Ankara... Ankara

PƏRVİN

XOŞBƏXT ÖKÜZ... ESENBOĞA!

Şəhərlər Hava limanlarından başlayıb elə orda da bitir. Əlbəttə, çağdaş zamanda. Qəribə bir asudəlik, azadlıq hissi də gətirir bu hava limanları.

Üzücü mərhələləri keçib “free zonaya” - Azad sahəyə keçincə özünü qu lələyi təkin yüngül hiss edirsən. Havalanmaq, qanadlanıb uçmaq üçün hazır olursan sanki... Uzun və yorucu uçuşdan sonra yenə də “nəzarət məntəqələri”ni keçib havaya çıxırsan, sərinliyi ciyərlərinə çəkirsən və elə bu an da qəfəsdən qurtulan quş kimi azad, rahat hiss edirsən özünü. Türkiyəyə gedəndə isə bu hiss ikiqat artıq olur. Bilmirəm nədəndi? Doğma yerə, əzizlərimiz arasına düşdüyümüzü hiss etdiyimizdənmi, yaxud qardaşlığımızı “diktə” edən genlərimizin dinclik tapmasındanmı, illərdi tanıdığımız, sevdiyimiz dostlarla qovuşmağımızdanmı, nəzakətdə, qonaqpərvərlikdə bir çox xalqlarla yarışa girə biləcək türklərin hər arzumuza gülümsəmələrindən, hər istəyimizə “tabii” demələrindənmi? Bəlkə də bunların hamısıdı. Amma qəribə bir sufiyanə ovqat, ruh halı gəlir insana Türkiyədə. Elə bilirsən ki, bütün sualların cavabını tapacaqsan, sıxıntılarından xilas olacaqsan burda. Yaxud zen-buddizmdə deyildiyi kimi, birdən-birə İlahi həqiqəti dərk edəcəksən...

Əslində isə hər şey çox sadədi. Gündəlik qayğıları, məişəti, problemləri, qovdu-qaçdını uzaqda, arxada qoyub gəldiyin üçün rahatlaşırsan, özün haqqında, daha xoş hisslərin barədə düşünməyə başlayırsan... Amma axı “heç bir təyyarə, heç bir gəmi, heç bir nəqliyyat vasitəsi insanın özünü özündən uzaqlaşdıra bilmir?!”... Sadəcə bir neçə günlük yükünü atmaq imkanı tapırsan, vəssalam!

Ankaranın Hava limanı da özünə bənzəyir, sakitdir. Esenboğa! Nə deməkdi? Burdakı “əsən” və “boğa-buğa” sözləri çoxlarını çaşdırır. Sözü “gurlayan, əsən buğa” kimi yozurlar. Bu adın tarixçəsi başqadı amma. Sözün başındakı “əsən” hissəciyi xoşbəxt mənasına gəlirmiş. “İsenbuğa” - “xoşbəxt öküz” deməkmiş. Teymurun sərkərdələrindən birinin adıdı İsenbuğa. Çingiz Xan soyundan olan İsen Buğa 1402-ci ildə Yıldırım Bəyazid ilə Teymur arasında Ankara ətraflarında gedən döyüşlərdə öz qərargahını məhz burda qurubmuş. İndi Hava limanını da bu şərəfə belə adlandırıblar.

Qədim inanca görə dünya bir öküzün buynuzları üstündə dayanıb-durub. Sanki Ankara da bu xoşbəxt öküzün - Esenboğanın iri buynuzları üstündə, havadan asılı qalıb...

ŞEİRSİZ ŞƏHƏR...

