaraq həll etmək təşriflərini daimən rədd etmiş, bu kibi təşrifləri Azərbaycan istiqlalına bir sui-qəsd tələqqi eyləmişdi. Onlar “Müsavat” milliyyətçiləri kibi milli hars, milli mədəniyyət yaratmaq istəmişlər və dövlət müəssisələrinin türklər əlində olmasına çalışmışlardır.

1924 sənəsində artıq mərkəz komitəsi rəisi Eyyub Xanbudaqov başda olmaq üzrə Azərbaycan komunistləri, Həbibin yazdığına görə rəsmən Müsavat firqəsilə birləşmişlər. Xanbudaqovçuluq: Azərbaycdanın tam müstəqil olmasını, Dağlıq Qarabağın ermənilərə verilməməsini, torpaqsız ermənilərə Azərbaycan daxilində ərazi təxsis edilməməsini, dövlət müəssisələrindən, dəmiryolundan, mədən və fab-rikalardan türk olmayan məmur və əmələyi atıb yalnız türklərin qəbul edil-məsini tələb ediyormuş.

1925 sənəsində Azərbaycandan sürülən Eyyub əvəzində, bir-iki sənə sonra Mahmud cərəyanı çıxdı. Bu cərəyan “kəndi-kəndini idarə etmək üçün yetişmiş olan Azərbaycan proletarının Moskva kontrol və himayəsinə möhtac olmadığını irəli sürüyordu.

1927-1928 sənəsində ərzaq istihzarında və sovet seçkiləri zamanında Azərbaycanda baş verən qanlı və müdhiş müqavimətlər və bu müqavimətlərə laqeyd bir tövr alan Azərbaycan kommunist təşkilatları Moskvayı ciddən düşündürmüşdü. Azərbaycan dairəsində “sağ təmayülçülük” ilə mücadilə üçün bütün qəzalara gedən əmrlər tətbiqsiz qaldı. Qəza komitələri bizdə sağ təmayülçülük yoxdu, deyə mücadilədən imtina etdilər. Müdhiş bir “təmizlik” başladı. Bir çox əski komunistləri sürgün, hətta edam etdikdən sonra 1929 sənəsi martında toplanan doqquzuncu qurultayın intihaf eylədiyi heyət üç ay sonra keçən sənənin yazında “əksi ixlilal” töhmətilə Moskva tərəfindən tamamilə iş başından və firqədən atıldı. Moskvadan təyin edilən Çikalo diktatorluğu Azərbaycan komunist firqəsinin, Bakı dəxi daxil olmaq üzrə, bütün qəza təşkilatlarını ləğv və ixrac eylədi.

Mirzoyan və Yusif Qasımov, “ruslara qarşı azəri-erməni blokunun mütəşəbbüsləri” kibi Rusiyaya sürüldülər...

Sorula bilir, nədən bu böylə oldu?

“Komunist qəzetəsi (№183, 184) “Pravda” (№171, 175, 178, 165 sənə 1929) “Zarya Vastoka” və “Bakinski raboçi”də Yaroslavski, Çikalo, Həbib, Meyerson, Stolyarov və s. bizi tənvir ediyorlar:

- Azərbaycan komunist firqəsi mərkəz heyəti, Bakı və qəza komitələri sağ cərəyanla mübarizə etməmiş, biləks hər vasitələrlə mücadilə edənlərin ağzını yummuşdur. Yalnış siyasət nəticəsində 1928 sənədində komunist firqəsində olan əmələnin 18,2%-i, 1929 sənəsi üç ayı zərfində isə 1413 əmələ və firqədə olan köylünün 37%-i komunist firqəsini tərk eyləmişdi”.

Yıxılan və inhilal edən Azərbaycan komunist firqəsi müsavatçılar və daşnaqlar ilə birləşmiş, türklərlə ermənilərdən başqa bütün digər millətlərin Azərbaycandan çıxarılmasını, Azərbaycanın sərvət və imkanına görə büdcəyə malik olmasını, federasyon qanununa Azərbaycan istiqlalını təmin edəcə şəkildə yenidən baxılmasını, ərzaq, xammal və məxluqata malik olan Azərbaycanı sağmal inək halından qurtarıb müstəqil sənaye məmləkəti halına gətirməyi və s. və s. tələb ediyormuşlar...

