“Dünya sözə qalacaq...”
PROFESSOR
CAHANGİR MƏMMƏDLİNİN EYNİADLI KİTABINI
OXUYARKƏN...
Əsgər RƏSULOV
Filologiya elmləri doktoru, professor
Dünya və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
təcrübəsi sübut edir ki, bədii əsəri səriştəli
təhlil üçün mütləq sənin
özünün də bu sahədə yaradıcılıq təxəyyülün
və söz duyumun olmalıdır.
Belə halda ədəbi təhlil və ədəbi tənqid
daha səmərəli olur, oxucunu düzgün istiqamətləndirə
bilir. Azərbaycanın istər klassik, istərsə də
müasir ədəbi mühitində həm bədii söz sənətini,
həm də ədəbiyyatşünaslığın
mühüm qolu olan ədəbi tənqidi sinxron halda öz
yaradıcılığında ehtiva edənlər daha
çox yadda qalmış, sənət dünyasına
güclü təsir göstərmişlər. Klassik ədəbiyyatımızda
“kritika”nı ədəbi termin kimi dilimizə gətirmiş
M.F.Axundovdan başlayaraq hələ sağlıqlarında
klassikləşmiş Ə.Haqverdiyev, F.Köçərli,
C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyli, Mir Cəlal,
S.Vurğun, R.Rza, M.Hüseyn, müasirlərimizdən Anar,
Elçin... kimi müqtədir sənətkarlar bədii
söz dünyasında yaratdıqları nadir incilərlə
birlikdə ədəbi tənqiddə də ustad səviyyəsinə
yüksəlmişlər. Bu sənətkarların
hamısında ədəbi tənqid həm də
özünün publisistik istiqaməti ilə maraq
doğurmuş və təbii olaraq, məhz bununla da
aktuallıq kəsb etmişdir.
Yazıçılarıdan Anarın, Elçinin bir zamanlar təkcə
sovet ittifaqında deyil, habelə beynəlxalq miqyasda transmilli mətbuat
nümunəsi kimi tanınan “Literaturnaya qazeta”dakı ədəbi-tənqidi
məqalələri Azərbaycan ədəbi mühitinin
göstəricisi idi. Elmi-pedaqoji fəaliyyətini və
yaradıcılıq təcrübəsini çoxdan izlədiyim
filologiya elmləri doktoru, professor Cahangir Məmmədlinin “Dünya sözə qalacaq...”
(Ədəbi-tənqidi məqalələr) kitabını
(Elmi redaktoru akademik Nizami Cəfərov, rəyçisi
filologiya elmlər doktoru, professor Himalay Qasımov, ön
sözün müəllifi
filologiya elmlər doktoru, professor Nəsir Əhmədlidir)
oxuduqdan sonra yuxarıdakı qənaətlərimdə, eləcə
də həm praktik, həm nəzəriyyəçi, həm
də tənqidçi kimi tanıdığım ağsaqqal
dostum və həmkarımın özü haqqındakı
fikirlərimdə bir daha haqlı olduğumu gördüm.
Mən Cahangir müəllimin hələ 1970-ci illərdə
Anarın, Elçinin o zamankı Ümumittifaq mətbuatındakı
ədəbi-tənqidi məqalələrini bir ədəbiyyatşünas
alim kimi necə təhlil etdiyinin şahidiyəm.
Cahangir Məmmədli, əlbəttə, ixtisasca
jurnalistdir. Lakin jurnalistika axı həm də
filologiyanın tərkib hissəsidir. Bəlkə
də bu elmi yanaşmadandır ki, onun jurnalistika nəzəriyyəsini
təmsil edən neçə-neçə kitabları ilə
yanaşı, ədəbi-tənqidi görüşlərinin
göstəricisi olan kitabları da
yaradıcılığının xeyli hissəsini təşkil
edir. O, hələ vaxtı ilə nəşr etdirdiyi “Nəsrimiz:
düşüncələr, axtarışlar”, “Sənətkar
gözü, nəsrin sözü”, “Çağdaş Azərbaycan
nəsrinin inkişaf meyilləri” kimi monoqrafiyalarında
1960-1990-cı illər Azərbaycan nəsrinin, xüsusilə, povestlərimizin
dərin təhlilini ortaya qoymuşdu. Bu gün
isə artıq tamam yetkinləşmiş bir ədəbiyyat
alimi kimi son iki-üç ildə dərc olunmuş ədəbi-tənqidi
məqalələrini kitab halında oxuculara təqdim
etmişdir.
Əvvəlcədən qeyd edim ki, C.Məmmədli
özünün aktual hesab etdiyi publisistik sözünü
daha çox ədəbi-tənqiddə deməkdədir. Senzuranın
tüğyan etdiyi sovet dövründə C.Məmmədli
milli-azadlıq ideyalarını ezop formatında özündə
daşıyan sənət əsərlərini daha çox
diqqətdə saxlamışdır. Onun ədəbi-tənqidi
məqalələrində Rəsul Rzanın, İlyas Əfəndiyevin,
Anarın, Elçinin, İsa Hüseynovun, Mövlud
Süleymanlının, Sabir Azərinin, Yusif və Vaqif Səmədoğluların...