Ankaraya gəlişimin xoş bir səbəbi var... Avrasiya Yazarlar Birliyinin keçirdiyi “Kitabi Dədə Qorqud” pyes yarışmasında “Aşar keçər Arazı” pyesim yer tutub, TÜRKSOY-da olacaq mükafatlandırılma mərasiminə dəvətliyəm. Avrasiya Yazarlar Birliyinin əməkdaşı İlyas bəy qarşılayır bizi. Hava limanından uzaqlaşdıqca ədəbiyyat “mərəzim” tutur. Böyük şairlər Ankaraya şeir yazıblarmı görən, düşünürəm. Yadıma sala bilmirəm. Türk şeirində İstanbulu vəsf edən sonsuz sayda şeir var, həm də məşhur, unudulmaz. İlyas bəydən də soruşuram, o da yadına sala bilmir, deyəsən. İndi bu yazıya hazırlaşanda Google-da da axtardım, o da qeyri-adi nə isə çıxarmadı qarşıma. Əlbəttə, ayrı-ayrı adamların, daha çox çağdaş şairlərin şeirləri var, amma türk, ya dünya poeziyası hadisəsinə çevrilən bircə şeir də tapa bilmirəm. Səbəb isə çox sadədi. Ankara İstanbulun çılğınlığı, dəliqanlılığı, təzadları ilə müqayisədə çox rahatdı, sakitdi. Harda görünüb ki, üzüyola biri ilham mənbəyi olsun?! İncitməyənə, çaşdırmayana şeir yazılmaz! Ankara indiki haylı-küylü İstanbulla müqayisədə çox asudə və həzin görünür... Nədirsə müasir dinamik, yorğun, tıxaclı həyatda bu həzinlik xoş gəlir adama. Elə ona görə də Ankarada yaşayan, gündəlik həyatın rahatlığını görən çoxları İstanbulun səs-küyündən, tıxaclarından qaçırlar.

Mustafa Kamal Atatürkün Qurtuluş savaşını buradan idarə etməsi ilə Ankara mərkəz olub. 1920-ci ilin aprelində Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisi təsis ediləndə Osmanlı hakimiyyətinə alternativ hökumət qurulub. 1923-cü il oktyabr ayının 13-ü isə Ankara yeni Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtı elan edilib. Amma ilk vaxtlar bu sakit, adamsız, nizamsız şəhəri paytaxt kimi qəbul etmək, bura yovuşmaq, isinişmək çətin olub adamlara. Ankara Andersenin “çirkin ördək balası” kimi sonralar gözəlləşəcəkdi. Bu haqda əsərlər də yazıldı hətta...

YAQUB QƏDRİ QARAOSMANOĞLU... TANPINAR...

Ahmet Hamdi Tanpınar “Beş şəhər” əsərində “sevdiyimiz şeylər bizimlə birgə dəyişir və dəyişdikləri üçün də həyatımızın zənginliyitək bizimlə birgə yaşayır...” - deyir. Böyüyən, dəyişən, dəyişdikcə başqalaşan, amma həm də gözəlləşən şəhərlərdən - Ankaradan, Ərzurumdan, Konyadan, Bursadan, İstanbuldan danışır. Ankaraya, paytaxta ilk gəlişini, şəhərin qədim hissəsində gəzib, dörd dövrəsinə heyranlıqla baxmağını xatırlayır. Amma əslində, bütün paytaxta gələnlərin bir xəyal qırıqlığı olur əvvəldə. Ankaranın da qəbul edilməsi, sevilməsi asan olmayıb. Paytaxt elan olunandan sonra şəhərin inkişafı bir neçə mərhələdən keçib. Türk romançısı Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu isə “Ankara” romanında şəhərin paytaxt kimi inkişafını bir ailənin, bir qəhrəmanının taleyi ilə paralel olaraq göstərib. Əsərin qəhrəmanı Səlma xanım əri Naziflə birgə böyük xəyallar və arzularla İstanbuldan Ankaraya gəlir. Əsərdə göstərilir ki, ümumiyyətlə, istanbullulara görə Ankara bir ümid, qurtuluş deməkdir. Və bu hisslərin özü də o qədər təbiidir ki... Çünki insan bəzən məkanı, bəzən şəraiti dəyişməklə nəyinsə daha yaxşı olacağına inanır.