Azərbaycan komunist firqəsi üçün istinad edəcək kadro vücuda gətirmək məqsədilə ufaq burjuazini bir sinif olaraq məhv etmək, münəvvərləri məmləkətdən süpürüb çıxarmaq, məktəbləri türk övladları üzünə qapamaq lazımdı. Çikalo diktatorluğu 1929 sənəsi son baharından bu günə qədər “baş döndürücü müvəffəqiyyətlə” radikal addımlar atdı və hücumka keçdi...

“Fəqət köylərdə yeni və sabit istinadgah yaratmaq” məqsədilə mülkiyyəti ilqa və ufaq burjuaziyi inhaya mütəvəcceh bu hücum bütün məmləkəti müsəlləh olaraq ayağa qaldırdı. Hər yerdə komunistlər amansızca qətl edildilər. Dərəbəylərin qamçılarından qurtarıldıqları iddia olunan Azərbaycan köylüsü qızıl feodalların qurşunları, topları və zəhərli qazları altında minlərcə can verməyə məhkum oldu. Bu yolda Azərbaycan komunist firqəsi ciddən “Baş döndürücü müvəffəqiyyətlər” göstərdi.

Artıq nə istərsiniz, Azərbaycan dağlarında üsyan bayrağı açmış olan bir çox partizanların başında komunist firqəsinin sabit, aktiv əzaları duruyor. “Böylə bir müvəffəqiyyət” baş döndürməzmi?...

Mirzə Bala (Məmmədzadə)

“Odlu Yurd”, temmuz (iyul) 1930, №18

“Rus inqilabı” haqqında

“Hər inqilab başlı-başına tədqiqədəyər bir mövzudur. Rusiyada həyati-ictimaiyyə və iqtisadiyyənin təməllərini dəyişdirmək və hətta cahan inqilabını yapmaq kibi qayələrə keçmiş olan rus inqilabı isə bir qat daha təhlil edilməlidir”.

“Bu əsrin ən mühüm vəqələrindən biri olan rus inqilabı bilxassə biz türkləri pək yaxından əlaqədar edər, Rusiyada yaşayan otuz milyona qərib türkün siyasi müqəddəratına yapdığı təsirdən maddi, ictimai və harsi həyatlarına da müsbət və ya mənfi təsir etmiş və edəcək olan bu inqilabın bütün türklər tərəfindən yaxından və əsaslı bir sürətdə bilinməsi lüzumu pək sərih və pək təbiidir. Bundan başqa tarix türklərlə rusları qonşu etmişdir. Qonşu millətlərin bir-birlərini tanımaları yalnız siyasi deyil, ictimai və iqtisadi nəticələri ixbarilə də, əlzəmdir”.

Qardaş Krım türklərinin milli istiqlal hərəkatını idarə edən möhtərəm Cəfər Seyid Əhməd bəyin bir-iki ay əvvəl intişar etmiş və pək vaqifanə və alimanə, bir çox vəsiqə və əsərlərə istinad edən “Rus inqilabı” əsərinin müqəddiməsindən aldığımız yuxarıdakı parçalar, kitabın hər bir Türk üçün nə qədər yüksək qiyməti haiz bulunduğunu aşikar göstərməkdədir.

Bilxassə ki Cəfər bəy, vəqaiə və tarixi, elmi qiyməti olan əsər və vəsaiqə istinadən obyektiv olaraq yazmış olduğu bu çox qiymətli kitabda Türk gənçliyinə rus inqilabını doğuran ictimai, siyasi, iqtisadi amilləri elmi bir surətdə izah etmək və bolşeviklərin siyasətləriylə vait və icraları haqqında ümumi bir fikir vermək istəmiş və buna müvəffəq dəxi olmuşdur.