Azərbaycan, Vətən ideallarına bağlı cəsarət
dolu əsərlərinin maraqlı təhlilləri var. Onun təxminən
20 il əvvəl çap olunmuş bir
kitabına ön söz yazmış Nizami Cəfərov
haqlı olaraq deyirdi: “C.Məmmədlinin ədəbi-tənqidi
məqalələrinin əsas məziyyətlərindən
birincisi zamanın və bədii söz sənətinin bir
kontekstdə götürülməsidir. Bu prinsipi zaman və
onun ifadəçisinə çevrilən sənət
özü diqtə edir: sərt ideoloji kanonlar
çağı və bu çağda nəsrin söz deyə
bilmək axtarışları. C.Məmmədli bu kontekstdə
belə bir həqiqəti aça bilir ki, əsl sənət
və əsl sənətkar
zamanın ən çətin sınaqlarında da estetik dəyərlərə
söykənməlidir. Əks halda konyukturaya,
qrafomanlığa yuvarlanmaq təhlükəsi var”.
C.Məmmədli
ədəbiyyatşünaslardan bir az fərqli
olaraq, “estetik ideal” anlayışına bütün məqalələrində
publisistik rəng verir. Çünki doğrudan da, əgər
estetik ideal insanı vətən sevgisinə, gözəlliyə,
milliliyə, istiqlala... çağırırsa, bu, elə publisistikanın
birbaşa müraciət etdiyi tematikanın
özüdür. Mən bu yerdə görkəmli
yazıçı və ədəbiyyatşünas
Elçinin də C.Məmmədlinin 1990-cı ildə nəşr
olunmuş bir kitabı haqqında elə o zaman dediyi bir fikri
misal gətirmək istərdim: “Cahangir Məmmədlinin yeni
kitabı... bizi müasir tənqidimizdəki ciddi və səriştəli
“nəsr mütəxəssisi” ilə
görüşdürür, onun elmi-nəzəri mülahizələri,
qiymətləri bizim qəbul edib-etməməyimizdən
asılı olmayaraq, lazımi nəzəri-estetik səviyyə
daşıyır, onlar fikir mübadiləsinə, sağlam ədəbi
mübahisələrə çağırır. Kitabın ən görümlü cəhətlərindən
biri budur ki, o, Azərbaycan nəsrini məhdud coğrafi sərhədlər
çərçivəsində yox... dünya ədəbi
prosesi kontekstində araşdırır və bu mənada
Cahangirin özünün yaradıcılıq miqyası
genişdir. Həmin cəhət bu
istedadlı tənqidçinin bədii-estetik tələblərinin
miqyası və ehtiva etmək istədiyi mövzunun, problemin əhatəliliyi
baxımından müəyyən coğrafi ərazinin yox,
ümumiyyətlə müasir ədəbi prosesin səviyyəsinə
qaldırır”.
Qətiyyətlə deyə bilərəm ki, C.Məmmədlinin
“Dünya sözə qalacaq...” kitabındakı məqalələrinin
hamısında bu keyfiyyət özünü göstərməkdədir. Professor Nəsir Əhmədlinin
maraqlı və səmimi ön sözündəki
belə bir fikrinə mən də tamamilə şərikəm:
“Cahangir Məmmədlinin kitabdakı məqalələrinin əksəriyyətində
“estetik ideal” ifadəsi işlədilir. Çünki
onun ədəbiyyatdan, bədii sözdən umduğu əsas
məsələ yazıçının, şairin estetik
idealıdır. C.Məmmədli müraciət
etdiyi əsərlərdə estetik idealın gücünə
və səmimiliyinə, oxucunu təmiz bir dünyaya istiqamətləndirməsinə,
pisliyə və şərə nifrət yaratmaq keyfiyyətinə
çox arxalanır”. Bu sətirlər elə
kitabın ilk məqaləsindəcə sübut olunur. “Sənətkarın estetik ideallar sistemi” adlanan bu
geniş məqalə bütöv bir ədəbi nəslin
müəllimi olmuş, bədii nəsri ilə məktəb
səviyyəsinə yüksəlmiş Mir Cəlalın yaradıcılığına
həsr edilib. C.Məmmədli şəxsən
yaxından tanıdığı, universitet
auditoriyasındakı dərslərindən və məhsuldar
nəsr yaradıcılığından dərs
aldığı Mir Cəlalın estetik ideallarına
yaxşı bələd olan bir tədqiqatçı kimi bu
böyük sənətkarın yaradıcılıq dünyası
haqqında dəyərli fikirlər irəli sürür.
Məqalənin lap elə ilk sətirləri müəllifin
Mir Cəlal yaradıcılığına məhz bu istiqamətdən
yanaşmasını aydınlaşdırır. “Azərbaycan ədəbi-bədii
fikir tarixində, milli maarifçilik xəttində, nəsr və
publisistikamızın inkişafında, yeni müəllimlik məktəbinin
klassik müəllim obrazı ilə uyuşmasında çox
böyük xidmətləri olan Mir Cəlal Paşayev
oxucularının və tələbələrinin
yaddaşında böyük vətəndaş, böyük
insan və böyük ustad kimi qalmışdır”. Və sonra müəllif göstərir ki, Mir Cəlal
nəsrinin çox böyük bədii-estetik ideallar sistemi
var. Bu ideallar xalqı, milləti kamil və ayıq görmək,
insanı maarifləndirmək və kamilləşdirmək
missiyası daşıyır.