Əsərdə Səlma xanımın həyatı, taleyi fonunda bir şəhərin, ölkənin tarixinin mühüm mərhələləri əks olunur. Birinci bölümdə Sakarya savaşı öncəsi - 1922-ci illərə qədərki mərhələ, ikinci bölümdə Cümhuriyyətin elan olunmağa başladığı dövr - 1926-cı illərə qədərki mərhələ, üçüncü bölümdə - Cümhuriyyətdən sonrakı illər təsvir edilir. Beləliklə, əsər həm Ankaranı, onun keçdiyi yolu, həm də paytaxta gəlib təzadlı hisslər keçirən insanın düşüncələrini anlamağa yol açır:

“... Nazif alt-üst olmuş düşüncələriylə evə dönərdi. Və o vaxta qədər qaranlıq düşərdi artıq. Küçələrdə, tək bir fənər belə yoxdu. Bəzən o qədər zülmət qaranlıq olardı ki Nazif, getmək üçün yalnız ayaqlarının deyil, əllərinin də köməyinə ehtiyac duyardı. Çıkrıkçılar yoxuşunu bir sincab çevikliyi ilə dırmaşar və yoxuşun lap təpəsində tənginəfəs olardı. Bir müddət aşağıya baxardı. Stansiyadakı elektrik lampalarının işığından başqa bir işıq dəyməzdi gözünə. Sol tərəfdə isə həbsxana olaraq istifadə edilən köhnə daş binanın ağır və dəhşətli silueti də daha bir zülmət kimi idi. Və o vaxt, içini bir qorxu alardı, Samanbazarına doğru daha sürətli gedərdi. Oradan Tacətdin məhəlləsinə gedən dar yoxuşlardan birinə atardı özünü...”

Əsərdən gətirdiyim kiçik bir parça həm Ankara, həm də türk xarakteri barədə düşündürür. Təxminən yüz il ərzində bu cür qaranlıq, işıqsız məkan çıraqban olub, dünyanın ən inkişaf etmiş şəhərlərindən birinə, türk dünyasının siyasi, iqtisadi, mədəniyyət mərkəzinə çevrilib. Beynəlxalq Türk Mədəni Təşkilatının - TÜRKSOY-un da burda yerləşməsi bu mənada çox şeyi deyir. Elə bizim də mükafatlandırma mərasimimiz burda, TÜRKSOY-un binasında həyata keçiriləcək...

DƏDƏ QORQUDUN ADI İLƏ

Bir neçə ay öncə “Kitabi Dədə Qorqud” pyes yarışması elan olunanda Qazaxıstanın Türküstan şəhərində Novruz mərasimlərinə qatılmışdım. Avrasiya Yazarlar Birliyinin rəhbəri Yaqub Öməroğlu ilə söhbətimizdə - pyeslərin dastanın motivləri əsasında yazılması şərtdirmi? - soruşdum. Xeyr, mövzu sərbəstdir - dedi. Bəs onda məhz Dədə Qorqudun adına olmasının səbəbi nədir? Yaqub bəy özünəxas yumorla - heç kəsi incitmək istəmirik - dedi. Məsələ burasındadır ki, müsabiqəyə türk dünyasının hər yerindən, müxtəlif türk dillərində yazılmış əsərlər qatılır, bir xalqın sənətkarına ithaf olununca, digərində sual yarana bilər. Dədə Qorqud isə ortaq dəyər, ortaq abidədir və heç kəsdə etiraz doğurmur. Elə o vaxt bu müfəssəl cavabdan başa düşmüşdüm ki, Yaqub bəyin və onun rəhbərlik etdiyi təşkilatın yalnız bir amalı var - türk dünyasını birləşdirmək. Əslində, bütün görülən işlərə ötəri olsa belə, nəzər salanda bu gəldiyim qənaət son dərəcə bonal səslənir. Amma neyləməli, müdriklər deyirlər ki, bəzi şeylər həqiqət olduğu üçün şablonlaşır.

O zaman müsabiqəyə qatılmaq ağlıma gəlmirdi. Amma rejissor Bəhram Osmanovla söhbətimizdə bu haqda danışanda - Niyə də yox? - dedi və ağlıma maraqlı bir mövzu da saldı. İkinci dünya müharibəsi illərində baş verən “Boraltan” faciəsi... Bunu bir çox tarixçilər, şərhçilər xəyanət kimi yozurlar nədənsə. Amma bu haqda bir çox tarixi mənbələrə müraciət edib, faktları tutuşduranda onu da anladım ki, əslində, azərbaycanlı əsirlərin Sovet hökümətinə geri verilməsinin yalnız və yalnız siyasi səbəbi var. Və türk qardaşlığına həmin hadisənin özü də heç bir kölgə sala bilməz. Ona görə bu tarixi hadisəni ayrı yöndən yazmağa çalışdım. Qərarı isə münsiflər verdilər.