Rus inqilabını doğuran amillər nədir? Cəfər bəy pək haqlı olaraq ingilis və almanların təsirini ortaya sürən nəzəriyyələri rədd edər. Onun pək doğru olan fikrincə: xarici təsir və məhdud təşkilatların hər hansı bir məmləkətdə inqilaba əsas olan tarixi, iqisadi səbəblər bulunmazsa, o məmləkəti inqilaba sürükləyəməyəcəklərinə ən böyük dəlil, komunistlərin üçüncü internasionalın Almaniyada, İtaliyada, Macarıstanda, Çində və hətta dünyanın daha pək çox köşələrində böyük fəaliyyətlərinin paraca mühüm fədəkarlıqlarının əqamətə uğramasıdır.

Cəfər bəy rus inqilabının səbəblərini rus cəmiyyətində mövcud və inqilaba əsas təşkil edən bir çox tarixi, siyasi, ictimai və iqtisadi amillərda görüyor. Çarlığın devrilməsi, prens Livov hökumətinin düşməsi, onu təqib edən Kerenski hökumətinin iqtidar mövqeyini bolşeviklərə təslim etməsi həp bu siyasi, ictimai və iqtisadi səbəblərin və amillərin mövcudiyyətindən irəli gəliyordu.

İştə bunun üçündür ki, Cəfər bəy hər şeydən əvvəl, rus inqilabını doğuran tarixi, iqtisadi və siyasi amilləri təhlil etmək lüzumunu hiss etmişdir.

Rus cəmiyyəti nədir və nə kibi bir şeydir? Məhşur Rus ədibi və inqilabçısı Gertsenin “Qaranlıq gecədə atılmış bir qurşun” dediyi Çadayevin şu sözlərinə baxınız. Rus tarixini ictimai nöqteyi-nəzərdən ciddiyyətlə, vüqufla tədqiq etmiş olan Çadayev 1836-da yazdığı (Fəlsəfi məktublarında) diyor ki:

Biz başqa millətlərlə bərabər yürümədik... Biz bəşəriyyətin böyük ailələrindən heç birisindən deyiliz. Biz nə qərbli, nə də şərqliyik və biz heç birisinin ənənəsinə malik deyiliz. Sanki biz zamanın xaricində qalmışız kibi, bəşəriyyətin tərbiyə və təkamülünü təmin edən fikirlər bizə qədər gəlmədi. Bütün yaşadığımız əsirləri gözdən keçiriniz, bütün işğal etdiyimiz sahələrə baxınız, sizə maziyi qüvvətlə xatırladan və onu canlandıran bir tək xatirə və əhəmiyyətli bir tək əsər bulamazsınız. Biz ancaq hal-hazırla yaşıyoruz, nə mazimiz, nə də istiqbalımız yoxdur. Kəndi fikirlərimizə istinad etdirəcək təməllərdən məhrum olduğumuz kimi, qədərin acı bir cilvəsi olaraq, bəşəriyyətin ümumi cərəyanlarından da kənarda qalmış olduğumuzdan fikri-bəşərin müəxxər nəticələrini də alamadıq... Zamanın təcrübələri bizim üçün heçdir. Bizim üçün əsrlər və nəsillər səmərəsiz keçib getmişdir. Mədəni dünyadan ayrı qalmış olmamızla dünyaya da bir şey verəmədik. Bir gün bir böyük adam (Böyük Petro) bizi mədəniləşdirmək, bizə elm və mədəniyyət sevgisi vermək qəsdi ilə bizi mədəniyyət mantosu ilə örtdu, fəqət biz mantoyu aldıq, mədəniyyəti buraxdıq...

Çadayevin rus tarixindəki ənənə qüvvətinin zəifliyi haqqındakı hökmünü rusların birinci filosofu deyə tanınan və 19-cu əsrdə Qərbin dəxi təqdirini qazanmış olan Solovyev və hələ bərhəyat bulunan P.Milyukov “Rus böhranı” nam əsərində bu məsələdən bəhs edərək diyor ki:

“İctimai adətləri təsbit edən ənənələr, cəmiyyəti islaha və təqviyəyə yarayan formullar şəklini alırlar. Fəqət bu ənənə rus tarixində qeyri-kafidir. Bundan şu nəticəyə varabiliriz ki, bizim mazimiz bizə kafi bir ictimai tərbiyə verməmişdir”.