Cahangir müəllim bir filoloq alim kimi Mir Cəlal
yaradıcılığı haqqında xeyli söz demişdir. İndiki halda isə tənqidçinin
bu məqaləsinə səbəb “Nurlar” nəşriyyatının
çap etdiyi “Mir Cəlal: həyatı, mühiti, ədəbi,
elmi və pedaqoji fəaliyyəti” kitabı olmuşdur. Bu ikicildliyi mən də oxumuşam və həqiqətən
də həmin kitablar Mir Cəlal müəllimin çoxistiqamətli
sənətindən doğan estetik ideallarını bir sistem
kimi oxucuya təqdim edir. C.Məmmədli bu
kitabın kontent-analizini ədəbi-tənqidin və
publisistikanın birgə iştirakı ilə gerçəkləşdirir.
Və mən elə bu anda onu da deməliyəm
ki, C.Məmmədlinin nəzəri konsepsiyasında və
praktik yaradıcılığında ədəbi-tənqid
publisistikaya daha yaxın bir yaradıcılıq növü
kimi izah edilir. Mübahisə doğura bilər,
amma bu fikrin maraq doğurduğu da şübhəsizdir. Hər halda, C.Məmmədlinin böyük nasirimiz
Mir Cəlal yaradıcılığının estetik ideallar
sisteminə publisistik yanaşmasından doğan həqiqət
bu fikri bir daha sübut edir. Müəllif
belə bir məntiqi nəticəyə gəlir ki,
“bütöv bir yazıçı ömrünün illərini
və fəsillərini təqdim edən bu ikicildlik Azərbaycanın
yeni nəsil oxucusunu böyük bir həyatı ləyaqətlə
yaşamış, xalqın, millətin yaddaşında
pozulmaz iz qoymuş bir sənətkarın bitkin obrazı ilə
tanış edir. Yeni nəsil oxucusunun belə
kitablara çox ehtiyacı var”.
“Dünya sözə qalacaq...” kitabındakı məqalələrin
məntiqi bir kompozisiya düzümü var. Belə ki, Mir Cəlal
yaradıcılığını təhlil edən məqalədən
sonra müəllif bu böyük ustadın Anar və
Elçin kimi tələbə - davamçılarının
yaradıcılığına müraciət edir. Tənqidçi
“Yazıçıdan artıq məsuliyyət yükü
daşıyan sənətkar” məqaləsində
yazıçı Elçinin
yaradıcılığını
“altmışıncılar” kontekstində, rus şairi
Yevtuşenkonun poeziyada sənətkarlıqla yanaşı, sənətkarın
ədəbi missiyası və vətəndaşlıq təəssübkeşliyini
önə çəkən “Poet v Rossii - bolşe çem
poet” aforizmini bir tezis kimi götürərək
araşdırır. Bir vaxtlar (elə indinin
özündə də) postulat kimi qəbul edilən bu dəqiq
deyimin “eyni ilə və bəlkə bir az da artıq Azərbaycan
gerçəkliyinə də aid olduğunu” Elçin
yaradıcılığının çoxtematikalı
faktları ilə sübuta yetirir. Müəllif deyir:
“Sözün həqiqi mənasında klassika sırasına
saldığımız yazıçı və şairlər
ölkə və xalq üçün “yazıçıdan artıq yazıçı”
funksiyasını yerinə yetiriblər. Uzun əsrlər
boyu bu böyük missiyanın daşıyıcısı
olan bədii söz sənətkarlarının həmin
yöndə fəaliyyət göstərən nümayəndələrini
sovet dövründə tüğyan edən sosializm realizmi
“prinsipləri” də öz yolundan döndərə bilmədi.
Sürgünlərə və dar
ağaclarına aparan yolu onlar yaltaqlıq və məddahlıqla
qazanılan “şöhrətə” aparan yoldan şərəfli
tutdular. “Cəmiyyətin, insanın boğulduğu, təqib olunduğu çağlarda
bədii ədəbiyyatı xalqın iniltisini eşitməyə
imkan yaradan yeganə tribuna” (A.Gertsen) kimi qiymətləndirən
bu sənətkarlar elə bir ənənə qoyub getdilər
ki, bu ənənə onların özündən sonra gələn
nəsillərə məktəb oldu. Ancaq
hamıya yox. Azərbaycanda “yazıçının
yazıçıdan artıq olduğunu” duymağa qadir
olanlar, - ancaq belələri özündən əvvəlki
namuslu klassikanın məktəbinə söykənə bildilər”.