Beləliklə, birinci yerə Qazaxıstanda yaşayan, 80 yaşlı uyğur dramaturqu Əhmədcan Aşırının, ikinci yerə Türkiyədən yazıçı Lütvü Şahsuvaroğlunun, üçüncü yerə isə mənim pyesim çıxdı. İran Türkmən Səhrasından Oğulmaya Semizadə isə həvəsləndirici mükafata layiq görüldü. Bu cür yaşlı və təcrübəli yazıçılarla yanaşı mükafat almaq mənim üçün böyük stimuldu, əlbəttə. Və elə tədbirdən əvvəl də, sonra da, süfrə arxasında da, yolda gələndə də, hər yerdə, hər zaman söylədiyim kimi həm də böyük məsuliyyətdir.

Mükafatlandırma mərasimində türk dünyasının aydınları - TÜRKSOY sədri Düsen Kaseinov, Türkiyənin mədəniyyət və turizm nazirinin müavini Hüseyn Yayman, millət vəkili Nəbi Avcı, Avrasiya Yazarlar Birliyinin sədri Yaqub Öməroğlu çıxışlar edib bu cür müsabiqələrin faydasından danışırlar. Və bu insanların hər birinin böyük amal, birlik uğrunda, türk mədəniyyətini dünyada tanıtmaq və türkdilli ölkələr arasında mədəni əlaqələri genişləndirmək üçün çalışdıqlarını duya bilirik.

Türkiyənin keçmiş Mədəniyyət və turizm naziri, yazıçı, millət vəkili Nəbi Avcı “Kitabi Dədə Qorqud” dastanından Dədə Qorqudun öyüdlərini, xeyir-duasını oxuyur. Həmçinin, gənc nəslin maariflənməsinin mühüm olduğunu dilə gətirir. Nəbi bəy uzun illərdən bəri onu narahat edən bu kimi məsələləri - kütlə mədəniyyətini, cəmiyyətin inkişafını, savadlı, bilikli olmasını əsərlərində, özəlliklə də “Enformatik cəhalət” romanında da önə çəkib.

TÜRKSOY sədri Düsen Kaseinov bu günlərdə Qazaxıstanın Türküstan şəhərində vəzifəsinə yenidən seçilib. Doğrusu, heç bilmirəm TÜRKSOY-u Düsen aqasız təsəvvür etmək olarmı? İnsanın bir vəzifəni icra etməsi ilə gördüyü işlə yaşaması tamam fərqli məsələlərdir. Düsen Kaseinov bu işlə yaşayır. Şəkidə bir söhbətimizi xatırlayıram. Şəki Türk dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı olanda ordakı tədbirlərdən birində görüşüb söhbət etmişdik, qəzetimiz üçün müsahibə almışdım Düsen bəydən. Birdən gənclərdən ibarət TÜRKSOY xorunun uğurlarını xatırlamışdı, noutbukda videoları açıb həmin müsabiqələr haqda danışmışdı və o böyük uğurları xatırladıqca gözlərinin yaşardığını, kövrəldiyini görmüşdüm. Məhz bu cür adamın ümumtürk mədəniyyəti adına belə böyük işlər görməsi təsadüfi deyil. Necə ki, Düsen Kaseinovun yenidən bu vəzifəyə seçilməsi təsadüf yox, zərurətdir.

Bütün bu böyük işlərinə görə Yaqub Öməroğlu elə tədbirdəcə Düsen Kaseinova Avrasiya Yazarlar Birliyinin medalını təqdim edir...