P.Milyukov bu “mazisizliyi” rus həyati-ictimaiyyəsinin bilümum şöbələrində dəxi görməkdədir.

Əsasən rus cəmiyyətinin dövlət təşkilatını qurmasına, bilxassə türklərə təsir etmişdir. Fransız müvərrixi Ramband “Rus tarixi” nam əsərində “Türk və Moğol istilasına qədər rus tarixi yoxdur” deməkdədir.

Cəfər bəy rus cəmiyyətinin zəbtü-rəbti təsis etmək, para və vergi toplamaq və dövlət qurmaq fikrini Altın ordu türk dövlətindən nasıl öyrəndikləri vəsaiqə istinadən şərh və izah ediyor.

İştə on altıncı əsrə qədər böylə “adət və hüdudları daima dəyişən prinsliklər halında” yaşayan və hakimiyyət qurmağı türklərdən öyrənən ruslar inhilal edən qonşuları hesabına qeyri təbii-bir surətdə, bilxassə Şərq və Cənuba doğru şişməyə başladı. Bu cəmiyyət təzadlarla dolu idi. Adətləri yüzləri keçən hars, tarix və ənənə etibarı ilə ruslardan daha mədəni olan millətlər, qüruni-vüsta həyatı yaşayan və daha zamanımıza qədər heyvan kimi “kölə” olaraq satılan və həmən ibtidai mübadilə dövrünü yaşayan köylülər, bunların üzərində adələtin ən bəsit tələbini tanımaq istəməyən dərəbəylər, bir tərəfdən getdikcə təşkilata bağlanan və sosializm fikrini bir məfkurə olaraq mənimsəməkdə olan əmələ, hürriyyət həyəcanları ilə çırpınan münəvvərlər, digər tərəfdə dəxi qorxunc və qanlı bir isdibdad...

Cəfər bəy, “rus fikir həyatı”na təxsis edilmiş olduğu qismdə böylə bir cəmiyyətdə doğan ictimai, siyasi fikirlərin tarixçəsini yapmaqdadır. İslavcılar, qərbçilər, dekabristlər, anarşist və sosyalist cərəyanları, sosyalistlərin menşevik və bolşevik kibi cinahlara ayrılması və bu cərəyanları doğuran səbəblər, təzadlar haqqında elmi görüşlə çox əsaslı məlumat verdikdən sonra, inqilabın həll etməyə mükəlləf bulunduğu köylü, əmələ və millətlər məsələsi üzərində durmaqdadır.

Əvət, inqilab bu məsələləri həll etmək ilə mükəlləf bulunuyordu. O ruslardan daha mədəni olan məhkum millətlərə hürriyyət və istiqlal vərəcəkdi. O, məhkum siniflərə vətəndaşlıq haqqı, yaşamaq haqqı təmin edəcəkdi. Halbuki çarlığın sükutundan sonra qurulan nə Livot hökuməti, nə də Kerenski kabinələri bu haqlarla hesablaşmaq istəmədilər. Onlar, hətta xalqın bıkmış olduğu hərbin durdurulmasını və sülhün təmini kibi bəsit şeyləri belə görəmədilər. İştə onların bu bəsirətsizliyindən istifadə edən bolşeviklər meydana çıxdı.Onlar məmləkətə sülh, köylüyə ərazi və haqqı mülkiyyət, əmələyə fabrikalar, rus olmayan millətlərə isə “hər millət kəndi müqəddəratını təyində hürdür. Hətta Rusiyadan ayrılmağa belə qərar versələr biz məhkum millətlərin bu haqlarına hörmətkarız” vədləri verdilər və bu vədlərini Lenin “Rusiya müsəlmanlarına” rəsmi bir bəyannamə ilə elan etdi.