Bu mənada istər Rusiyada, istərsə də Azərbaycanda
1960-cı illərdə bədii söz sənətinə gələn
və filoloji-elmi düşüncənin “altmışıncılar”
adlandırdığı sənətkarlar sırasında C.Məmmədli
yazıçı Elçini ön sırada görür. Və xüsusi qeyd edir ki, Elçinin bədii nəsri
hansısa zamana və rejimə deyil, bütün zamanlar - bədii
sözün qüvvədə olduğu bütün zamanlar
üçün yaradılmışdır. Elçinin
“Dolça”, “Ölüm hökmü”, “Ağ dəvə”,
“Mahmud və Məryəm” kimi fundamental əsərlərini,
bir çox hekayələrini təhlil edən müəllif
bu əsərlərin yaşarılıq istiqamətlərini
oxucuya çatdırır.
Belə
bir ədəbi faktı yada salmaq istərdim ki, “525-ci qəzet”
2016-cı ilin noyabr
ayından etibarən şənbə
buraxılışlarında jurnalist Yaşar Əliyevin
“Yazıçı Elçinlə ədəbiyyat söhbəti”
sərlövhəli iri həcmli müsahibəsini dərc
etmişdi. C.Məmmədli elə o vaxt -
müsahibə dərc olunub bitəndən və ayrıca
kitab halında çap edildikdən sonra həmin “söhbət”lə
bağlı iri bir məqalə yazmışdı. İndi müəllif həmin məqaləni
“Dünya sözə qalacaq...” kitabında yenidən
oxucularına təqdim etmişdir. C.Məmmədlinin Yaşarın “Elçinlə
ədəbiyyat söhbəti”nə bu marağı iki
mühüm faktla şərtlənir: birincisi, əlbəttə,
bu söhbətin Azərbaycan və dünya ədəbi
prosesinə son dərəcə elmi-publisistik yanaşması
ilə, ikincisi C.Məmmədlinin özünün də elmi-nəzəri
əsaslarını işləyib hazırladığı
müsahibə janrında olduğuna görə. Məqalə
Elçinin bədii sözə xidmətini belə qiymətləndirir:
“Azərbaycan elmi-filoloji, ədəbi-bədii-ictimai dairəsi
Elçinin yaradıcılıq istedadına, zəngin
mütaliəsinə və bu mütaliədən gələn
təfəkkürünə, yazıçı şəxsiyyətinə
və bədii sözə nəzəri qiymətinə çoxdan bələddir.
Dünyanı fantastik bir xaosun bürüdüyü səksəninci
illərin sonu, doxsanıncı illərin əvvəllərində
- mətbuat və söz azadlığının
yaratdığı fantasmoqorik bir zamanda bəşəriyyəti
min illərdən bəri kamilləşdirə-kamilləşdirə
gələn bədii söz sənətinin öləzimə
çağından ta bu günə qədər Elçin təkcə
Azərbaycan elmi-filoloji fikrində deyil, cəsarətlə demək
olar ki, bundan çox-çox böyük bir mühitdə ədəbiyyata
sahib çıxan, onun xəstə yatağının
başında vicdanlı bir həkim-kardioloq kimi dayanan
azsaylı filoloq-alimlərdən biridir. Dostoyevskidən,
Rasputindən imtina edən rus oxucusu, Markesdən, Kortasardan,
Kobo Abedən... imtina edən dünya oxucusu hər kəsi
ruhdan salmışdı, təkcə bizdə deyil,
bütün dünyada hər şeyi öz qərəzli
baxış bucağından, “qiymətləndirən”lər
qarşısında bədii sözə sahib çıxmaq,
onun dəyərinin heç vaxt itməyəcəyinə inam
bəsləmək də hər kəsin işi deyildi. Elçin özünün ən yeni bədii əsərləri
ilə, bədii sənət barədə inadkar nəzəri
fikir və mülahizələri ilə öz inamına bizi də
inandırdı”.
Müəllifin
kitaba daxil etdiyi bu məqalə bir fundamental müsahibə
fonunda Elçini təkcə yazıçı kimi deyil, həm
də geniş biliyə və yüksək erudisiyaya malik, Azərbaycan
və dünya ədəbi prosesinə dərindən bələd
olan filoloq-alim kimi təhlil süzgəcindən keçirir.
“Dünya sözə qalacaq...” kitabındakı bu sayaq məqalələrdən
biri də yazıçı və ədəbiyyatşünas
Pərvinin “Anar dünyası” monoqrafiyasına həsr olunub. “Anar
yaradıcılığı zaman, mühit və talelər
kontekstində” adlanan məqalənin ilk sətirlərindəcə
müəllif göstərir ki, “Azərbaycan və eləcə
də dünya ədəbiyyatının klassik nümayəndələri
sırasına qoyula biləcək yazıçı Anarın
yaradıcılıq dünyası polifonik formatda olub təkcə
bədii sözə marağı olan kəslər
üçün deyil, habelə elm adamları, filosoflar və
digər elitar zümrə üçün də ciddi əhəmiyyət
kəsb edir”. Sonra müəllif bu fikrini gənc
yazıçı, tənqidçi, filoloq-tədqiqatçı
Pərvinin “Anar dünyası” əsəri ilə əsaslandırır.