Sonra Yaqub Öməroğlu müsabiqələrin türk dillərinə, xüsusən kiçik xalqlara təsirini dilə gətirir. Məsələn, İran Türkmən Səhrasında bizim Kaşğarlı Mahmud hekayə yarışmasına qədər bircə nəfər də olsun yazar doğma dilində yazmırdı, hamısı farsca yazırdılar. Müsabiqəyə qatılmaq üçün ilk dəfə öz dillərində yazdılar və indi təxminən 40-dan çox əsər bu dildə qələmə alınıb - deyir. Bütün məhrumiyyətlərə baxmayaraq, son dərəcə savadlı, istedadlı, məlumatlı yazıçı xanım, müsabiqədə yer tutan Oğulmaya Semizadə isə artıq kiçik hekayə yox, miflər, əsatirlər əsasında pyes yazıb öz doğma dilində.

Bütün bunlar, elə yüksək səviyyədə tamamlanan “Kitabi Dədə Qorqud” pyes yarışmasının özü də Avrasiya Yazarlar Birliyinin səbrlə, addım-addım, bəzən lap zərrə-zərrə qazandığı uğurlardır...

ATATÜRK. ÇANKAYA KÖŞKÜ...

Ahmet Hamdi Tanpınar “Beş şəhər” romanında Ankaradan bəhs edərkən şəhərdəki əsas söz-söhbətin Atatürklə bağlı olduğunu, Atatürk mifinin insanların beynini çulğaladığını - yazır:

“Bu, harada nəşr edildiyi bilinməyən, hətta heç əlinizə keçməyən, amma sizdən başqa hamının oxuduğu və ağız-ağıza verib sizə nağıl elədiyi qəzetə oxşayırdı. Belə ki, eyni əhvalatı hamının az qala zəruri olaraq bir neçə dəfə bir-birinə rast gəldiyi bu şəhərdə bir saat ərzində iyirmi adam sizə danışa bilərdi”.

Yaşayaraq mifə çevrilmək hər tarixi şəxsiyyətə nəsib olan iş deyil təbii. Atatürkün boyu ucadan ucadı, qəhvəni tünd içir, yeməyi bu cür xoşlayır, filan kitabı oxuyur - tipli söhbətlərin sayı-hesabı olmayıb.

İndi də bizlər Atatürkün bir neçə il yaşadığı bu xudmani köşkü - bağ evini ziyarət etdikcə həm özəl həyatı, həm də onunla bağlı miflər haqqında öyrənirik. Hər şeydən əvvəl evin kiçikliyi, sadəliyi təəccübləndirir insanı. Çağdaş dövrdən baxanda lap, belə lap inanılmazdı. Balaca bir “hakimiyyəti” olan adamların ucaltdığı imarətlərin, yerin altından başlayıb dağın başında bitən sarayların yanında Atatürkün evi hədsiz adi və “kasıb” görünür. Amma məgər məkanları dəyərli edən insanlar deyilmi?! Bu ölkənin, bu şəhərin, bu millətin tarixində isə Atatürk qədər qiymətlisi olmaz. Ona görə zahiri sadəlik altındakı dəyəri anlamağa, duymağa çalışıram.

Evdə Atatürkün anası Zibeydə xanımın sadə otağından tutmuş, xüsusi sifariş olunmuş mebellərə, bilyard stoluna kimi hər şey cazibədardı. Məşhur “Çankaya süfrəsi”nə baxdıqca eleqantlıq, zövq göz oxşayır. “Çankaya süfrəsi” Mustafa Kamal Atatürkün yaxın ətrafı ilə birgə Qurtuluş Savaşı illərində və ondan sonrakı dövrdə önəmli qərarlar verdiyi mübahisə süfrədir. Bələdçi burda olan söhbətlərdən, xidmətçilərin Atatürkün bir jestindən nə demək istədiyini anlamasından, süfrənin xüsusi bəzənmə qaydasından danışdıqca nəyin reallıq, nəyin mif olduğunu ayırd etmək çətinləşir. Və ən böyük heyrəti kitabxanada keçiririk: Atatürk təxminən dörd min kitab oxuyubmuş, səhifələrdə qeydlərini də edib. “Dörd min? DÖRD MİN?” - deyib heyrətlənirəm. Realist Rəşad Məcid - axı bu qədər dövlət işinin içərisində kitab oxumağa vaxt hardaydı? - deyir sakitcə. Şübhəsiz Atatürk mütaliəli adam olub, amma dörd min rəqəmi də bir az şişirdilib yəqin - söyləyir. Bir az dərinə gedib düşünürəm - həqiqətən, axı məsələ məhz dörd min kitabın oxunub-oxunmamasında deyil, məsələ xalqın sevgisində, inamında və öz liderini o zirvədə görməsindədir.