Yuxarıda biz “Rus dövlətinin” türk milləti sayəsində təəssüs etmiş olduğunu gördük. Bolşevik höküməti də otuz milyonları keçən türklərin yardımından və əski rejimə olan nifrətindən istifadə edərək qüvvətləndi. Fəqət bundan sonra elani-istiqlal etmiş olan millətlər qandan və atəşdən keçirilərək Rusiyaya ilhaq olundu. Əmələ bir kölə, köylü haqqı mülkiyyət, haqqı intihab, hürriyyət və vətəndaşlıq haqlarından məhrum bir əsir halına salındı...

Rusiyayı inqiraza götürən müsavatsızlıq və ədalətsizliklər yenə meydanda. İnqilab həllilə mükəlləf bulunduğu məsələləri həll edəmədi. Və Rusiyada eyni istibdad rejimi quruldu.

Cəfər bəy bunu təbii buluyor. Çünki: “Mütləqiyyətə götürməyərək cəmiyyətdə müvazinəyi və istiqrarı təmin edəcək qüvvət yoxdur. Hars və həyati-fikriyyə bunu hazırlamadığı kibi, Rusiyanın iqtisadi həyatının, bilxassə torpaq və köylü məsələsinin sərbəst bir sürətdə inkişafına imkan verməməsi üzündən qüvvətli bir mütəvəssit sinifinin “burjuazi”nin təşəkkül edəməmiş bulunması ilə Rus cəmiyyəti müəyyən və sağlam bir istinaddan məhrum qalmışdı”.

“Dövlət, qanun, əxlaq, mülkiyyət, hətta din fikirlərini həzm etməmiş, milli vicdanını bulmamış” olan və Rusiyanın təməlini təşkil edən böyük rusların (velikoruslar) bu vəziyyətlərinə müqabil məhkum millətlərin siyasi, ictimai, iqtisadi halları tam başqadır. Məhkumiyyət və ruslaşdırma siyasəti, zatən harsən ruslardan yüksək olan məhkum millətləri milli harslarına sarılmağa və onu bir qat daha qüvvətləndirməyi intac etmişdir. Onun üçündür ki, rus inqilabının ilk günündən etibarən milli təşkilatları ətrafında birləşdirən bu millətlər ilk fürsətdə istiqlal elan və milli dövlət təsis etdikləri kibi, hələ də Moskvaya qarşı hərb etməkdədirlər. Millətlərin bu məşru tələblərinə qarşı mütləqiyyətçilərdən başlamış, sosialist, anarşist və komunistlərə qədər ümumrus firqələrinin vahid cəbhə halında bulunmaqda olduqlarının səbəbini Cəfər bəy rus milli cərəyanının “Milli vicdanını” bulmaq üzrə bulunduğuna ətf etməkdədir.

Sosializm və cahan inqilabı əsiri olan daxildə millətləri imha, xaricdə bəşəri sülhü təhdid edən bolşeviklərin sükutundan sonra təşəkkül edəcək olan bəyaz Rusiyanın dəxi eyni, bəlkə daha müdhiş bir təhlükə təşkil edəcəklərini Merejkovskinin bir əsəri ilə təyidən iddia edən Cəfər bəy, yalnız haqqın və ədalətin yerinə gəlməsi üçün deyil, cahanın səlaməti naminə dəxi məhkum millətlərin rus boyunduruğundan qurtulmalarını təmənni etməklə bu gözəl, dərin və geniş düşünülmüş pək qiymətli əsərinə nəhayət verməkdədir.

M. B.Məmmədzadə

“Odlu Yurd” , temmuz (iyul) 1930, №18

Əqamət - müvəffəqiyyətsizlik

Müəxxər - təxirə salınmış

Qeyd: Bu nömrənin yazılarını Şirməmməd Hüseynovun təqdimatı ilə onun məşğul olduğu magistrantlar - Nuray Vəliyeva, Samirə Heydərli və Gülay Bağırova nəşrə hazırlamışdır. Yazıları Ş.Hüseynov və elmi işçi Samir Xalidoğlu orijinalla yoxlayıb redaktə etmişdir.

(Ardı var)

525-ci qəzet 2017.- 23 dekabr.- S.28-29.