Biz də bu fikirdəyik ki, Pərvinin “Anar dünyası” birmənalı
olaraq böyük yazıçımızın
yaradıcılığını səriştəli və
ciddi təhlil edən tədqiqat işidir. Təsadüfi
deyildir ki, Anar
özü “Mənim yaradıcılığımı Pərvin
qədər müfəssəl bilən ikinci bir tədqiqatçı
yoxdur” , - deyir.
C.Məmmədli
Anar haqqında öz düşüncələrini demək
üçün bu kitabı fon kimi
götürmüş, görkəmli yazıçını
kitaba düşməyən istiqamətlərdən də təhlilə
cəlb etmiş, yeni informasiyalarla zəngin bir materialı
ortaya qoymuşdur. Ədalət tərəzisi həssas olan məqalə
müəllifi Pərvinin əsərini çox düzgün
və yüksək qiymətləndirir: “Anar dünyası”
yazıçının ömür və
yaradıcılıq faktları fonunda bütöv bir
epoxanın təhlili və təsviridir... Pərvinin
əsəri Anarı zaman və mühitlə vəhdətdə
təhlil edir. Təsadüfi deyil ki, kitabdakı bölmələrdən
biri elə belə də adlanır: “Zaman, mühit, talelər”.
Burada, əlbəttə, Anarın bir vətəndaş
kimi zaman, mühit və talelər kontekstində göstərilməsi
də var. Lakin Pərvin daha çox Anarın
yaratdığı obrazların zaman, mühit və talelərdə
ifadəsinə önəm verir. Çünki
bədii əsərdə sənətkar mövqeyi və sənətkarlıq
keyfiyyətləri bu üç mühüm anlayışla
çox bağlı olur. Zaman, mühit və talelər
XIX əsr rus ədəbiyyatının dünya şöhrətli
Dostoyevskisində, Gertsenində, Çexovunda, müasir
Türkiyə nəsrinin Nobelçisi Orhan Pamukda,
kolumbiyalı Markesdə və digər məşhurlarda təzahür
etmişdir. Pərvinin Anarı bu aspektdə təhlili
yenidir və onun elmi görümünün təzahürüdür.
Bu yerdə ədəbiyyatımızın “şedevr” faktı
kimi qiymətləndirdiyi “Gürcü familiyası”, “Mən, Sən,
O və telefon” kimi hekayələri Pərvin esse - ədəbi
tənqid janrında, hətta “elmi oxucunu” belə
duyğulandıra biləcək formada bizə təqdim edir”.
Mən Anarın çoxsaylı hekayə, povest, roman və
dram əsərlərinin adını çəkmədən
məsuliyyətlə deyə bilərəm ki, Pərvin öz
kitabında onların hamısının təhlilini
vermiş, C.Məmmədli isə bu elmi-nəzəri təhlillərin
yeni baxış bucağından interpretasiyası üzərində
dayanmışdır.
C.Məmmədlinin kitabındakı məqalələrdən
daha biri yuxarıda sözügedən üslubdadır. “Rəşad Məcid
yaradıcılığı yeni təhlil
işığında” adlanan məqalə açıq məktub
janrındadır. Akademik İsa Həbibbəyliyə
ünvanlanan açıq məktub dünya şöhrətli
alimin Rəşad Məcid yaradıcılığına həsr
etdiyi “Bütün yönləri ilə yaradıcı”
adlı tədqiqatına həsr olunub. Məqalədə
təhlil iki istiqamətdə aparılır: birincisi,
müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının
patriarxı İsa Həbibbəylinin şair,
yazıçı, publisist və naşir Rəşad Məcidin
yaradıcılığına elmi yanaşmasının məziyyətləri,
ikincisi, Rəşad Məcidin yaradıcılığına
Cahangir müəllimin öz münasibəti. C.Məmmədli
akademikə müraciətlə yazır: “Hörmətli
İsa müəllim! Bu yaxınlarda əlimə
düşən bir kitabınız məni Mirzə Cəlilə
həsr etdiyiniz tədqiqatlarınız qədər sevindirdi.
Söhbət yaradıcılığına və
insanlığına, azərbaycançılığına
qibtə etdiyim, Qarabağ dərdinə sonsuz
nigarançılığına görə çox-çox
istədiyim Rəşad Məcidin ədəbi fəaliyyətinə
həsr etdiyiniz “Bütün yönləri ilə
yaradıcı” adlı kitabınızdan gedir. Məni bu
kitabla bağlı ən çox duyğulandıran cəhətlərdən
biri bu, günkü min bir işinizin içində, xalq dili ilə
desək, iki daşın arasında hələ bizim gənc
hesab etdiyimiz, ədəbi yaradıcılığın
magistral yolunda olan və bundan sonra da böyük ədəbiyyat
vəd edən şair-yazıçı-publisist haqqında
bütöv bir kitabı ərsəyə gətirməyiniz
oldu. Həm də bu darmacalda Rəşad Məcidin
poeziyasını, nəsrini və publisistikasını bu qədər
səbirlə oxumağınız, bu qədər dərin elmi
təhlillərə cəlb etməyiniz, bu
yaradıcılıq faktını belə aydın izah etməyiniz
mənim ürəyimdə bir qürur hissi yaratdı.