Bir neçə il öncə Vilayət Quliyevin qəzetimizdə yayımlanan “Şair, hökmdarın hüzurundasan” məqaləsi böyük marağa səbəb olmuşdu. Müəllif məqalədə Əhməd bəy Ağaoğlunun Atatürklə münasibətləri fonunda o zamanki Türkiyənin, Ankaranın, yeni qurulmuş hökümətin ab-havasını çatdırırdı. Həmçinin, Atatürkün söz-sənət adamlarına münasibətini göstərən detalları açıqlayırdı. Vilayət müəllimin həmin yazısında bir məqam xüsusi diqqət çəkir:

“Hansı bucaq altında baxılırsa baxılsın, proseslərin mərkəzində Atatürkün qeyri-adi şəxsiyyəti, daim irəliyə can atan zəkası, məmləkəti dəyişdirmək və yeniləşdirmək ehtirası dayanırdı. “Sükun və istiqrar Qazi üçün yabançı bir aləmdir, - deyə Əhməd bəy böyük müasirinin səciyyəsini açıqlayaraq yazırdı: - Onun daim coşqun, öz içinə sığmayan, aşıb-daşan ruhu durmadan hərəkət istər. Onunla birlikdə gecələri gündüzə çevirənlər yaxşı bilirlər ki, o, durmadan yeyər, durmadan içər, durmadan danışar və durmadan mübarizə axtarar. Yalnız yatarkən, yəni haldan düşmüş vücudunu istər-istəməz bir qədər dinləndirərkən sükun bular. Çox qısa sürən bu dincəlmə zamanı keçər-keçməz, hələ yataqda ikən yenidən aşıb-daşmağa başlar”.

Atatürkün bu coşqun, yorulmaz, inadkar xarakterinin simgələri evin hər küncündə, hər bucağındadır. Əslində isə bütün bunlar çağdaş Türkiyənin simgələridir...

GERİYƏ... BAKIYA

Ankarada olduğumuz bir neçə gündə həqiqətən unudulmaz anlar yaşadıq deyə bilərik. Dostların qayğıkeşliyi, maraqlı görüşlər, sənət söhbətləri günlərimizi nağıl kimi sürətli etdi. Qazaxıstanın Türkiyədəki səfirliyində görüşümüz, türk alimi Əhməd Bican Ərcilasunun maraqlı söhbətləri, şair Əli Ağbaşın türk şeiri, türk sözlərinin etimalogiyası barədə fərqli düşüncələri, həmçinin, Düsen Kaseinovun, Nəbi Avcının düzənlədiyi məclislərdə ümumtürk birliyi, sənəti, ədəbiyyatı ətrafında polemikalar hələ uzun zaman yaddaşımızdan silinməyəcək. Və əlbəttə mükafat...

Bəzən soruşurlar ki, mükafatların yaradıcı adama müsbət, yaxud mənfi təsiri ola bilər?! Hər ikisi ola bilər, əlbəttə... Amma məsuliyyətli adam mükafat alanda da, almayanda da eyni ciddiliklə yanaşacaq peşəsinə. Ancaq onu da etiraf edək ki, mükafatların da öz yeri, öz mənası olur bioqrafiyalarda...

Ona görə son olaraq bir daha elə bu yazı vasitəsiylə müsabiqənin təşkilatçılarına, Avrasiya Yazarlar Birliyinə, Yaqub bəy Öməroğluna minnətdarlığımı bildirirəm... Ömrümüzə yazılan günlər üçün təşəkkürlər!

525-ci qəzet.-2017.-30 dekabr.-S.16-17.