Bir tərəfdən ona görə ki, bu kitab mənim
keçmiş tələbəm, bu gün kafedramızın
güvəndiyi bir müəllim,
yaradıcılığına pərəstiş etdiyim,
jurnalistikası hamıya nümunə ola biləcək dostum Rəşad
haqqındadır, digər tərəfdən ona görə
ki, bu kitabı Naxçıvan Dövlət Universitetində
az-çox birgə fəaliyyətimizlə, mənim də
yaradıcılığıma verdiyi qiymətlə
öyündüyüm akademik İsa Həbibbəyli ərsəyə
gətirmişdir”.
Akademikin kitabı Rəşad Məcidi “Bütün
yönləri ilə yaradıcı” istedad kimi təhlil
süzgəcindən keçirdiyi kimi, C.Məmmədlinin
açıq məktubu da İsa Həbibbəylinin
kitabını səriştəli ədəbi tənqidçi
qələmi ilə qiymətləndirə bilmişdir. C.Məmmədli
kitabdan xeyli misallar gətirir. Bu misallardan
biri həm elmi yanaşması, həm də publisistik
üslubu ilə məni də duyğulandırdı.
İsa Həbibbəyli yazır: “Rəşad Məcidin estetik
idealı mərdanəliyin, bütövlüyün, milli
düşüncənin, vətənpərvərliyin və
müstəqil dövlətçiliyin
daşıyıcısı olan lirik-romantik qəhrəmandır.
Bu lirik qəhrəmanın ayağı
torpaqdadır, başının üstündə isə
dövlət bayrağı dalğalanır. Vətən torpağı ilə dövlət
bayrağının vəhdəti Rəşad Məcidin
estetik idealının mahiyyətidir”. Akademikin
R.Məcid yaradıcılığındakı bu dəqiq
mahiyyətə verdiyi qiymət həm də ona görə
Cahangir müəllimin təqdimatında, təhlilində
xüsusi yer tutur ki, yuxarıda da dediyim kimi, bu tənqidçi
üçün sənətkarın estetik idealı
birbaşa publisistikanın nəzəri tələbindən
doğur. R.Məcidin istər nəsri, istər
poeziyası, istər publisistikası və yaradıb meydana
qoyduğu mükəmməl “525-ci qəzet”in “Azərbaycan
milli mətbuatının inkişafında tarixi xidmət”
nümunəsi ətrafındakı akademik təhlillər C.Məmmədlinin
İsa Həbibbəyliyə ünvanladığı
açıq məktubu şərtləndirən mühüm
faktorlar kimi izah edilməlidir.
Cahangir
müəllimin ədəbi-tənqid üçün obyekt
seçimində bir cəhətin həmişə şahidi
olmuşam: O, təhlilə cəlb etdiyi, qiymətləndirdiyi
əsərləri və onların müəllifini mütləq
yaxından tanıyır, illərlə həmin müəllifin
əsərlərini izləyir və tamamilə bu qərara gələndən
sonra ki, həmin müəllif və onun əsərləri
milli ruhumuzun qidası səviyyəsindədir, ondan sonra tam bələd
olduğu o yaradıcılığı təhlilin gündəminə
gətirir. Bəlkə də buna görədir
ki, C.Məmmədli təhlilə cəlb etdiyi əsərlərə
birbaşa münasibət istiqamətindən yanaşır,
qrafoman, konyuktur əsərlərin deyil, millətin, xalqın
milli dəyərlərinə xidmət edən əsərlərin
üzərində dayanır. O, müsbətlərin
timsalında insanı daha çox kamilləşdirmənin
mümkünlüyünə inanır. Tənqidçinin
bədii sözə bu yanaşması onun bütün
müraciət obyektlərində özünü göstərir.
C.Məmmədlinin Azərbaycan filoloji elmində
azərbaycançılıq kimi milli ideologiyanın tədqiqini
önə çəkən, nəsrində tariximizin
yaradıcı ziyalılarının bədii obrazını
ustalıqla yaradan Sona xanım Vəliyevanın əsərlərinə
müraciət etməsi məhz bu xüsusiyyətdən
qaynaqlanır. Onun kitaba daxil etdiyi “Yollara yağan
yağışın poetik ovqatı” sərlövhəli məqaləsində
müəllif şairə Sona Vəliyevanın
poeziyasını onun “Yollara yağış yağır”
adlı şeirinə bəstələnmiş eyniadlı
mahnıya təsadüfən telekanalların hansındasa qulaq
asdıqdan sonra özü üçün kəşf etdiyini
bildirir və bu poetik nümunədən sonra Sona
xanımın şeirlərinə bütöv şəkildə
bələd olmaq qərarına gəldiyini bildirir.
“Bu
yağış dostum, yarımmı,
Dərdim desəm ovudarmı?
Mən
tanrının yol adamı,
Yollara
yağış yağır”
- kimi son
dərəcə duyğulu sətirləri misal gətirən
C.Məmmədli yazır: “Bu poetik misralar Sona Vəliyeva
yaradıcılığı ilə yaxından tanış
olmaq zərurəti yaratdı və mən onun “Çəhrayı
rəngli dünyam” şeirlər kitabını, bir sıra
yeni əlyazma şeirlərini axıradək oxumalı oldum. Oxudum və özüm üçün tamam yeni bir
yaradıcılıq dünyası kəşf etdim”. Və
müəllif bu yaradıcılığın bədii məziyyətlərini
belə bir nəzəri-publisistik dünyagörüşü
formatına salır: “Sona xanımın şeirlərini
oxuduqca hiss edirsən ki, bu əsərlərin bədii-estetik dəyərini
duymaq üçün onları xüsusi ovqatla izləmək
lazımdır. Çünki bu şeirlərin
hamısında sözün vizual şəkli var və bu
vizuallıq hər kəsin fərdi ovqat təxəyyülünə
çox bağlıdır. İnsana ilk
anda adi görünən hər bir predmet şairin bədii
baxışında qeyri-adilik qazanır və poetik
görümü ilə yeni, qəribə bir ovqat yaradır.
Məni bir oxucu kimi sözə cəlb edən
“Yollara yağış yağır”dakı yağış bu
poeziyada tək deyil. Sona xanım
üçün yağış müxtəlif baxış
bucağında qəribə assosiativ məna yaradan təbiət
hadisəsidir. “Yaman uzandı bu yaz yağışı”,
“Bu yağış mənə bənzəyir” kimi şeirlərin
hər birində yağışın poetik obrazı var.
Şeirlərin birində uzanan yaz yağışının
çiçəkləri “kimsəsiz bir tifili bir insafsız
döyən kimi” “başı dəyənəkli” etməsi
müəllifdə narahatlıq yaradır”.
Hələ
dörd il bundan əvvəl “525-ci qəzet”də
dərc olunan bu məqalə Sona xanımın şeirlərini
oxucuya yenidən sevdirir. C.Məmmədlinin bu poeziya haqqında
aşağıdakı fikirlərini oxuyub, elə o şeirlərin
özü qədər duyğulanmamaq mümkün deyil: “Sona
xanımın şeirlərinin hamısında poetik məziyyət,
obrazlılıq, hadisələrə, predmetə özünəməxsus
münasibət var. Bu şeirlər xalq sənətinə, nəsillərdən
gələn poetik ənənələrə söykənməklə,
ifadə baxımından, düşüncə və
duyğular, obrazlı fikirlər baxımından öz
arxitektonikası və plastikası ilə yenidir,
orijinaldır. Onun şeirlərində Vətən
sevgisindən, Tanrıya, insana məhəbbətdən
tutmuş təbiətin əsrarəngiz hadisələrinədək
böyük tematika bolluğu var. Bu bolluqda fikrin yeri geniş,
sözün yeri konkretdir. Vətənə, Tanrıya, təbiətə,
insana sevgi dolu bu şeirlər zamanın özündən
doğulub gələcəyə ünvanlanmaqdadır”. Biz də belə
hesab edirik ki, Sona xanımın kövrək duyğu və
düşüncələrlə halələnmiş poetik
yardıcılığına dair məqaləni ancaq o ovqatla,
onun şeirlərinə bəstələnmiş
mahnıların müşayiəti ilə yazmaq olardı.
Vaxtilə Sona xanım haqqında yazdığım bir məqalədəki
düşüncələrimi burada təkrar dilə gətirmək
istərdim: “Musiqi ruhun qidası, mahnı isə dilidir. İnsanı palçıqdan yaradarkən ruhun bədənə
girməkdə tərəddüd etdiyini görən Uca Yaradan
onu min bir nota sığmayan ecazkar musiqi ahəngi ilə məst
edib, könül oxşayan səmavi ritmlərlə
ovsunlayıb. Çox-çox sonralar bəşər
övladı insanı ovsunlamağın ikinci bir yolunu -
şeiri-sənəti kəşf edib. Haqqında
danışdığımız sənət əsərində
musiqinin şeirə, bəstənin güftəyə, bəstəkarın
şairə, müğənninin mahnıya bu dərəcədə
yaraşmasının səbəbi Sona xanımın şeirlərində
oxucuya ünvanlanan duyğularının səmimiliyi,
paylaşdıqca artan sevgisinin böyüklüyü, misralara
hopan xeyirxahlığının təmənnasızlığıdır...”
Sona xanım Vəliyeva 2016-cı ilin ədəbi hadisəsinə
çevrilən “İşığa gedən yol”
romanını yazdı. Kitab bütövlükdə ədəbi
tənqidin (əsər haqqında iyirmi beşə yaxın məqalə
yazılıb), o cümlədən, C.Məmmədlinin təhlilindən
keçdi. Etiraf edim ki, roman haqqında
yazılan iri həcmli məqalələr içərisində
Cahangir müəllimin romana bir ədəbiyyatşünas və
tənqidçi kimi yanaşması, yazının yüksək
nəzəri səviyyəsi məni daha çox cəlb
etmişdi. İndi o məqalə müəllifin
haqqında bəhs etdiyim kitabında da oxucuya təqdim olunur və
mənə elə gəlir ki, bu məqalə romanın ideya məzmunu
və mündəricəsini, sənətkarlıq məziyyətlərini
son dərəcə dəqiq ifadə edir.
Görünür, C.Məmmədlini romana bu qədər
bağlayan iki səbəb var: birincisi, əlbəttə,
“İşığa gedən yol”un yüksək
sənətkarlıq keyfiyyətləri, ikincisi, romanın Azərbaycan
milli mətbuatının banisi H.B.Zərdabiyə həsr
olunması.
Burada C.Məmmədlinin
AMEA-nın həqiqi üzvü, professor
Nizami Cəfərovun “Afaq Məsud dünyası” kitabına
elmi-publisistik baxışı ifadə edən “Afaq Məsud -
bütün cizgiləri ilə” məqaləsinə də
ayrıca toxunmaq istərdim. O, əvvəlcə “525-ci qəzet”də
silsilə məqalələr şəklində, sonra
ayrıca monoqrafiya formatında çap edilən “Afaq Məsud
dünyası” kitabının mahiyyətini səriştəli
bir qələm sahibi kimi axıradək aça bilmişdir. Akademik N.Cəfərov Afaq Məsudu ustad bir
yazıçı kimi yaradıcılığının ilk
çağlarından bu günə qədər necə təhlil
edirsə, C.Məmmədli də onun bu əsərinə həmin
ədəbi tərzdə, həmin yöndə
yanaşmış və əsəri bütün istiqamətlərdən
təhlil etmişdir. Məqalədə müasir Azərbaycan
nəsrinin bənzərsiz sənətkarı Afaq Məsudun
hekayə dünyası, roman yaradıcılığı və
dramaturgiyasına dair N.Cəfərovun nəzəri-estetik
görüşləri, yazıçının müasir bədii
düşüncədə fərdiliyinə, bu özəlliyin
meydana gətirdiyi bədii məziyyətlərə dair elmi qənaətləri
ustalıqla araşdırılır.
... Cahangir Məmmədli son illərin Azərbaycan kino sənətində hadisə kimi qiymətləndirilən, görkəmli nasir Aqil Abbasın eyniadlı romanı əsasında çəkilən “Dolu” filmi haqqında maraqlı bir resenziyasını da bu kitabına əlavə etmişdir. Müəllif həyat həqiqətlərinə bağlı olan, Qarabağ savaşı ilə əlaqədar ümumxalq mübarizəsinin kino həllini verən bu əsəri yüksək qiymətləndirmişdir. Məqalənin səmimi məqamlarından birinə diqqət edək: “Mən nə “Dolu” romanının adi oxucusuyam, nə də “Dolu” filminin adi tamaşaçısı. Mən bu romanda və bu filmdəki hadisələrin nə qədər gerçək olduğunu bir qarabağlı şahid kimi, kəndi, kəsəyi, doğmalarının qəbri düşmən tapdağında olan bir insan kimi içindən keçirən minlərdən biriyəm. O biri tərəfdən, mən əsərin nə zaman sənət səviyyəsinə yüksəldiyini az-çox bilən, hiss edənlərdən biriyəm. Bu faktlar fonunda təkrar-təkrar tamaşa etdiyim “Dolu” filmi məni lap yaxın keçmişin ən ağır günlərinə qaytarır: xalqın, vətənin, torpağın, arvad-uşağın yiyəsiz qaldığı o ağır günlərə. Mən o ağır günlərin ağırlığını özündə əks etdirən onlarca publisistik, bədii əsər oxumuşam, şahidlərin hekayətlərinə qulaq asmışam, onlarca teleproqrama baxmışam. Lakin etiraf edim ki, “Dolu” filminin şüura və duyğulara təsir gücü qədər bir güc görməmişəm...” C.Məmmədli “Dolu” filmini beləcə, bir çox detalları - ssenari, rejissor işi, aktyor oyunu və s. kimi istiqamətlərdən səriştəli bir sənətşünas kimi təhlilə cəlb edə bilib.
“Dünya sözə qalacaq...” kitabındakı
bütün məqalələr haqqında ürəkdolusu danışmaq
olar. Kitab ömürlərinin müdrik
çağlarını yaşayan sənətkarlarla bərabər,
orta yaşlı və gənc sənətkarların bədii
sözü haqqında maraqlı yazılarla zəngindir.
Əlbəttə, bir qəzet məqaləsində belə bir
dolğun kitabın bütün məziyyətləri, bəhs
olunan sənətkarların hər birinin öz məxsusi
keyfiyyətləri haqqında geniş söz açmaq olmur.
Amma belə bir yekun qənaətimi mütləq bəyan etməliyəm: Kitab müasir ədəbi
prosesin yaddaqalan, oxucu qəlbində dərin iz buraxan sənətkarlıq
nümunələrini təhlilə çəkməklə
bizi yenidən bədii söz dünyasına qaytarır, ədəbiyyatımızın
unudulmaz nümunələrinə sevgi hissi yaradır və
bizləri “Dünya sözə qalacaq...” kəlamının
müdrikliyinə inandırır.
525-ci qəzet.-23 dekabr.-S.22;27.